Charakterystyka głównych etapów II Wojny Światowej.

II wojna światowa – największy konflikt zbrojny w historii świata, trwający od 1 września 1939 do 2 września 1945 (w Europie do 8 maja 1945), obejmujący zasięgiem działań wojennych prawie całą Europę, wschodnią i południowo-wschodnią Azję, północną Afrykę, część Bliskiego Wschodu i wszystkie oceany. Niektóre epizody wojny rozgrywały się nawet w Arktyce i Ameryce Północnej. Poza prawie wszystkimi państwami europejskimi, brały w niej udział główne państwa Ameryki Północnej i Ameryki Południowej, Australii i Azji. Głównymi stronami konfliktu były państwa osi i państwa koalicji antyhitlerowskiej (alianci).
Za datę rozpoczęcia wojny przyjmuje się 1 września 1939 – atak Niemiec na Polskę, 3 września 1939 przystąpiła do wojny Wielka Brytania i Francja (w piśmiennictwie zachodnim podaje się czasami tę drugą datę jako początek wojny światowej). Niektórzy za początek wojny światowej uznają wojnę japońsko-chińską, rozpoczętą 7 lipca 1937 najazdem wojsk japońskich, jednakże aż do 1941 konflikt ten pozostawał lokalny. W historiografii radzieckiej istniało pojęcie Wielka Wojna Ojczyźniana, rozpoczynająca się 22 czerwca 1941 wraz z atakiem niemieckim. Dla Amerykanów wojna rozpoczęła się 7 grudnia 1941, wraz z atakiem japońskim.
Zapowiedzią nadchodzącego konfliktu był wzrost nastrojów nacjonalistycznych i dążeń ekspansywnych ze strony państw osi, wyrażający się w ataku faszystowskich Włoch na Abisynię (wojna włosko-abisyńska 1935-1936), trwającej od 1937 wojnie chińsko-japońskiej (którą część historyków uważa za część II wojny światowej) oraz rozbiorze Czechosłowacji (październik 1938). W Hiszpanii od 1936 roku trwała krwawa wojna domowa, w której starły się interweniujące państwa faszystowskie i komunistyczny ZSRR. II wojnę światową poprzedziły też takie agresywne zachowania ze strony III Rzeszy, jak: zajęcie Nadrenii w 1936, Anschluss Austrii (marzec 1938 – marzec 1939) oraz aneksja Kłajpedy i Czech. Ze strony Włoch przykładem złamania prawa międzynarodowego było zajęcie Albanii wiosną 1939.

