SPECYFIKA SKRYPTÓW POZNAWCZYCH
SKRYPTY POZNAWCZE - są to scenariusze zdarzeń mają prostą strukturę (na skrypt poznawczy składa się moja wiedza, oraz wymogi kultury, konwenanse)
Skrypt jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań, lub ich ciągów, reprezentującą typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań. Skrypty charakteryzują się czasową organizacją scen, która nie występuje w przypadku innych schematów. Badania pokazują, że pamięć wydarzeń jest pewnym wypośrodkowaniem pomiędzy tym, co faktycznie miało miejsce, a tym, co stanowi reprezentowany w skrypcie typowy przebieg wydarzeń danego rodzaju. Szybkość przetwarzania danych wzrasta, kolejność otrzymywanych informacji pokrywa się z ich kolejnością typową dla danego skryptu.
Skrypty poznawcze, budowa i funkcje:
- Skrypty zawierają wiedzę o danej kategorii zdarzeń. Inny zasób informacji uzyskamy o zdarzeniu - "wesele" a inny o zdarzeniu - "egzamin". W zdarzeniach występują ludzie, którzy działają. Zdarzenia wykonywane są przez specyficznych aktorów i odbywają się w specyficznej scenerii. W skryptach występuje ciąg zdarzeń. Przykładem są skrypty złożone, zawierające w sobie wiele zdarzeń, aktów działań.
Każdy skrypt ma strukturę wewnętrzną:
1. Sekwencja wewnętrzna - w typowym układzie;
2. Typowe obiekty,
3. Ostateczne efekty.
Budowa
HIERARCHICZNOŚĆ - poszczególne sceny można rozłożyć na drobniejsze sub-schematy.
PROTOTYPOWOŚĆ - skrypt składa się z pewnych aspektów, które są charakterystyczne dla danej rzeczywistości.
Funkcje
- generalnie - umiejętność zachowania się w danej sytuacji,
- przewidywanie zachowań,
- przewidywanie zjawisk,
Teoria skryptów poznawczych - mamy gotowe schematy w głowie i jeżeli nie wiemy jak postąpić, to nagle pojawia nam się rozwiązanie, którego nie nabyliśmy od rodziny. Po wielokrotnym obejrzeniu, pojawia się coś jakby przejętego z zewnątrz i przez nas przyjętego do wewnątrz i reagujemy nie tak, jakby to wynikało z naszych cech charakterologicznych.
SCHEMATY SPOŁECZNE
Funkcje:
- struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie wg pewnych tematów.
- Schematy społeczne pomagają w wyciąganiu wniosków, wpływają na pamięć zdarzeń, regulują nasze zachowania. Aby schemat społeczny wpływał na człowieka musi być wykształcony w głowie, wydobyty (zaktywizowany) z pamięci trwałej, struktura musi dać się zastosować.
- Schematy silnie wpływają na to, co z otrzymanej informacji zauważamy, o czym myślimy i co później pamiętamy. Zawierają wiedzę ogólną o świecie.
Rodzaje
1. Schematy osób;
2. Schematy cech,
3. Schematy zdarzeń społecznych (skrypty poznawcze).
Funkcje
1. Budowanie bardzo spójnego zasobu wiedzy ogólnej o ludziach;
2. Pomoc w kategoryzacji bodźców - pomagają odpowiedzieć na pytanie,:"co to jest?" gdy napotykamy na jakąś przeszkodę, coś nieznanego, niejednoznacznego i trudnego do rozszyfrowania;
3. Możliwość przewidywania zachowania się ludzi.
SCHEMATY I SKRYPTY POZNAWCZE
Podejmujemy decyzje każdego dnia. Niektóre nie mają wielkiego znaczenia, (np. co zjeść na śniadanie), inne są bardzo ważne (np. gdzie studiować - zostać psychologiem czy prawnikiem). Poznanie społeczne to analiza tego, w jaki sposób ludzie selekcjonują, interpretują, zapamiętują i wykorzystują informacje społeczne w wydawaniu sądów i w podejmowaniu decyzji.
Każda sytuacja społeczna (np. rozmowa z inną osobą) wymaga przetwarzania wielkiej ilości informacji i rozstrzygania, co jest ważne, a co może być zignorowane. Z olbrzymią liczbą danych, które do nas docierają, radzimy sobie stosując metodę oszczędności poznawczej. Zwykle pobieramy tylko tyle informacji, ile potrzeba, by zrobić to, co należy (np. podjąć decyzję).
