Międzynarodowe prawo ochrony środowiska

Od dłuższego czasu ochrona środowiska człowieka stała się przedmiotem poważnego zainteresowania nie tylko świata nauki, lecz również prawa międzynarodowego. Powodem tego zainteresowania jest degradacja środowiska człowieka, przybierająca coraz większe i niepokojące rozmiary. Rozwiązywanie problemów związanych z tą ochroną na szczeblu poszczególnych państw okazało się wielce niewystarczające. Obecnie wiele z tych problemów stało się przedmiotem poważnej międzynarodowej troski. Zanieczyszczenie powietrza i mórz, globalne ocieplenie, zanik warstwy ozonowej, niebezpieczeństwo skażenia substancjami radioaktywnymi, zagrożenie wielu gatunków fauny musiało wywołać reakcję społeczności międzynarodowej w kierunku radykalnej ochrony środowiska, tj. podjęcia skutecznych środków tej ochrony. Niezbędna okazała się współpraca państw w tym zakresie, choćby z tego powodu, że powstające zanieczyszczenia na terytorium jednego państwa mają często poważny wpływ na terytorium innych państw. Alarm podniesiony przez świat nauki w przedmiocie degradacji środowiska ludzkiego w związku z serią katastrof ekologicznych (np. zatonięcie statku Torrey Canyon w 1967 r., wybuch w elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 r.) stał się dodatkowym impulsem do podjęcia przez społeczność międzynarodową odpowiednich regulacji prawnych.
Prawo międzynarodowe jest podstawowym narzędziem ochrony środowiska w skali międzynarodowej. Ochrona ta obejmuje już nie tylko powietrze, wodę i glebę, ale także np. warunki mieszkaniowe, ochronę przed hałasem czy środowisko kulturalne. Gwałtowny i niekontrolowany rozwój gospodarczy wielu państw jest jedną z przyczyn postępującej degradacji naturalnego środowiska człowieka. Środowisko to było i jest nadal wykorzystywane przez niego instrumentalnie z myślą o zaspokojeniu życiowych potrzeb tylko jednego pokolenia. Porzucono więc koncepcję głoszącą, że degradacja środowiska jest naturalną konsekwencją postępującej industrializacji świata. Biosfera nie zna granic i ta jednostka ekosystemu nadaje międzynarodowemu prawu ochrony środowiska charakter szczególny.

