Układ moczowy

Układ moczowy składa się z nerek – narządów wytwarzających mocz – oraz dróg wyprowadzających, do których należą: moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Dalszą drogę przepływu moczu tworzą niektóre odcinki układu rozrodczego: u samców – przewód moczowo – płciowy, a u samic – przedsionek pochwy.
Rola układu moczowego polega na:
1- usuwaniu szkodliwych produktów przemiany materii
2- usuwaniu nadmiaru soli mineralnych
3- regulowaniu ilości wody w organizmie
Czynności układu moczowego uzupełniają w pewnym stopniu układ powłokowy.

BUDOWA NEREK.
Nerki – lewa i prawa – leżą w jamie brzusznej w okolicy lędźwiowej, po obu stronach kręgosłupa. Prawa nerka w stosunku do lewej jest nieco wysunięta ku przodowi. Nerki u wszystkich gatunków zwierząt – z wyjątkiem lewej nerki u bydła – przylegają ściśle do mięśni leżących odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Lewa nerka u bydła jest zawieszona na długiej krezce, a jej położenie jest zmienne i zależy głównie od stopnia wypełnienia żwacza. Nerki wszystkich gatunków zwierząt domowych mają kształt zbliżony do nasienia fasoli; jedynie prawa nerka konia ma kształt trójkątny. Powierzchnia zewnętrzna nerek zwierząt domowych jest gładka, z wyjątkiem bydła, u którego jest pobrużdżona. Wielkość nerek u ssaków domowych jest proporcjonalna do wielkości ciała; masa ich u krowy i konia waha się od 500 do 700 g, u świni od 200 do 300 g.
W każdej nerce rozróżnia się powierzchnię: dogrzbietową – skierowaną do lędźwi, i dobrzuszną – skierowaną do trzewi, oraz dwa brzegi: boczny – wypukły, i przyśrodkowy – wklęsły, na którym występuje wnęka nerkowa.
Do powierzchni brzusznej nerek przylega otrzewna ścienna, przechodząca na ściany jamy brzusznej i przyczyniająca się przez to do umocowania nerek. Przez wnękę nerkową dochodzi do nerki tętnica nerkowa oraz nerwy, a wychodzi żyła i moczowód. Bezpośrednio na powierzchni nerek leży torebka włóknista, a na niej torebka tłuszczowa ( tłuszcz okołonerkowy ), która u zwierząt opasionych jest dość gruba.
Na przekroju podłużnym nerki rozróżnia się leżącą obwodowo korę barwy ciemnoczerwonej, będącą częścią wyprowadzającą. Miąższ nerek tworzą kanaliki nerwowe i naczynia krwionośne, anatomicznie i czynnościowo ściśle ze sobą powiązane. W wytwarzaniu moczu bierze udział tylko początkowa część kanalików nerkowych, czyli nefrony, leżące w korze nerki. Początkową część nefronu nazywa się torebką kłębuszka i ma kształt dwuściennego kielicha. Obejmuje ona ściśle kłębuszek naczyniowy, będący gęstą siecią naczyń włosowatych i posiadający naczynia doprowadzające i odprowadzające. Ścianę torebki, przylegającą bezpośrednio do kłębuszka naczyniowego, nazywamy blaszką wewnętrzną. Między nią a zewnętrzną ścianą torebki, zwaną blaszką zewnętrzną, znajduje się szczelinowata jam, w której zbiera się tzw. mocz pierwotny. Zawiera on nie tylko te produkty, które mają być wydalone, lecz także składniki cenne dla organizmu oraz wodę. Torebka wraz z kłębuszkiem naczyniowym tworzy ciałko nerkowe, które jest najistotniejszą częścią tworzącą nerki. Ciałka nerkowe, o średnicy ok. 120 um, występują wyłącznie w korze nerki, przy czym jest ich bardzo dużo ( np. u człowieka w jednej nerce jest od 1 do 2 mln, u bydła ok. 4 mln.
W obrębie nefronu rozróżnia się:
- ciałko nerkowe
- część bliższą kanalika nerkowego stanowiącego przedłużenie torebki; ma ona część skłębioną i prostą; w części prostej odbywa się zwrotne wchłanianie wody i glukozy z moczu pierwotnego;
- pętlę nefronu – tu odbywa się dalsze wchłanianie wody;
- odcinek dolny, czyi wstawkę – tu formuje się mocz ostateczny.
Wstawka nefronu łączy się bezpośrednio z cewka zbiorczą, do której przechodzi tą droga mocz ostateczny. Cewki zbiorcze łączą się w większe przewody zbiorcze proste, leżące w rdzeniu nerki. Przewody zbiorcze wpadają do przewodów brodawkowych, którymi mocz spływa do kielichów nerkowych, a z nich do miedniczki nerkowej.
W celu zrozumienia procesu powstawania moczu koniecznie jest bardzo dokładne poznanie unaczynienia nerek. Przez wnękę nerkową wchodzi do nerki - tętnica nerkowa, będąca bezpośrednim odgałęzieniem aorty. W nerce dzieli się ona na tętnice o mniejszym przekroju, przy czym niektóre odgałęzienia jej układają się na pograniczu kory i rdzenia nerki. Do rdzenia odchodzą odgałęzienia, które dalej dzielą się na naczynia włosowate tętnicze, te przechodzą w naczynia włosowate żylne i łącząc się – tworzą żyły.
Odgałęzienia dochodzące do kory nerki także dzielą się stopniowo na naczynia o mniejszej średnicy, aż w końcu powstają z nich tętniczki wnikające do torebek kłębuszka i tworzące tam kłębuszki naczyniowe. Naczynia włosowate kłębuszka naczyniowego łączą się z powrotem w tętniczkę, która opuszcza torebkę kłębuszka. Z tego widać, że kłębuszek naczyniowy stanowi szczególny rodzaj sieci naczyń włosowatych. Średnica tętniczek doprowadzających krew jest większa niż wyprowadzających, dlatego w kłębuszku naczyniowym zmniejsza się przepływ krwi i wzrasta jej ciśnienie, co ma duże znaczenie w procesie wytwarzania moczu.