W codziennym życiu każdy z nas posługuje się teoriami, które dotyczą nas samych i świata społecznego. Teorie dotyczące rzeczywistości społecznej nazywane schematami mają istotny wpływ na to, co zauważamy, o czym myślimy, co sobie przypominamy. Schematy to struktury poznawcze, za pomocą których ludzie organizują swoją wiedzę o świecie według pewnych tematów. Dotyczą one różnych spraw: innych ludzi, nas samych, ról społecznych (np. jakim człowiekiem jest bibliotekarz) i określonych zdarzeń (np. co zwykle się dzieje, gdy jemy posiłek w restauracji). Kiedy spotykamy sytuację niejednoznaczną, interpretujemy ją zgodnie z naszym schematem.
Zwykle łatwiej zauważamy i zapamiętujemy informacje odpowiadające naszym schematom, a lekceważymy i zapominamy informacje niezgodne z nimi. Ponadto pamięć ludzka ma charakter rekonstuktywny, tzn. "przypominamy sobie" informację zgodną z naszym schematem nawet wtedy, gdy nigdy się z nią nie zetknęliśmy. Konsekwencją zniekształcania tego, co spostrzegamy, może być zjawisko wrogich mediów. Polega ono na tym, że każda z przeciwnych grup, silne zaangażowanych w coś, spostrzega neutralne, zrównoważone przekazy mediów jako sobie wrogie. Dzieje się tak, ponieważ media nie przedstawiły faktów w jednostronnym ujęciu, które przeciwnicy spostrzegają jako prawdziwe. Każda z grup jest przekonana, że media są wobec niej negatywnie nastawione.
Czasami sytuacji odpowiada tylko jeden schemat (tak jak w przypadku schematu restauracji), innym razem do jednej sytuacji ma zastosowanie wiele schematów. To, którym się z nich posłużymy, może zależeć od dostępności i od wzbudzenia schematu pod wpływem zdarzeń poprzedzających. Dostępność to łatwość, z jaką możemy sobie uświadomić rozmaite myśli i idee. Wzbudzanie schematu pod wpływem zdarzeń poprzedzających to zwiększenie się dostępności schematu pod wpływem tego, co było doświadczane bezpośrednio przedtem. Tak więc ostatnie doświadczenia mogą zaktywizować schematy, które wykorzystamy do zinterpretowania sytuacji niejednoznacznych.
Poleganie na schematach jest do pewnego stopnia przystosowawcze i funkcjonalne. Jednak czasami uparcie trzymamy się swoich przekonań, mimo iż została wykazana ich bezpodstawność. Takie zachowanie nazywamy efektem uporczywości.
Efekt pierwszeństwa to proces, za sprawą, którego nasze pierwsze wrażenie dotyczące innej osoby wpływa na to, że jej późniejsze zachowanie interpretujemy w sposób zgodny z tym pierwszym wrażeniem. W pewnych okolicznościach zamiast efektu pierwszeństwa występuje efekt świeżości. Największy wpływ na nasze zachowanie ma informacja uzyskana na końcu - jest to zjawisko o charakterze wyjątku od reguły.
Schematy wpływają też na nasze postępowanie. Często wykorzystujemy swoje schematy i w ten sposób wpływamy na to, w jakim stopniu zostają one potwierdzone lub podważone. Badania dotyczące tego procesu - nazwanego samospełniającym się proroctwem - dowodzą, że ludzie bezwiednie zachowują się w sposób, który prowadzi do wytworzenia danych wspierających schemat. Samospełniające się proroctwo to zjawisko polegające na tym, że ludzie: mają określone oczekiwania dotyczące innej osoby, co wpływa na ich postępowanie względem tej osoby, które powoduje, że zachowuje się ona w sposób zgodny z ich wyjściowymi oczekiwaniami.
ASPEKT POZNAWCZY
- Wiąże się ze sprawnością i trafnością myślenia o sytuacjach społecznych i partnerach interakcji. Krystalizuje się on pod postacią wysokiej inteligencji społecznej, zdolności do empatii oraz posiadaniu rozbudowanej i szczegółowej wiedzy społecznej wraz z konkretnymi skryptami jej praktycznego spożytkowania w określonych sytuacjach. Silnie rozwinięty aspekt poznawczy pozwala jednostce trafnie spostrzegać i interpretować wskazówki z otoczenia społecznego oraz wykorzystywać zdobyte w ten sposób informacje do antycypacji rozwoju sytuacji społecznej i zachowań interlokutorów oraz planowania skutecznych i adekwatnych strategii działania.