Atak na Polskę (Fall Weiss)
Wojna wybuchła 1 września 1939 po ataku hitlerowskich Niemiec w porozumieniu ze ZSRR na Polskę. Pierwszy etap wojny, nazywany wojną obronną Polski lub tradycyjnie w piśmiennictwie kampanią wrześniową, rozpoczęło formalnie wejście wojsk niemieckich na terytorium Wolnego Miasta Gdańska, choć w istocie jako pierwszy obiekt zbombardowano most w Tczewie
W chwili wybuchu wojny Polska miała układ sojuszniczy z Francją z 1921, układ sojuszniczy z Wielka Brytanią z 25 sierpnia 1939 oraz sojusz z Rumunią, obowiązujący jednak tylko w przypadku ataku ze strony ZSRR. Niemcy były powiązane paktem antykominternowskim z Japonią i Włochami, tzw. paktem stalowym z Włochami oraz układem z ZSRR (pakt Ribbentrop-Mołotow) z 23 sierpnia 1939, który de facto dzielił Europę Środkową na strefy wpływów obu państw i dawał Niemcom wolną rękę w wojnie z Polską. Formalnie wojna nabrała charakteru światowego z chwilą wypowiedzenia jej przez Wielką Brytanię i Francję 3 września 1939. Wraz z Wielką Brytanią do wojny przystąpiły Indie i główne państwa Wspólnoty Brytyjskiej (dominia brytyjskie): Australia i Nowa Zelandia (3 września), RPA (6 września) i Kanada (10 września). Oficjalnie po stronie Niemiec do wojny nie przyłączyły się na tym etapie jednak ani Włochy, ani Japonia. Podobnie postąpiły nastawione prohitlerowsko Węgry i Rumunia. Wraz z Niemcami ruszyła natomiast na Polskę słowacka Armia Polowa "Bernolak".
Kampania wrześniowa skończyła się klęską Polski. 17 września faktycznie, choć bez wypowiedzenia wojny, do wojny włączył się ZSRR, okupując terytorium Polski do linii paktu Ribbentrop-Mołotow. Atak ten złamał polsko-sowiecki pakt o nieagresji z 1932, który miał obowiązywać do 1945, jednak nie wywołał ze strony rządu polskiego wypowiedzenia wojny. ZSRR w nocie , której przyjęcia odmówił w nocy 17 września 1939 ambasador RP w Moskwie Wacław Grzybowski stwierdził jednostronnie koniec istnienia państwa polskiego. Polscy dyplomaci wyjechali z terytorium ZSRR dopiero po interwencji dziekana korpusu dyplomatycznego, ambasadora Rzeszy hr. von Schulenburga.
Armia Czerwona toczyła walki z Korpusem Ochrony Pogranicza i ochotnikami o Grodno. Naczelny Wódz Edward Rydz-Śmigły wydał dyrektywę "z Rosjanami nie walczyć (chyba w przypadku rozbrojenia), pertraktować o przejście do Rumunii". Po agresji sowieckiej rząd polski ewakuował się 18 września 1939 na terytorium sojuszniczej Rumunii. Wbrew porozumieniu polsko-rumuńskim o swobodnym prawie przejazdu (fr. droit de passage) pod naciskiem niemiecko-sowieckim (w porozumieniu z rządem francuskim (ambasador Leon Nol) rząd polski został bez uprzedzenia internowany. 30 września 1939 prezydent Ignacy Mościcki, korzystając z prerogatyw konstytucji o możliwości wyznaczenia następcy w czasie wojny wydał dekret o przekazaniu władzy Władysławowi Raczkiewiczowi, co zapoczątkowało działalność Polskiego Rządu na Uchodźstwie.


Dziwna wojna
Tymczasem na Zachodzie toczyła się tzw. dziwna wojna, alianci nie podejmowali bowiem działań zaczepnych. Na posiedzeniu Rady Najwyższej Sprzymierzonych w Abbeville 12 września 1939 Francja i Wielka Brytania postanowiły, że nie udzielą Polsce realnej, wojskowej pomocy. Granica radziecko-niemiecka ustabilizowała się zgodnie z tzw. II układem Ribbentrop-Mołotow z 28 września 1939. Dokonano jednak pewnej modyfikacji: ZSRR zgodził się na odstąpienie Niemcom Lubelszczyzny w zamian za Litwę. Wileńszczyzna została przekazana Litwie 10 października w zamian za zgodę na stacjonowanie garnizonów radzieckich na jej terytorium. Podobne układy wymuszono 29 września i 5 października na Estonii i Łotwie.
Przez blisko rok kraje te cieszyły się jeszcze pozorami niepodległości. Od 30 listopada 1939 do 13 marca 1940 toczyła się wojna pomiędzy ZSRR. a Finlandią, tzw. wojna zimowa, wywołana atakiem ZSRR. Finlandia obroniła swą niepodległość kosztem strat terytorialnych oraz straciła sporo żołnierzy i strategiczne umocnienia graniczne. Doszło też do powołania marionetkowej Karelo-Fińskiej Republiki Radzieckiej z siedzibą w Pietrozawodsku.

Inwazja na Skandynawię
9 kwietnia 1940 Niemcy zaatakowały Danię i Norwegię. Dania nie była w stanie stawiać jakiegokolwiek oporu i podporządkowała się Niemcom, broniła się natomiast Norwegia. Pomimo opanowania najważniejszych miast słaba 50 tys. armia norweska nadal tworzyła ogniska oporu w głębi kraju. Król Haakon VII wraz z rządem ewakuowali się do Wielkiej Brytanii. Wysadzono desant sił angielsko-francuskich w rejonie Andelsnes i Namsos. Po zaciętych walkach z udziałem polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich opanowano Narwik. Alianci wycofali się jednak z Norwegii w obliczu ataku III Rzeszy na inne państwa Europy. W Norwegii powołano kolaboracyjny rząd, którego premierem został Vidkun Quisling, wódz norweskich faszystów.
Benito Mussolini i Adolf Hitler