DROGI WPROWADZAJĄCE MOCZ

Początek dróg wprowadzających mocz stanowią miedniczki nerkowe. U bydła ich nie ma, a mocz bezpośrednio z kielichów nerkowych spływa do moczowodów.
Miedniczki nerkowe mają postać spłaszczonych zbiorniczków leżących w bezpośrednim sąsiedztwie wnęki nerki. Od wewnątrz są one wyścielone błoną śluzową, a warstwę środkową tworzy błona mięśniowa gładka, której skurcze przesuwają mocz do moczowodów. U konia w błonie śluzowej miedniczek nerkowych występują gruczoły produkujące śluz, który nadaje moczowi ciągliwą konsystencję.
Moczowody są to dość długie, cienkie p[przewody parzyste, wychodzące z wnęk nerkowych i przebiegające w jamie brzusznej ku tyłowi ciała. Ich końcowe odcinki w jamie miednicznej uchodzą do pęcherza moczowego, przebijając skośnie jago ścianę grzbietową. Skośne ujścia moczowodów i fałdy błony śluzowej pęcherza moczowego uniemożliwiają cofanie się moczu w kierunku nerek nawet przy dużym wypełnieniu pęcherza.
Pęcherz moczowy odznacza się dużymi możliwościami zmieniania objętości zależnie od stopnia wypełnienia moczem. Pusty – leży w jamie miedniczej, a wypełniony – wystaje do jamy brzusznej. U samców leży on pod końcową częścią odbytnicy, a u samic – pod macicą i pochwą. W pęcherzu moczowym rozróżnia się szczyt ( wierzchołek ) – skierowany do jamy brzusznej, oraz trzon i szyjkę – skierowane ku tyłowi. Ściana pęcherza moczowego składa się z trzech warstw: wewnętrznej – błony śluzowej, środkowej – błony mięśniowej i zewnętrznej – błony surowiczej. Tuż za ujściem moczowodów szyjka pęcherza moczowego zamknięta jest dwoma zwieraczami: wewnętrznym – z mięśni gładkich oraz zewnętrznym – z mięśni poprzecznie prążkowanych.
Cewka moczowa stanowi przedłużenie szyjki pęcherza moczowego, skierowane ku tyłowi ciała. Jest ona najkrótszym odcinkiem dróg wyprowadzających mocz. U samców łączy się z leżącym częściowo już w obrębie prącia przewodem moczowo – płciowym, będącym wspólną drogą wprowadzającą mocz i nasienie. Przewód moczowo – płciowy kończy się ujściem zewnętrznym na żołędzi prącia. U samic cewka moczowa uchodzi na granicy pochwy i zatoki moczowo – płciowej.

FIZJOLOGIA UKŁADU MOCZOWEGO

Główna rola układu moczowego polega na wydalaniu z organizmu zbędnych produktów przemiany materii, których zaleganie byłoby szkodliwe. Ponadto układ ten reguluje poziom wody
prącia przewodem moczowo-płciowym, będącym wspólną drogą wyprowa¬dzającą mocz i nasienie. Przewód moczowo-płciowy kończy się ujściem zewnętrznym na żołędzi prącia. U samic cewka moczowa uchodzi na granicy pochwy i zatoki moczowo-płciowej.

4. Fizjologia układu moczowego

Główna rola układu moczowego polega na wydaleniu z organizmu zbędnych produktów przemiany materii, których zaleganie byłoby szkodliwe. Ponadto układ ten reguluje poziom wody i soli mineralnych w organizmie.
POWSTAWANIE MOCZU. Powstawanie moczu w nerkach przebiega w dwu fazach: sączenia i wchłaniania. W fazie sączenia woda i inne składniki osocza krwi (z wyjątkiem białek) przechodzą do naczyń włosowatych kłębuszków naczyniowych do jamy torebki kłębuszka. W ten sposób powstaje wspomniany już mocz pierwotny. Przepływając przez dalsze odcinki kanali¬ków nerkowych, ulega on zagęszczeniu dzięki wchłanianiu wody i innych potrzebnych organizmowi składników z powrotem do krwi; powstaje mocz ostateczny. Ze 100 I moczu pierwotnego powstaje ok. 1 I moczu ostatecz¬nego.
SKŁAD MOCZU. U wszystkich gatunków zwierząt domowych, z wyjąt¬kiem konia, mocz jest przezroczysty i wodnisty; mocz konia jest mętny . zawiera dużo śluzu, produkowanego przez błonę śluzową miedniczek nerkowych. Barwa moczu jest zwykle zbliżona do jasnego piwa, lecz może się zmieniać w zależności od rodzaju zjedzonej paszy oraz ilości wypitej wody. Odczyn moczu zwierząt roślinożernych jest zwykle zasadowy, gęstość większa 'liż wody. Normalny mocz zawiera 96% wody, a pozostałe 4% stanowi sucha masa, złożona z substancji organicznych i nieorganicznych. Organiczne składniki moczu stanowią produkty rozkładu białka, powstające w procesie przemiany materii: mocznik, kwas moczowy, kwas hipurowy i inne. Składniki nieorganiczne - to substancje mineralne, jak: chlorek sodu, sole wapnia, fosforany, sole amonowe i inne.
W przypadku niektórych schorzeń organizmu mogą pojawić się w moczu produkty niewłaściwej przemiany materii, np. glukoza - w chorobie zwanej cukrzycą, a białko w schorzeniu nerek.
Skład moczu może być wskaźnikiem stanu zdrowia zwierzęcia, dlatego przy wielu chorobach przeprowadza się badania moczu i na tej podstawie wnioskuje o ewentualnej przyczynie i rodzaju schorzenia.
WYDALANIE MOCZU. Mocz ostateczny spływa bez przerwy z przewo¬dów brodawkowych nerek do miedniczek nerkowych, których błona miꜬniowa kurcząc się przesuwa go do moczowodów. Ruchy perystaltyczne moczowodów przepychają mocz do pęcherza moczowego, który mając
zamknięte zwieracze stopniowo wypełnia się nim. Ściany pęcherza przy¬stosowują się do zmiennej ilości moczu, nie zwiększając jego ciśnienia.
Oddawanie moczu jest czynnością odruchową. Przy znacznym wypeł¬nieniu pęcherza moczowego następuje rozciągnięcie jego ścian i podrażnienie zakończeń nerwowych. Podrażnienie przenosi się do ośrodka wydalania moczu, który znajduje się w odcinku krzyżowym rdzenia kręgowego. Ośrodek ten wysyła impulsy za pośrednictwem nerwów ruchowych do mięśni pęche¬rza, powodując skurcz jego ścian i rozkurcz zwieraczy, a tym samym napływ moczu do cewki moczowej. Zwierzęta oddają mocz w pozycji stojącej. Ilość moczu wydalanego w ciągu doby waha się w szerokich granicach i zależy od: ilości i jakości karmy, ilości wypitej wody, rodzaju wykonywanej pracy, pory roku, stanu zdrowia itp. W lecie organizm wydala więcej wody w pocie i dlatego moczu jest mniej.
Dobowa ilość wynosi: u bydła 6-25 I, u konia 5-10 I, u świń '2-6 I, u owiec 1-2 I.