Aspekt poznawczy stanowi, więc bazę pod w pełni kompetentne zachowania społeczne. Warto jednak zauważyć, że sprawność myślenia o sytuacjach społecznych nie musi wcale iść w parze z posiadaniem konkretnych umiejętności społecznych, które pozwolą zrealizować trafnie opracowaną strategię działania. Ponieważ jednak zachowania społeczne są znacznie łatwiejsze do zmiany niż kompetencje poznawcze, należy uznać, że aspekt poznawczy kompetencji interpersonalnych stanowi bardziej wiarygodną bazę pod talent interpersonalny niż aktualnie posiadane przez jednostkę zachowania społeczne. Aspekt poznawczy kompetencji interpersonalnych można badać m.in. za pomocą testów inteligencji społecznej, kwestionariuszy empatii oraz strukturyzowanych wywiadów sytuacyjnych i testów kompetencyjnych.
Schematy i skrypty poznawcze. Wpływ stereotypów i uprzedzeń
Schemat poznawczy jest podstawowym elementem wiedzy ogólnej człowieka oraz organizacją uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Zawierają z reguły nie wszystkie wiadomości na temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz wiedzę uogólnioną na podstawie konkretnych doświadczeń czy epizodów. Schematy stanowią bardzo bogate struktury informacyjne, ponieważ ich zastosowanie pozwala na wyciąganie licznych wniosków. Na podstawie rozpoznania obiektu czy zdarzenia jako egzemplarza jakiegoś schematu, można wywnioskować wiele jego właściwości, nawet jeżeli nie zostały zaobserwowane.
Wszystkie schematy można podzielić stosownie do rodzaju reprezentowanych w nich obiektów na trzy rodzaje: skrypty, schematy osób i schematy cech.
Powstają określone kategorie, dzięki którym proces poznawania ludzi może zostać uproszczony. Przy pierwszym spotkaniu najczęściej występuje sklasyfikowanie do którejś ze znanych uprzednio kategorii ludzkich, co pozwala na znaczną oszczędność czasu, bo kategoria dostarcza informacji o cechach, jakie powinien posiadać dany człowiek, czego można się po nim spodziewać. Poszczególne kategorie ze względu na cechy, jakie są z nimi związane wywołują uprzedzenia, czyli określone ustosunkowania emocjonalne, wykształcone w toku bezpośrednich kontaktów lub przyswojone poprzez socjalizację.
Jak mówi M. Szulczewski zapytani o powód tych nastawień ludzie nie próbują zwykle uzasadniać ich w sposób pozornie choćby racjonalny; co najwyżej powołują się na stereotypowe przeświadczenia o najlepszych bądź najgorszych cechach przypisywanych danej grupie i zazwyczaj nie przeszkadza im, że opinie owe drastycznie rozmijać się mogą z rzeczywistością.
Powyższe mechanizmy mogą być łatwo wykorzystane w manipulacyjnych oddziaływaniach politycznych. Najjaskrawszym przykładem może być retoryka pokazująca istnienie "grupy naszej" i "grupy obcej", przy czym ta pierwsza wartościowana jest zwykle pozytywnie, a druga niezmiennie negatywnie. Taka retoryka może być używana do wzbudzania ksenofobii jako wytłumaczenie dyskryminacji, agresji wobec innych, usprawiedliwienia wojny itd. Z. Bauman pisze, że "wrogość, podejrzliwość i agresja wobec tych, którzy nie należą do 'naszej' grupy (uznawane za konieczną odpowiedź na ich nienawiść i złą wolę), rodzą przesądy i z kolei same są przez nie wzmacniane. Przesąd oznacza tutaj stanowczą niechęć do uznania jakichkolwiek zalet wroga, połączoną zarazem ze skłonnością do wyolbrzymiania jego rzeczywistych i wyimaginowanych wad. Wszystkie poczynania strony uznanej za nieprzyjacielską interpretowane są tak, że jeszcze bardziej wyostrzają jej niekorzystny obraz, a wszelkie motywy ukazywane są jako niegodziwe (...).
Przesąd nie pozwala przypuścić, że ludzie spoza grupy mogą być uczciwi, że wróg może myśleć to, co mówi i oferować pokój bez żadnych ukrytych, a złowrogich zamiarów".
Ostatnią grupą są schematy cech, które odzwierciedlają pewne rodzaje zmienności cech. Najważniejszym przejawem cech człowieka są tutaj jego zachowania, które stanowią też główną podstawę do wnioskowania o cechach. Poszczególnym cechom można przypisać dziesiątki konkretnych, wyrażających je zachowań, a ludzie wywodzący się z tej samej kultury są zgodni co do ich typowości w odniesieniu do cechy, to znaczy co do tego, które zachowania słabo, które zaś silnie pozwalają wnioskować o cesze".