Inwazja na Francję (Fall Gelb)
10 maja 1940 Niemcy zaatakowali Holandię, Belgię i Luksemburg. Opanowanie przez spadochroniarzy mostów i lotnisk holenderskich pozwoliło armii niemieckiej na zajęcie tego kraju w ciągu sześciu dni. 12 maja Niemcy przerwali front francuski w rejonie Sedanu i ruszyli na zachód, następnego dnia dotarli do kanału La Manche. Lewe skrzydło wojsk alianckich zostało odcięte. 28 maja armia belgijska skapitulowała. Od 26 maja do 4 czerwca w rejonie Dunkierki odbywała się ewakuacja wojsk brytyjskich. Plaże pozostawiono wypełnione sprzętem, ale ludzi zdołano wywieźć na Wyspy Brytyjskie. 10 czerwca Włochy wypowiedziały wojnę Francji, co jednak nie mogło już mieć większego wpływu na losy wojny. W cztery dni później Niemcy wkroczyli do Paryża. 16 czerwca premierem Francji został marszałek Philippe Ptain, który następnego dnia poprosił Berlin o zawieszenie broni. Dzień później BBC nadało odezwę gen. Charlesa de Gaulle'a wzywającą do dalszej walki. Zapoczątkowało to działalność Komitetu Wolnej Francji. 22 czerwca pod Compiègne, w tej samej salonce kolejowej, w której podpisano rozejm kończący I wojnę światową, Francuzi sygnowali zawieszenie broni. Północna Francja wraz z Paryżem dostała się pod okupację niemiecką, Alzację i Lotaryngię przyłączono do III Rzeszy, południowa zaś część kraju stała się kolaborującym z Niemcami Państwem Francuskim ze 100 tys. armią i rządem Petaina-Lavala ulokowanym w słynnym kurorcie Vichy. Państwo to istniało do 1942, kiedy całe jego terytorium zaanektowane zostało przez Niemców w związku z desantem amerykańskim w Afryce Północnej.
Klęskę Francji wykorzystał ZSRR do zajęcia państw bałtyckich. Związek Radziecki wprowadził w czerwcu 1940 na ich teren znaczne wojska i wymusił rekonstrukcje rządów, obsadziwszy je swoimi ludźmi. W ciągu miesiąca Litwa, Łotwa i Estonia ogłoszone zostały Socjalistycznymi Republikami Radzieckimi, a między 3 a 6 sierpnia przystąpiły do ZSRR. Stalin wystosował również ultimatum do rządu rumuńskiego, żądając oddania Besarabii oraz Północnej Bukowiny. Rumunia się ugięła, a wkrótce oddała Węgrom, pod naciskiem niemieckim (tzw. drugi arbitraż wiedeński), również część Siedmiogrodu. Latem 1940 Moskwa wysunęła wobec Finlandii upokarzające żądania ekonomiczne – Helsinki wypełniły je, bojąc się utraty niepodległości, równocześnie jednak zacieśniły stosunki z Niemcami, co zapewniło im swoisty parasol ochronny. Podobną politykę obrał Bukareszt; Niemcy, powoli szykując się do wojny z ZSRR, hamowały zapędy Sowietów.

Bitwa o Anglię
8 sierpnia 1940 rozpoczęła się powietrzna bitwa o Anglię, trwająca do 31 października. Miała dać Luftwaffe panowanie w powietrzu i zdezorganizować obronę brytyjską, co miało być wstępem do morskiej inwazji na Wyspy Brytyjskie (operacja Lew Morski), ale zakończyła się porażką Niemiec. W bitwie wzięli udział Polacy. Spośród wszystkich lotników, broniących angielskiego nieba 5% pochodziło z Polski. Oprócz działań powietrznych Niemcy rozwinęli ofensywę morską przy pomocy okrętów podwodnych, pragnąc odciąć Wielką Brytanię od dostaw żywności i materiałów wojennych z kolonii i USA. Bitwa o Atlantyk przybrała na sile.