Układ rozrodczy
l. Budowa układu rozrodczego

Układem rozrodczym nazywa się zespół narządów, które służą do wydawania potomstwa i zapewnienia ciągłości gatunku. Jest to jedyny układ o odmiennej budowie u samców i u samic, dlatego rozróżnia się układy rozrodcze samczy
samiczy. Pewne narządy układu rozrodczego są ściśle związane z układem moczowym.
Tak _w samczym, jak i w samiczym układzie rozrodczym rozróżnia się: 1) parzyste gruczoły rozrodcze, czyli gonady, w których powstają komórki rozrodcze; 2) część przewodową (tzw. drogi wyprowadzające); 3) gruczoły płciowe dodatkowe; 4) nieparzysty narząd kopulacyjny.

a. Układ rozrodczy samczy

Samczy układ rozrodczy tworzą następujące narządy: jądra, drogi wyprowa¬dzające nasienie, dodatkowe gruczoły płciowe i samczy narząd kopulacyjny - prącie.
JĄDRA. Są one właściwymi gruczołami rozrodczymi samczymi, w których powstają komórki płciowe zwane plemnikami. Jądra są to twory parzyste o kształcie jajowatym, od zewnątrz pokryte silnie ukrwioną łącznotkankową błoną białawą. Od błony białawej odchodzą w głąb jądra cienkie beleczki, dzielące jego miąższ na płaciki. Główną masę płacików tworzą cewki nasieniotwórcze (kanaliki nasieniotwórcze) wyścielone nabłonkiem wy¬twarzającym plemniki. Długość kanalików dochodzi do kilkudziesięciu centy¬metrów; są one mocno pozwijane i dlatego noszą nazwę kanalików krętych. Przed ujściem z jąder wyprostowują się, łączą się ze sobą i tworzą tzw. sieć jądra, z której wychodzą przewody wyprowadzające, tworzące część najądrza. Oprócz plemników jądra produkują męskie hormony płciowe, wpływające na rozwój pozostałych narządów rozrodczych, na wygląd ze¬wnętrzny i psychikę samców.
W okresie życia płodowego jądra rozwijają się w jamie brzusznej w okolicy nerek. W miarę wzrostu płodu opuszczają się w dół, pociąg jąc za sobą otr ewną, i przez kanał pachwinowy zstępują do uchyłka ściany jamy brzusznej zwanego moszną. Przy zaburzeniach w procesie zstępowania jąder
zdarza się, że oba lub jedno z nich zostaje zatrzymane w jamie brzusznej lub w kanale pachwinowym. Nazywa się to wnętrostwem, a samce takie, zwane wnętrami, usuwa się z hodowli.
M OSZNA. Jest to uchyłek ścian jamy brzusznej przedzielony przegrodą na połowy, w których leżą jądra. U ogiera, buhaja i tryka moszna znajduje się w okolicy łonowej i zwisa między kończynami tylnymi. U knura jest przesunię¬ta ku tyłowi i leży poniżej odbytu. Skóra moszny jest zrośnięta z leżącą pod nią błoną kurczliwą, zawierającą włókna mięśniowe gładkie i włókna sprężyste. Skurcze włókien mięśniowych powodują marszczenia się 'moszny i regulują tym samym jej temperaturę wewnętrzną.
Temperatura w mosznie jest mniej więcej stała, o 4-6 C niższa od wewnętrznej organizmu; jest to konieczne do prawidłowego przebiegu procesu powstawania plemników. Gdy temperatura otoczenia jest stosun¬kowo wysoka, moszna wydłuża się i jądra się opuszczają. W chłodniejszej temperaturze skóra moszny ulega pofałdowaniu, a jądra zostają podciągnięte do powłok brzusznych. Przez kanał pachwinowy wpukla się też do moszny otrzewna wyściełająca jamę brzuszną. Jako listek ścienny wyścieła od wewnątrz mosznę, a jako listek trzewny - przechodzi na jądro, które otacza wraz z najądrzem.
DROGI WYPROWADZAJĄCE. Do dróg wyprowadzających plemniki na¬leżą: najądrze, nasieniowód wraz z powrózkiem nasiennym oraz przewód moczowo-płciowy.
Najądrze przylega ściśle do górnej krawędzi jądra. Tworzą go przewody wyprowadzające, które łączą się w jeden bardzo długi i mocno pozwijany przewód. Plemniki przechodząc przez przewód najądrza dojrzewają i stają się zdolne do zapłodnienia; magazynowane są w rozszerzonej końcowej jego części. .
Przewód najądrza bez wyraźnej granicy przechodzi w nasieniowód - stosunkowo gruby przewód znacznej długości. Jego początkowy odcinek przebiega w ramach powrózka nasiennego z jamy moszny do jamy brzusznej. w której nasieniowody odłączają się od części naczyniowej powrózków nasiennych i zaginają się w kierunku jamy miednicznej. Końcowe części nasieniowodów rozszerzają się w postaci baniek nasieniowodów, które mają budowę gruczołową. Nad szyjką pęcherza moczowego nasieniowody łączą się w przewód wytryskowy, który z cewką moczową daje początek przewodowi moczowo-płciowemu. Powrózek nasienny składa się z początkowego odcinka nasieniowodu,