1.1. Terminologia

Prawo środowiska jest stosunkowo młodą dyscypliną prawniczą, która ? z uwagi na systematyczny i szybki rozwój ? nie poddaje się łatwej definicji. Dzieje się tak i z tego powodu, że nawet elementy składowe tej nazwy nie mają jednoznacznego i sprecyzowanego znaczenia. Nawet tak popularne określenia, jak np. ?środowisko?, ?naturalne środowisko człowieka?, ?prawo i ochrona środowiska?, ?zanieczyszczenie środowiska? czy wreszcie ? ?prawo europejskie? i ?europejskie prawo środowiska? są wieloznaczne i w związku z tym wymagają wyjaśnienia oraz zdefiniowania.
Termin środowisko jest używany tak często w popularnych tekstach publicystycznych, w rozprawach naukowych oraz regulacjach prawnych, iż każdy, kto zbliża się do zagadnień ochrony środowiska, rozprawia o ekologii lub zajmuje się prawem środowiska, ma o tym pojęciu własne zdanie. Środowisko w języku potocznym obejmuje to wszystko, co znajduje się wokół nasi na nas oddziaływa, czyli przyrodę żywą i nieożywioną. Początkowo pojęcie to było ograniczane tylko do środowiska naturalnego człowieka, a dopiero z czasem ulegało systematycznemu rozszerzeniu. I w takim właśnie ? szerszym ? kontekście do środowiska człowieka wymagającego ochrony zalicza się już nie tylko glebę, wodę i powietrze, ale także warunki mieszkaniowe, kulturalne, socjalne, czyli ogół warunków umożliwiających jednostce i całym społeczeństwom życie na odpowiednim poziomie.
Sekretarz Generalny ONZ U. Thant, przedkładając w roku 1969 Zgromadzeniu Ogólnemu NZ swój raport w sprawie środowiska człowieka, objął tym określeniem fizyczne i biologiczne otoczenie człowieka, bez względu na to, czy chodzi o środowisko naturalne, czy też o środowisko będące wynikiem działalności ludzkiej. Natomiast deklaracja sztokholmska z 1972 roku uzupełnia i uściśla to pojęcie, zaliczając do środowiska ? obok elementów naturalnych, takich jak: ziemia i jej zasoby, powietrze, woda, organizmy żywe (flora i fauna) ? także te jego elementy, które stworzył człowiek, w tym: warunki pracy i życia (zamieszkania), a w szczególności pożywienie, odzież, oświatę i naukę, higienę i zdrowie.
Należy zgodzić się z dość powszechną opinią, że na środowisko naturalne składają się wszelkie przedmioty materialne, z którymi człowiek w swym życiu się styka, oraz zjawiska niematerialne właściwe przyrodzie lub sztucznie wywołane przez ludzi (np. hałas, temperatura otoczenia, klimat) .
Na tle wzajemnych relacji pomiędzy człowiekiem i środowiskiem wykształciła się nowa dziedzina wiedzy zwana ekologią. Ten termin (oecologie) został wprowadzony do słownictwa biologicznego w roku 1866 przez E. Haeckela na oznaczenie dyscypliny zajmującej się ustalaniem relacji między pojedynczymi organizmami oraz związkami tych organizmów z otoczeniem stanowiącym ich naturalne siedlisko (habitat). Z czasem ekologia przestała funkcjonować jako pojęcie przydatne wyłącznie biologom i stała się określeniem używanym także przez reprezentantów innych dziedzin nauki.
Na konieczność ochrony otaczającego nas środowiska wskazywali także polscy uczeni. Za prekursora w tej dziedzinie uważa się S. Staszica i jego pracę O ziemiorództwie Karpatów, gdzie zauważał m.in., że ?w powietrzokręgu mogą się robić zmiany, których ludzkie zmysły nie odkrywają, a które później tak stać się mogą wielkie, iż potrafią udoskonalić, albo też psuć i niweczyć istotę jego?. Polscy uczeni proponowali dla nowej gałęzi wiedzy zajmującej się stosunkiem człowieka do przyrody różne nazwy. A. Wodiczko (1946) mówił np. o fizjotaktyce, rozumiejąc pod tym pojęciem: ?ogół umiejętności, jakie ostatnio człowiek wykształcił, aby przy ich pomocy optymalnie formułować swój stosunek do przyrody?, podczas gdy W. Goethel (1969) sugerował nazwę sozologia, wywodzącą się od greckiego słowa sodzo, co oznacza ocalam, chronię, ratuję. Rdzeń tego właśnie pojęcia znalazł się w tytule wydanej osiem lat później pierwszej polskiej monografii prawniczej poświęconej ochronie środowiska autorstwa K. Kocota (Prawno-międzynarodowe zasady sozologii, Warszawa 1977). Jednakże wszelkie próby włączenia do języka polskiego terminów o obcym rodowodzie nie powiodły się i w rezultacie przyjęto do powszechnego użytku określenie środowisko lub środowisko naturalne człowieka, a dbałość o jego stan zaczęto nazywać ochroną środowiska.
Ochrona środowiska oznacza zespół takich działań i zachowań jednostek, organów i państw, które zmierzają do zapewnienia obecnym i przyszłym pokoleniom korzystnych warunków życia oraz realizację ich prawa do korzystania z zasobów środowiska i zachowania jego wartości, a zwłaszcza zachowanie lub przywrócenie równowagi przyrodniczej . Ochroną muszą być zatem objęte wszystkie elementy (segmenty) środowiska, tzn. powierzchnia ziemi łącznie z glebą i rzeźbą terenu oraz kopaliny, wody śródlądowe wraz ze środowiskiem morskim i jego zasobami, powietrze, świat roślinny i zwierzęcy, walory krajobrazowe i wypoczynkowe, i wreszcie ? zasoby zieleni w miastach i wsiach. W celu zapobiegania i przeciwdziałania niekorzystnym wpływom (a także przywracania środowiska lub jego elementów do właściwego stanu) chroni się je przed hałasem i wibracjami, przed odpadami, promieniowaniem, substancjami chemicznymi oraz nadzwyczajnymi zagrożeniami wywołanymi działalnością inwestycyjną, produkcyjną lub techniczną człowieka .
Stopniowe wykształcanie reguł określających zachowanie zarówno jednostek, jak i państw wobec środowiska doprowadziło w efekcie do wyodrębnienia nowego działu prawa, tj. prawa ochrony środowiska, które ? w zależności od zakresu regulacji ? może przybierać postać albo krajowego (wewnętrznego), albo międzynarodowego prawa środowiska. Kryje się pod tym pojęciem zespół norm regulujących prawa i obowiązki podmiotów (państw, organizacji, jednostek) w zakresie wykorzystania i ochrony środowiska przez nie same, ich organy lub inne jednostki działające w ich imieniu lub z ich upoważnienia.

1.2. Geneza

Prawo środowiska, nazywane także prawem ochrony środowiska, jest postrzegane nie tyl-ko jako nowy, ale przede wszystkim jako szybko rozwijający się dział, co obecnie widać w płaszczyźnie międzynarodowej, ale przede wszystkim w płaszczyźnie wewnętrznej. Rozwój jego zapoczątkowały państwa, podejmując indywidualne działania zmierzające do utrzymania podległych ich zwierzchnictwu terytoriów lub ich części składowych w należytym, przyjaznym człowiekowi stanie (etap pierwszy). Z czasem, gdy państwa uświadomiły sobie, że ich granice nie stanowią wystarczających barier przed zanieczyszczeniami, sięgnęły po umowy międzynarodowe, za pomocą których regulowały lub rozwiązywały wspólne, często graniczne problemy (etap drugi), aby wreszcie przejść do najwyżej zorganizowanego stopnia ochrony środowiska (ochrony regionalnej lub globalnej) poprzez tworzenie specjalnie w tym celu powołanych organizacji (instytucji) międzynarodowych.


RESZTA W ZAŁĄCZONYM PLIKU PDF