Inwazja na Grecję
28 października 1940 Włochy napadły na Grecję. Wojska włoskie szybko zostały powstrzymane i odrzucone, a w grudniu oddziały greckie wkroczyły do południowej Albanii. Szerokiego poparcia Grekom udzielili Brytyjczycy, wysyłając swoje siły ekspedycyjne. Obecność Brytyjczyków w Grecji i niepomyślny rozwój sytuacji politycznej w Jugosławii doprowadził do niemieckiej inwazji na oba te kraje 6 kwietnia 1941. Niemcy już 12 kwietnia wkroczyli do Belgradu, do 30 kwietnia opanowali lądową część terytorium Grecji. 20 maja na Krecie lądowały niemieckie oddziały powietrzno-desantowe. Na wyspie walczyły resztki brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego i armii greckiej. W końcu Kreta została zdobyta, a ostatnie oddziały brytyjskie opuściły ją 31 maja. Na części terytorium Jugosławii doszło do utworzenia sprzymierzonego z Osią tzw. Niezależnego Państwa Chorwackiego na czele z wodzem ustaszów Ante Paveliciem.
Inwazja na ZSRR
22 czerwca 1941 Niemcy napadły na Związek Radziecki, co rozpoczęło, określaną tak w historiografii rosyjskiej, Wielką Wojnę Ojczyźnianą. W działaniach wojennych, po stronie niemieckiej, brały także udział oddziały rumuńskie, fińskie, węgierskie, włoskie oraz oddziały ochotników z Belgii, Holandii, Francji, a nawet z Hiszpanii. W pierwszych miesiącach wojny Armia Czerwona ponosiła olbrzymie straty w ludziach i sprzęcie, a wojska niemieckie zajęły rozległe obszary Ukrainy, Białorusi i republik nadbałtyckich, docierając aż pod Leningrad i Moskwę. Grudniowa kontrofensywa sowiecka pod Moskwą odrzuciła jednak Niemców spod bram miasta. Ofensywa radziecka była kontynuowana na początku 1942 jednak zakończyła się niepowodzeniem (por: Kontrofensywy sowieckie 1941/1942). Umożliwiło to podjęcie ponownych działań ofensywnych przez wojska niemieckie.
Wiosną 1942 Niemcy, uderzając na południu Rosji w kierunku Wołgi i roponośnych terenów Kaukazu, doszli do Stalingradu. Bitwa o Stalingrad skończyła się jednak klęską niemieckiej 6 Armii feldmarszałka Friedricha Paulusa, która, otoczona w ruinach Stalingradu, ostatecznie poddała się 2 lutego 1943. Obroną dzisiejszego Wołgogradu kierował Wasilij Czujkow. Hitler, zły po przegranej, wydał rozkaz rozliczenia dowództwa za klęskę.
Pragnąc odzyskać inicjatywę strategiczną na Froncie Wschodnim, Niemcy uderzyli na tzw. łuk kurski. Wielka pancerna bitwa na łuku kurskim, pomimo początkowych sukcesów niemieckich, skończyła się przegraną atakujących i ostateczną utratą przez Niemcy inicjatywy strategicznej na froncie wschodnim.
Istotnym wydarzeniem, zmieniającym całkowicie układ sił, było przystąpienie do wojny po stronie koalicji antyhitlerowskiej Stanów Zjednoczonych Ameryki, w następstwie japońskiego ataku na amerykańską bazę na Hawajach - Pearl Harbor (7 grudnia 1941), przeprowadzonego bez wypowiedzenia wojny. Oprócz podjęcia walk z flotą i wojskami japońskimi w Azji południowo-wschodniej i na Pacyfiku, USA, dysponujące ogromnym potencjałem przemysłowym, zaczęły wysyłać oddziały i sprzęt wojskowy do Wielkiej Brytanii i Afryki.