tętnicy i żyły jądrowej. naczyń chłonnych, nerwów oraz mięśnia dźwigacza jądra wewnętrznego. Zawiesza on jądro w jamie moszny, skąd przez kanał pachwinowy
przechodzi do jamy brzusznej. Przewód moczowo-płciowy jest to końcowy odcinek dróg wyprowa¬dzających plemniki, będący zarazem końcowym odcinkiem dróg wyprowa¬dzających mocz.
DODATKOWE GRUCZOŁY PŁCIOWE. Wytwarzają one wydzielinę, która razem z plemnikami tworzy nasienie, czyli spermę. Wydzielina ta zawiera szereg związków, które tworzą środowisko odpowiednie dla plemników, wpływając na ich żywotność i ruchliwość. Od wydzieliny zależy charakterys¬tyczna woń nasienia. W skład dodatkowych gruczołów płciowych wchodzą: gruczoły pęcherzykowe, gruczoł krokowy i gruczoły opuszko¬wo-cewkowe. Gruczoły pęcherzykowe leżą obok ujść nasieniowodów nad pęcherzem moczowym. Pozostałe dwa gruczoły leżą na przewodzie moczo¬wo-płciowym, do którego też uchodzi ich wydzielina.
PRĄCIE. Stanowi samczy narząd kopulacyjny, służący do wprowadzania spermy do narządów rozrodczych samicy. Przebiega od kości kulszowych do okolicy pępka. W prąciu rozróżnia się korzeń, trzon i zakończenie zwane żołędzią. Zrąb prącia utworzony jest z dwóch ciał jamistych prącia i jednego ciała gąbczastego przewodu moczowo-płciowego oraz beleczek łącznotkan¬kowych, odchodzących od otaczającej prącie osłonki białawej. Między beleczkami znajdują się jamy wysłane nabłonkiem i komunikujące się ze sobą.
Ponieważ jamy połączone są z naczyniami krwionośnYn;1i, w czasie pod¬niecenia płciowego napełniają się one krwią, co powoduje, że prącie się wydłuża, grubieje i staje się twardsze. Nazywa się to wzwodem prącia. Dzięki temu łatwiejszy staje się przepływ nasienia przez przewód moczo¬wo-płciowy prącia. Część końcowa prącia wraz z żołędzią pokryta jest łatwo przesuwalnym fałdem skórnym, zwanym napletkiem.

b. Układ rozrodczy samiczy

Samiczy (żeński) układ rozrodczy tworzą następujące narządy: jajniki, jajo¬wody, macica, pochwa, srom.
JAJNIKI. Stanowią one żeński gruczoł rozrodczy, w którym powstają komórki płciowe żeńskie, zwane komórkami jajowymi. Podobnie jak jądra wytwarzają one hormony płciowe, które regulują cykle płciowe i wpływają na ukształtowanie charakterystycznej sylwetki samiczej.
Jajniki leżą w okolicy lędźwiowej jamy brzusznej, tuż za nerkami (u klaczy) lub bliżej wejścia do jamy miednicznej (u samic pozostałych gatunków); zawieszone są na krezce jajnikowej. Są to twory stosunkowo małe, o kształcie owalnym lub fasolowatym. Od zewnątrz pokryte są błoną białawą. Na przekroju rozróżnia się w jajniku dwie warstwy: zewnętrzną - korę, czyli pęcherzykową, i wewnętrzną - rdzeń, czyli naczyniową. W rdzeniu występuje tkanka łączna z włóknami elastycznymi, włókna mięśniowe gładkie, nerwy i bogata sieć naczyń krwionośnych.
Kora jest miejscem tworzenia się i dojrzewania pęcherzyków, w których rozwijają się komórki jajowe. W jajnikach już w życiu płodowym powstają bardzo liczne tzw. pęcherzyki jajnikowe pierwotne. Pęcherzyki pierwotne leżą bezpośrednio pod błoną białawą jajnika i zawierają młodocianą komórkę jajową otoczoną jedną warstwą komórek pęcherzykowych. Z tak dużej liczby pęcherzyków pierwotnych tylko nieliczne rozwijają się dalej, reszta zaś ulega zanikowi. Od chwili osiągnięcia dojrzałości płciowej pęcherzyki pierwotne doj¬rzewaj ą, przeistaczając się w pęcherzyki dojrzewające, a te - w dojrzałe, widoczne gołym okiem, zwane pęcherzykami jajnikowymi. Dojrzały pęche¬rzyk, będąc zarazem gruczołem wydzielania wewnętrznego, wypełniony jest płynem i zawiera prawie dojrzałą komórkę jajową. Uwypukla się on nieco ponad powierzchnię jajnika. U krowy i klaczy dojrzewa na ogół jeden pęcherzyk jajnikowy w lewym lub prawym jajniku. U owiec i świń (samice wielorodne) dojrzewa jednocześnie w obu jajnikach więcej pęcherzyków, a tym samym większa liczba komórek jajowych. Dojrzały pęcherzyk jajnikowy osiąga u krowy 1,3 cm, u lochy 0,7 cm, u klaczy 2 cm.
W miarę zwiększania się ilości płynu w pęcherzyku jajnikowym wzrasta też
w nim ciśnienie, co powoduje, że pęcherzyk pęka, a płyn wraz z komórką jajową wydostaje się do jajowodu. Zjawisko to nazywa się jajeczkowaniem, czyli owulacją. Dojrzewanie i pękanie pęcherzyków jajnikowych następuje pod wpływem hormonów gonadotropowych przysadki, do których należą: hormon dojrzewania pęcherzyków jajnikowych i hormon luteinizujący.

