Świat przedstawiony w "Panu Tadeuszu" jako realizacja eposu arkadyjskiego.

Chcąc ustalić w jakim stopniu Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu” zrealizował tradycję eposu arkadyjskiego, należy wyjaśnić to pojęcie. Przez epos (z gr. epos – opowieść, pieśń) czy też epopeję rozumiemy za „Słownikiem języka polskiego” długi poemat epicki, zwykle wierszowany, opiewający w podniosłej formie czyny bohaterów narodowych na tle wydarzeń historycznych. Dawał on szeroki, całościowy obraz świata, ujmując w miarę obiektywnie przełomowe momenty historyczne w dziejach jakiegoś narodu. Jako forma literacka znany jest od starożytności, a swego rodzaju „odrodzenie” przeżywał w XIX wieku. Do najbardziej klasycznych należą antyczne epopeje Homera – „Iliada” i „Odyseja”. W zależności od tematyki wyróżnić możemy eposy narodowe, heroiczne, komiczne czy fantastyczne.

Arkadyjski jest przymiotnikiem pochodzącym od słowa Arkadia, oznaczającym starożytną krainę na Półwyspie Peloponeskim. Jest ona miejscem akcji wielu utworów antycznych, a symbolizuje krainę wiecznej szczęśliwości, swego rodzaju ziemski raj. Przedstawiana była jako graniczący z morzem górzysty kraj, zamieszkany przez ubogich pasterzy. Arkadyjski rozumiany jest stąd jako sielankowy, idylliczny, traktujący o spokojnym i beztroskim życiu. W literaturze starożytnej Arkadię rozsławiła poezja bukoliczna, najpełniej reprezentowana w Grecji przez Teokryta („Sielanki”), a w Rzymie przez Wergiliusza („Bukoliki”). Poematy bukoliczne są opisem prostego życia, w którym naturalne fakty ludzkie jak miłość, narodziny czy śmierć mają ścisłe odniesienie do świata bogów. Wiele miejsca poświęcały także opisom przyrody, co brało się to z tęsknoty autorów - „ludzi miejskich” - za rzekami, lasami czy potocznie rozumianą naturą.

Tego rodzaju poematy i epopeje znalazły znakomite podłoże do rozwoju w nurcie idei Romantyzmu. Model człowieka tej epoki to połączenie idealisty i marzyciela, gotowego w imię dobra ogółu do heroicznych czynów. Otacza go przeważnie malownicza, naturalna sceneria, której nastrojowość podkreślać ma niezwykłość świata w którym żyje. Polska w tym czasie nie posiadała własnego bytu państwowego. Znajdowała się zaś z drugiej strony w orbicie rewolucyjnej i napoleońskiej Francji, co podsycało złudne dążenia niepodległościowe. Okres powstania „Pana Tadeusza” był więc okresem oczekiwań na rzeczy wielkie i niezwykłe dla Polski. Kraj nasz traktowano wręcz jako duchowego przywódcę innych, pozbawionych wolności narodów. Arcydzieło Mickiewicza, jako epopeja narodowa, miało za zadanie zaspokoić głód wolności, nobilitować i podtrzymywać duchowo egzystencję narodu.

Miejscem akcji Mickiewicz uczynił nie istniejącą wieś Soplicowo. Miało ono symbolizować Zaosie pod Nowogródkiem, „kraj lat dziecinnych” autora. W nim oczekiwał on jako czternastoletni chłopiec z nadzieją i entuzjazmem na przybycie wojsk napoleońskich. W identycznym tle historycznym umieścił Mickiewicz akcję „Pana Tadeusza”. Jest to kraina bardziej lub mniej zamożnych zaścianków szlacheckich, nieodmiennie przesiąkniętych szlachecką kulturą, tradycją, a przede wszystkim patriotyczną atmosferą. Siedem dni w których toczy się akcja epopei jest zarazem wskazaniem na ważny moment dziejowy, w którym w przeszłość odchodzi Rzeczpospolita szlachecka, a tworzy się nowy, walczący o niepodległość naród.

Mickiewicz jednakże nie neguje życia i kultury staropolskiej. Z wyraźnym upodobaniem przytacza uwagi Sędziego o „grzeczności”, myśliwskie gawędy Wojskiego czy opowieści Protazego o dawnych praktykach sądowych. Wyjątkowe i pełne uroku są szczegółowe opisy wieczerzy, grzybobrania, polowania i zabaw dworskich. Podobnie sami bohaterowie reprezentują szeroki, lecz wyrazisty przekrój osobowości. Pełni są różnorakich zasad, poglądów, swoistej, pielęgnowanej przez pokolenia wiedzy i mądrości. Są to zarazem postaci w pełni realne, posiadające nie tylko zalety, ale i wady: gadulstwo, zapalczywość czy upodobanie w cudzoziemszczyźnie. Sam autor traktuje ich często z ironią lub ośmiesza jakieś cechy. Nad tym wszystkim unosi się atmosfera zmierzchu tej bogatej i ciekawej epoki. Nieprzypadkowo dzieło nosi podtytuł : „ostatni zajazd na Litwie”.

Na osobną uwagę zasługuje postać Jacka Soplicy – ks. Robaka. Jest on tragiczną i heroiczną postacią, bliską bohaterom „Iliady” czy „Odysei”. Przez niego Mickiewicz składa hołd legionistom, powstańcom listopadowym, wszystkim którzy walczyli o niepodległość Polski. Reprezentuje on tak ówczesne pokolenie, jak i zarazem najważniejsze dążenia narodu. Jest człowiekiem prostym, nie szukającym poklasku czy uznania, lecz przez konkretne działania realizującym takież same cele. Patriotyczna, choć pozbawiona takiego tragizmu postawa z niewielkimi wyjątkami jest typową dla wszystkich mieszkańców Soplicowa.

Arkadyjska atmosferę tego wyrwanego z rzeczywistości miejsca podkreślają jeszcze pełne miłości i tęsknoty opisy lasu, ogrodu czy sadu. Wyraźnie widzimy, że Mickiewicz podobnie jak antyczni poeci bukoliczni, pędząc życie mieszczanina boleśnie odczuwa niemożność przebywania wśród ojczystej przyrody. Natura stanowi tu nie tylko tło dla wydarzeń i ludzi, lecz stanowi w pewien sposób osobne, nadrzędne w stosunku do spraw ludzkich zjawisko. Burza jest nie tylko zjawiskiem atmosferycznym, lecz chroni także uczestników walki z Moskalami. Jest rodzajem boskiej interwencji, tak typowej dla poematów starożytnych.

Ogólny klimat epopej jest pełen optymizmu i pomyślnych rozstrzygnięć. Wydarzenia które mogą zakończyć się tragicznie, znajdują swe szczęśliwe rozwiązanie, ludzka nienawiść sama się wypala, a ci którzy popełnili zbrodnie uzyskują wybaczenie i odkupienie winy. Można więc powiedzieć, że „Pan Tadeusz” wplata się w tradycję eposu arkadyjskiego. Mickiewicz jednak opisując bogatą i ciekawą kulturę szlachecką zdaje sobie sprawę z konieczności jej przeminięcia. Realny świat, sytuacja narodu i kraju domaga się konkretnych działań i postaw. „Kraj lat dziecinnych” jest nieodwracalnie krajem przeszłości, zaś rzeczywistość wskazuje, że nadchodzi nowa, co nie znaczy, że ciekawsza epoka – Pozytywizm.