Ruch oporu w okupowanej Europie
Jedną z najsprawniejszych organizacji partyzantki antyhitlerowskiej i antyfaszystowskiej w okupowanej Europie była Armia Krajowa (AK), będąca siłami zbrojnymi Polskiego Państwa Podziemnego podlegającego Rządowi Emigracyjnemu w Londynie. Polskie Państwo Podziemne miało większość atrybutów normalnego państwa – centralną administrację, armię (AK) i produkcję zbrojeniową, wymiar sprawiedliwości, bogate życie kulturalne (podziemne wydawnictwa) oraz namiastkę administracji w każdym powiecie (powiatowi delegaci rządu). W 1944 AK liczyła 380 tysięcy żołnierzy. Żołnierze AK mieli znaczny udział w wyzwoleniu Wilna i Lwowa, samodzielnie wyzwolili szereg mniejszych miejscowości w ramach akcji Burza. Wywiad AK dostarczał znaczące ilości wysokiej jakości informacji wywiadowczych dla wywiadu brytyjskiego, m.in. o "cudownej broni" Hitlera pociskach rakietowych V-1 i V-2 (podał miejsce prowadzenia nad nimi badań, co zaowocowało zbombardowaniem i zniszczeniem tego punktu) oraz niemieckiej broni chemicznej. Od 1 sierpnia do 2 października 1944 trwało największe wystąpienie zbrojne ruchu oporu w Europie – powstanie warszawskie, w którym, poza AK, udział wzięły także oddziały innych organizacji zbrojnych takich, jak NSZ, AL oraz ochotnicy z 1. Armii Wojska Polskiego. Jego celem było wyzwolenie stolicy i utworzenie rządu niepodległej Polski. Rosjanie, których armia zbliżała się do Warszawy, nie udzielili powstańcom pomocy. Stalin był przeciwny utworzeniu władz niepodległej Polski, ponieważ dążył do całkowitego podporządkowania państwa. W tym celu utworzył w Moskwie podległy sobie rząd polski, który następnie został przeniesiony do Lublina. Powstanie upadło z powodu słabego przygotowania oraz braku pomocy z zewnątrz, której się spodziewano. Ludność stolicy została wysiedlona, a miasto zburzone.
Łącznie z innymi organizacjami niepodległościowymi, takimi jak Bataliony Chłopskie, Narodowe Siły Zbrojne czy komunistyczna Armia Ludowa, w polski ruch oporu było zaangażowanych ok. 1 mln osób, co czyniło go największym tego typu ruchem w okupowanej Europie.
Silne oddziały partyzantów walczyły także w Jugosławii i Grecji. W Jugosławii, zajętej przez Hitlera w 1941, partyzanci komunistyczni pod dowództwem Josipa Broz-Tity i wspierani przez aliantów, rywalizowali z partyzantami Drazy Michailovića, lojalnymi wobec króla i rządu na uchodźstwie w Londynie. Podobnie było w Grecji. Jesienią 1944 Ludowa Armia Wyzwoleńcza Tity liczyła 500 tysięcy żołnierzy. W 1944 Armia Czerwona wkroczyła do Jugosławii, jednak całe terytorium kraju zostało wyzwolone przez partyzantów Tity. Stąd wzięła się zimnowojenna niezależność Jugosławii od Moskwy.
W 1940 Wielka Brytania założyła SOE. Była to organizacja mająca na celu wspomaganie partyzantek we wszystkich krajach okupowanych przez Hitlera. W 1944, gdy sprzymierzeni wylądowali w Normandii, ważnych danych o plażach, na których mieli lądować, dostarczył francuski ruch oporu.
Silne oddziały partyzanckie tworzyli Sowieci – były podporządkowane Centralnemu Sztabowi Ruchu Partyzanckiego w Moskwie. Silne oddziały partyzanckie konne i piesze dokonywały głębokich rajdów na terenach okupowanych (np. rajd konnicy Kowpaka z okolic Kijowa do Karpat). Partyzanci radzieccy byli zaopatrywani drogą lotniczą. Głównym ich zadaniem było paraliżowanie linii komunikacyjnych na zapleczu frontu poprzez niszczenie torów, mostów i wykolejanie pociągów. Pod koniec wojny także zwalczanie niekomunistycznej partyzantki. Najaktywniejsi partyzanci działali w Grecji, Jugosławii i Francji.