W miejscu pękniętego pęcherzyka jajnikowego powstaje ciałko żółte, które wytwarza hormon zwany hormonem ciałka żółtego (progesteron).
JAJOWODY. Są to parzyste - lewy i prawy - cienkie, poskręcane przewody, zawieszone na części więzadła szerokiego macicy, ciągnące się od przedniego końca jajników do rogów macicznych. W jajowodzie następuje zapłodnienie komórki jajowej oraz wczesne stadia podziału zygoty. Począt¬kowy odcinek jajowodu, zwrócony do jajnika, jest rozszerzony i nazywa się lejkiem. Brzeg lejka ma zgrubienia błony śluzowej - strzępki jajowodowe - które ułatwiają kierowanie komórek jajowych do jajowodu. Część strzęp¬ków przymocowana jest do jajnika. Lejek przechodzi w bańkę, a ta w cieśń jajowodu, której końcowy odcinek otwiera się z ujściem macicznym w rogu macicy. Ściany jajowodów zbudowane są z błon: śluzowej, mięśniowe sromu nosi nazwę spoidła wargowego górnego, natomiast dolny – spoidła wargowego dolnego. W dolnym spoidle widoczna jest łechtaczka -odpowiednik prącia u samców.
Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem walcowatym orzęsionym; rzęski przesuwają komórkę jajową wzdłuż jajowodu ku macicy.
MACICA. W narządzie tym zapłodniona komórka jajowa ulega dalszym podziałom, w wyniku czego powstaje zarodek, a następnie płód. W macicy rozróżnia się następujące odcinki: dwa rogi maciczne, trzon i szyjkę macicy. Kształt macicy u samic poszczególnych gatunków zwierząt domowych jest różny. Rogi macicy u krowy są skręcone podobnie jak rogi baranie, u klaczy - bardziej wydłużone i na końcu zagięte na kształt płóz sanek, a u świni - bardzo długie, poskręcane, wyglądem przypominające jelito cienkie. Rogi macicy schodzą się w części tylnej i przechodzą w trzon, który jest bardzo krótki u krowy i świni, a długi - u klaczy. Trzon w kierunku tylnym przechodzi w szyjkę macicy, o bardzo grubej błonie mięśniowej, co powoduje, że jej ściany są stosunkowo grube. Szyjka stanowi granicę między
jamą macicy a pochwą. Światło szyjki jest stale zamknięte; otwiera się jedynie w czasie rui i porodu. Podczas ciąży zamknięta szyjka jest dodatkowo uszczelniona gęstym śluzem. Rogi macicy leżą w jamie brzusznej, trzon i szyjka - w jamie miednicznej.
Zwierzęta domowe mogą się rozmnażać i wydawać na świat potomstwo dopiero wtedy, kiedy ich narządy rozrodcze osiągną odpowiedni stopień rozwoju, tzn. jajniki u samic są zdolne do wytwarzania komórek jajowych i hormonów płciowych męskich. Okres ten nazywa się dojrzałością płcio¬wą. Na przykład właściwie żywione jałówki ras mlecznych osiągają dojrzałość płciową w wieku ok. 40 tygodni, przy skąpym żywieniu - w wieku 65 tygodni.
Zewnętrznie dojrzałość płciowa ujawnia się u zwierząt wystąpieniem popędu płciowego. W wyniku działania hormonów następuje ukształ¬towanie charakterystycznych cech danej płci zarówno w budowie, jak i właściwościach fizjologicznych. Okres osiągania przez zwierzęta domowe dojrzałości płciowej zależy od gatunku, rasy, typu użytkowego, żywienia, klimatu itp. Właściwe żywienie, a zwłaszcza dostarczanie białka, przyspiesza dojrzewanie płciowe.
Wszystkie gatunki zwierząt gospodarskich osiągają dojrzałość płciową wcześniej niż dojrzałość fizyczną. Z tego względu nie należy dopuszczać do rozpłodu zwierząt zaraz po osiągnięciu przez nie dojrzałości płciowej, gdyż wpływa to ujemnie nie tylko
na ich dalszy rozwój, lecz także na ich potomstwo.
Do rozpłodu przeznacza się zwierzęta, które osiągnęły dojrzałość płciową oraz dojrzałość rozpłodową. Zbyt późne jednak wykorzystywanie samic do rozpłodu, zwłaszcza dobrze odżywionych, jest niewskazane, bo utrudnia zapłodnienie, a później poród.
Przeciętny wiek osiągania dojrzałości płciowej i rozpłodowej przez zwie¬rzęta gospodarskie jest następujący:
Ściany macicy zbudowane są z trzech warstw błon: surowiczej, miꜬniowej i śluzowej. Błona surowicza - otrzewna - otacza macicę od zewnątrz i tworzy tzw. więzadło szerokie macicy, które przymocowuje ją do ścian jamy brzusznej i miednicznej. W więzadle przebiegają naczynia krwionośne, które zaopatrują w krew jajniki, jajowody i macicę. Warstwę środkową tworzy błona mięśniowa zbudowana z włókien mięśniowych gładkich, przebiegających podłużnie i okrężnie. W czasie ciąży włókna mięśniowe wydłużają się i grubieją. Podczas porodu błona mięśniowa macicy bierze udział w wypieraniu płodu.
2. Fizjologia rozmnażania
a. Dojrzałość płciowa i dojrzałość rozpłodowa
b. Wytwarzanie nasienia u samców
U dojrzałych płciowo samców wytwarzanie plemników w cewkach nasienio¬twórczych jąder zachodzi stale, aż do wieku starczego. Proces wytwarzania plemników jest bardzo skomplikowany i przebiega w kilku fazach po¬wtarzających się regularnie. Plemniki przesuwane biernie z cewek nasienio ¬twórczych do przewodu najądrza nie są jeszcze pełnowartościowe. W trakcie przesuwania się przez bardzo długi przewód najądrza następuje ich doj¬rzewanie i dopiero wtedy mają zdolność zapłodnienia. Dojrzewanie plem¬ników polega na otoczeniu ich bardzo cienką warstewką protoplazmy, która zabezpiecza je przed czynnikami pobudzającymi do przedwczesnego ruchu. Dzięki temu nie tracą one energii przed znalezieniem się w narządach rodnych samicy. Jeżeli samce przez dłuższy czas nie są używane do rozpłodu, to plemniki ich ulegają rozpadowi i zostają wessane przez nabłonek najądrza.
W dojrzałym plemniku rozróżniamy:
- główkę o eliptycznym lub gruszkowatym kształcie; przy oglądaniu z boku widać, że jest ona spłaszczona; w główce plemnika zawarte jest jądro otoczone cienką warstwą protoplazmy;
- szyjkę i wstawkę, stanowiące część środkową plemnika;
- witkę, czyli ogon, stanowiącą najdłuższą część, narządu ruchu plemnika.
Plemniki poszczególnvch gatunków zwierząt gospodarskich różnią się kształtem i długością. Przeciętnie długość plemnika waha się od 50 do 80 /lm. plemniki razem z wydzieliną dodatkowych gruczołów płciowych tworzą nasienie, czyli spermę; jest to biaława, dość gęsta ciecz o swoistym zapachu. Część stałą spermy tworzą plemniki, a część płynną, zwaną osoczem nasienia - wydzielina dodatkowych gruczołów płciowych i niewielka ilość płynu, który dostaje się z jąder i najądrzy.

c. Cykl płciowy u samic

.w odróżnieniu od samców, u których plemniki wytwarzane są bez przerwy, u samic dojrzewanie komórek jajowych odbywa się tylko okresowo, w regula¬rnych odstępach czasu. Komórka jajowa uwalnia się z pęcherzyka jajnikowego podczas tzw. jajeczkowania, czyli owulacji, która występuje w okresie rui. Czas między jedną a drugą owulacją nazywa się cyklem płciowym. Po pęknięciu pęcherzyka komórka jajowa ulega dalszym przemianom, dojrzewa
dopiero wtedy może być zapłodniona.
Dojrzała komórka jajowa jest jedną z największych komórek w organizmie. Jej średnica zależnie od gatunku zwierzęcia waha się od 120-200 /lm. Ma ona kształt kulisty i stosunkowo duże jądro. Protoplazma komórki jajowej zawiera dużo białka, tłuszczów i węglowodanów, czyli substancji zwanej żółtkiem, które służą do odżywiania zapłodnionej komórki, zanim ta wszczepi się w błonę śluzową macicy. Protoplazmę otacza przejrzysta błona mająca kanaliki, przez które wnikają do zewnętrznej warstwy protoplazmy wypustki komórek pęcherzykowych, tworzących na zewnątrz jaja .Komórka jajowa po wydostaniu się z pęcherzyka jajnikowego dojrzałego (pęcherzyka Graafa) i po osiągnięciu pełnej dojrzałości jest zdolna
do zapłodnienia zaledwie przez kilka godzin. W przebiegu cyklu płciowego samic rozróżnia się dwie fazy: pęcherzykową i ciałka żółtego. Dawniej rozróżniało się cztery fazy (przedrujową, rujową, porujową i międzyrujową).