Kampania Apenińska
Po pokonaniu sił niemiecko-włoskich w północnej Afryce, alianci dokonali inwazji na Sycylię 10 lipca 1943 (Operacja Husky), a 3 września w ramach operacji Baytown w południowych Włoszech i 9 września na obcasie włoskiego buta (operacja Slapstick), wylądowała 8 brytyjska armia dowodzona przez gen. Montgomery'ego, zaś w okolicach Salerno na południe od Rzymu wylądowała 5 armia amerykańska gen. Marka Clarka (operacja Avalanche). Całymi siłami alianckimi we Włoszech dowodził gen. Alexander. Rząd marszałka Pietro Badoglio podpisał akt kapitulacji Włoch, a wkrótce wypowiedział wojnę Niemcom. Początkowo uwięziony dyktator Włoch Benito Mussolini uwolniony został przez niemieckich spadochroniarzy pod dowództwem Otto Skorzennego i uciekł na północ kraju, gdzie ogłosił powstanie sprzymierzonej z Niemcami tzw. Włoskiej Republiki Socjalnej, zwanej Republiką Salo. Zaciekłe walki na tym froncie toczyły się na liniach obronnych: Gustawa i Gotów, aż do 4 maja 1945, kiedy Niemcy ogłosiły kapitulację tego frontu, jeszcze przed końcem wojny.

Drugi front Normandia-Berlin
6 czerwca 1944 alianci dokonali wielkiej operacji desantowej we Francji – w Normandii w ramach operacji Overlord. Umocnienia Wału Atlantyckiego nie wytrzymały naporu wojsk angielsko-amerykańskich pod dowództwem marszałka Montgomery'ego, wspieranych przez siły morskie i powietrzne oraz desanty powietrzne 6 brytyjskiej i amerykańskich 82 i 101 Dywizji Powietrznodesantowych. 20 czerwca 1944 ruiny Caen zostały zdobyte przez Brytyjczyków, a 29 czerwca Amerykanie wyzwolili Cherbourg. 15 sierpnia siły alianckie wylądowały na południu Francji, a 28 sierpnia wyzwoliły Marsylię. W sierpniu wybuchło powstanie paryskie, a wkroczenie do Paryża czołgów gen. LeClerka zakończyło czteroletnią okupację miasta. Pierwszy tydzień września przyniósł wyzwolenie Dieppe, Rouen, Brukseli, Antwerpii i Calais. 17 września rozpoczęła się operacja Market-Garden mająca na celu uchwycenie mostów i wkroczenie do wnętrza Niemiec, co dawało szansę zakończenia wojny przed wigilią 1944. Operacja zakończyła się jednak porażką wojsk sprzymierzonych, a most w Arnhem okazał się tym "jednym mostem za daleko". W grudniu 1944 ruszyła niemiecka kontrofensywa w Ardenach, która po początkowych sukcesach, zakończyła się klęską, m.in. dzięki bohaterskiej obronie Bastogne mimo braków w zaopatrzeniu i przerwaniu pierścienia okalającego miasto przez wojska gen. Pattona. Alianci wkroczyli na terytorium Niemiec i dotarli do Łaby, gdzie 25 kwietnia 1945 nastąpiło spotkanie z idącymi od wschodu Sowietami. Potem rozpoczęła się bitwa o Berlin.
Front Wschodni
Na Froncie Wschodnim 6 stycznia 1944 Sowieci przekroczyli dawną granicę Polski, a w lipcu 1944 sforsowali rzekę Bug. 1 sierpnia wybuchło powstanie warszawskie, zainicjowane przez Armię Krajową w celu opanowania stolicy Polski przed nadejściem Armii Czerwonej, które po 63 dniach walki upadło. W styczniu 1945 ruszyła wielka sowiecka ofensywa, która odrzuciła Niemców od Wisły aż do Wału Pomorskiego. Losów wojny nie było już w stanie zmienić użycie przez Niemców nowych rodzajów broni, tzw. Wunderwaffe, w których pokładali duże nadzieje.

Kapitulacja Niemiec
Sforsowanie Wału Pomorskiego i przekroczenie Odry przez armie radzieckie oraz 1 i 2 Armię Wojska Polskiego dało początek operacji berlińskiej, która zakończyła się 2 maja 1945 kapitulacją załogi miasta. 7 maja Niemcy w jednym ze szkolnych budynków w Reims we Francji skapitulowali na Froncie Zachodnim przed przedstawicielami armii USA i Wspólnoty Brytyjskiej.