1) Faza pęcherzykowa

Z chwilą osiągnięcia przez samice dojrzałości płciowej w jajniku powstają dojrzałe pęcherzyki jajnikowe (tzw. pęcherzyki Graafa). Stadium dojrzałości osiąga naraz tyle pęcherzyków, ile komórek jajowych ulega zwykle zapłod¬nieniu u danego gatunku zwierząt. Dojrzały pęcherzyk jajnikowy wytwarza hormony płciowe żeńskie - estrogeny. Pod ich wpływem następuje przygotowanie układu rozrodczego samicy do kopulacji i ewentualnej ciąży. Dochodzi do pogrubienia nabłonka pochwy, rozbudowy gruczołów macicz¬nych, rozpulchnienia błony śluzowej macicy, uczulenia mięśniówki na działa¬nie oksytocyny i pobudzenia układu nerwowego. Gdy pęcherzyk jajnikowy osiągnie pełnię rozwoju i jest gotowy do pęknięcia, pojawia się ruja. Pokrycie lub unasienienie samicy, w tym okresie może doprowadzić do zapłodnienia.
W okresie rui poziom wydzielania estrogenów osiąga fazę szczytową. Znaczne zmniejszenie się produkcji estrogenów może być przyczyną tzw. cichej rui. W czasie rui z reguły następuje owulacja, czyli pękanie dojrzałego pęcherzyka jajnikowego.
U klaczy, krowy, lochy, owcy i kozy występuje owulacja spontaniczna uzależniona od gwałtownego wzrostu poziomu hormonów gonadotropowych przysadki. Owulacja u krowy zachodzi niekiedy dopiero po zakończeniu rui. Fakt ten należy uwzględnić przy unasienianiu krów.
U różnych gatunków zwierząt zewnętrzne objawy rui są nieco odmienne. Krowa w czasie rui jest niespokojna, często ryczy, na pastwisku lub wybiegu skacze na inne krowy lub pozwala im skakać na siebie. Ze sromu jej wypływa gęsty, lepki śluz, pogarsza się apetyt i zmniejsza wydajność mleka. Klacz w okresie rui często rży, oddaje małe ilości moczu, staje się bardziej wrażliwa na dotykanie. Charakterystycznym objawem jest rozwieranie i zamykanie się szpary sromowej. Locha, podobnie jak i inne samice, jest niespokojna, biega po chlewie, wydaje szczególne dźwięki, zwane hukaniem, traci apetyt. Występuje też widoczny obrzęk i zaczerwienienie sromu. Owca w czasie rui często beczy, jednak inne zewnętrzne oznaki rui są u tych zwierząt mało widoczne.
W czasie rui pojawia się u samic zwierząt gospodarskich popęd płciowy, czyli chęć przyjęcia samca; pokrycie ich lub unasienienie w tym okresie może prowadzić do zapłodnienia.
U krów i loch ruja występuje wielokrotnie w ciągu roku (samice wielorujowe), u owiec powtarza się kilka razy od jesieni do wiosny (samice sezonowe wielorujowe). Podobnie jak u owiec przedstawia się ruja u klaczy, z tym że sezon zaczyna się zwykle na wiosnę.
Na występowanie i regularność rui wpływają czynniki środowiskowe, takie
jak żywienie, światło, temperatura. U zwierząt żywionych właściwie i trzy¬manych w odpowiedniej dla nich temperaturze ruja występuje bardziej regularnie. Od jej regularności zależy najwłaściwszy moment krycia samic. Długość okresu rui u zwierząt poszczególnych gatunków jest różna. U krowy trwa ona 10-18 godzin, u klaczy 4-14 dni, u lochy 2-3 dni, u owcy 20-27 godzin, u kozy 36-39 godzin.

2) Faza ciałka żółtego

Bezpośrednio po owulacji rozpoczyna się faza ciałka żółtego cyklu płciowego. Pod wpływem hormonu luteinizacyjnego przysadki na miejscu pękniętego pęcherzyka powstaje gruczoł dokrewny - ciałko żółte. Zaczyna ono produko¬wać hormon zwany progesteronem. Jego zadaniem jest utrzymanie i po¬głębianie zmian w układzie rozrodczym samicy wywołanych uprzednio estrogenami. Jeśli samica nie zajdzie w ciążę, poziom progesteronu gwałtow¬nie spada. Ciałko stopniowo zanika, narządy rodne samicy powracają do stanu wyjściowego. Przedtem jeszcze zanika podniecenie samicy. W jajniku zaczynają się rozwijać pęcherzyki jajnikowe.

d. Kopulacja i zapłodnienie

Kopulacją nazywa się proces, podczas którego samiec wydala nasienie z narządów rozrodczych
i wprowdza je do dróg rodnych samicy. Wynikiem kopulacji jest więc naturalne unasienienie samicy.
Kopulacja, czyli akt płciowy, składa się z szeregu odruchów bezwarun¬kowych i warunkowych. Pobudzenie zmysłów widokiem i zachowaniem się samicy oraz zapachem jej dróg rodnych prowadzi do podniecenia płciowego samca, co sprawia, że w wyniku napływu krwi do rozszerzonych ciał jamistych prącia powiększa się ono, staje się sztywne i dopiero w takim stanie może być wprowadzone do pochwy samicy. Z chwilą gdy prącie znajdzie się w drogach płodnych samicy, pocieranie go o ściany pochwy powoduje odruchowy skurcz błony mięśniowej najądrzy, nasieniowodów, cewki moczowej i przewodu "10Czowo-płciowego wywołujący wytrysk nasienia, zwany też ejakulacją.
Akt płciowy u bydła i owiec trwa bardzo krótko, zaledwie kilka sekund. Składa się właściwie z jednego pchnięcia powodującego wytrysk. U koni Ilość i jakość nasienia wprowadzanego do narządów rodnych samicy zależy od sposobu użytkowania rozpłodnika, jego wieku i kondycji. Rzadkie używanie samców do krycia jest niewskazane, gdyż w nasieniu pojawiają się wówczas plemniki mało żywotne, a niekiedy martwe. Z kolei w nasieniu samców za często kryjących pojawiają się plemniki niezupełnie dojrzałe. Nasienie do dróg rodnych samicy można wprowadzić sztucznie. Nazywa się to sztucznym unasienieniem albo inseminacją. Warunkiem uzyskania nasienia przeznaczonego do inseminacj i jest wywołanie u samców odruchów podobnych do tych, jakie występują przy naturalnym akcie płciowym. Podczas kopulacji nasienie u klaczy i świni dostaje się bezpośrednio do macicy, natomiast u krowy i owcy - do pochwy. Przy inseminacji nasienie wprowadza się specjalną pipetą w głąb szyjki
macicznej. Plemniki dzięki ruchom witki przesuwają się z szybkością 3,5-4 mm na minutę w kierunku górnego końca jajowodu. Jeżeli w tym czasie w jajowodzie znajduje się komórka jajowa, to następuje zapłodnienie.
Zapłodnieniem nazywamy połączenie się plemnika z komórką jajową, w wyniku czego powstaje zygota. Zapłodnienie jest złożonym procesem biologicznym. Z jądrem komórki jajowej łączy się tylko jeden plemnik, lecz do skutecznego zapłodnienia potrzebna jest większa ich liczba. Aby plemnik mógł się przedostać pod osłonkę przejrzystą komórki jajowej, musi nastąpić rozpuszczenie komórek pęcherzykowych wieńca promienistego. Potrzebny jest do tego enzym wytwarzany przez plemniki. Rozpuszczenie możliwe jest tylko wtedy, kiedy do komórki zbliży się .duża liczba plemników. Przy kryciu naturalnym wskutek niekorzystnego środowiska panującego w narządach rodnych samicy, a zwłaszcza w pochwie, część plemników ginie. Jeżeli podczas inseminacji nasienie zostaje wprowadzone pipetą daleko do -szyjki macicznej, plemniki mają lepsze warunki i krótszą drogę do przejścia. Dlatego też mimo kilkakrotnego rozcieńczenia nasienia ilość zawartych w nim plem¬ników wystarcza do zapłodnienia. Dzięki temu nasieniem jednego wartoś¬ciowego samca można unasienić znaczną liczbę samic, co ma duże znaczenie w racjonalnej hodowli zwierząt.
3. Gruczoł mlekowy
a. Opis ogólny
Gruczoły mlekowe, zwane u pewnych zwierząt wymieniem, w procesie ewolucyjnym świata zwierzęcego rozwinęły się z gruczołów potowych, jest to
I więc narząd pochodny skóry. Ze względu na związek fizjologii gruczołów mlekowych z fizjologią rozrodu omawia się je przy układzie rozrodczym.
W stanie szczątkowym gruczoły mlekowe występują u noworodków. Od urodzenia do osiągnięcia dojrzałości płciowej w gruczołach tych zachodzą nieznaczne zmiany. Częściowy ich wzrost i rozwój następuje pod wpływem hormonu pęcherzyka jajnikowego w czasie kolejnych cykli płciowych, a właś¬ciwy rozwój - w czasie ciąży pod wpływem hormonów ciałka żółtego i łożyska. Hormony te wpływają przede wszystkim na rozwój pęcherzyków mlecznych.
Zasadniczą czynność wydzielniczą gruczoły mlekowe rozpoczynają bezpośrednio po porodzie.
U świń i klaczy produkują one tylko tyle mleka, ile potrzeba do wykar¬mienia potomstwa. U krów, kóz i niektórych ras owiec mleko wydzielane jest znacznie dłużej w większej ilości, dlatego wykorzystywane jest przez człowie¬ka do celów spożywczych.

Gruczoł mlekowy położony jest symetrycznie po obu stronach płaszczyzny pośrodkowej ciała i ukształtowany zależnie od gatunku zwierzęcia. U świni gruczoł mlekowy składa się z 5-7 par zespołów sutkowych, rozmieszczonych,", symetrycznie z obu stron na dolnej ścianie jamy brzusznej. Zespół sutkowy ma postać pagórkowatego wzniesienia z brodawką sutkową na szczycie i składa się z 2-3 układów gruczołowych. Każdy układ gruczołowy ma oddzielny przewód wyprowadzający i dlatego na szczycie brodawki znajdują się 2-3 otwory.
Gruczoły mlekowe krów, klaczy i owiec leżą w okolicy łonowej tuż przed kończynami tylnymi. U owiec i klaczy składają się z 2 zespołów sutkowych,", z tym że u klaczy w każdym zespole występują 2 układy gruczołowe i dlatego na brodawce sutkowej znajdują się 2 otwory wyprowadzające. U krowy po każdej stronie płaszczyzny pośrodkowej ciała znajdują się 2 zespoły sutkowe
zwane ćwiartkami. Każdy zespół odpowiada jednemu układowi gruczoło¬wemu. Ze względu na większe rozmiary i wynikającą stąd możliwości pozyskiwania mleka w postaci "strzykającej" strużki brodawki sutkowe gruczołów mlekowych krowy, klaczy i owcy nazywamy strzykami. Gruczoł
mlekowy krowy - wymię - wytwarza najwięcej mleka, dlatego jego budowa i czynności zostaną omówione dokładniej.
b. Budowa wymienia krowy
Wymię krowy leży w pewnej odległości za pępkiem i wystaje częściowo poza tylne kończyny. Z zootechnicznego punktu widzenia pożądane jest wymię o długiej i szerokiej podstawie, równych ćwiartkach, dobrze wykształconych symetrycznie rozstawionych strzykach. Prawą i lewą połowę wymiennych
oddziela widoczna od dołu płytka rynienka. Każda połowa ma dwa układ
gruczołowe zwane ćwiartkami. Powszechnie rozróżnia się dwie ćwiartki przednie i dwie tylne.
Z zewnątrz wymię pokryte jest cienką i słabo owłosioną skórą, pod którą!" znajduje się warstwa tkanki łącznej i tłuszczu. Powięź głęboka wnika między połowy wymienia tworząc przegrodę, a zarazem więzadło podwieszające wymię.