Rafael Santi - biografia

Żył krótko. Działał w najważniejszych ośrodkach kultury renesansu, na dworach w Urbino, Florencji, Rzymie za pontyfikatu Juliusza II i Leona X. W tym samym czasie co Leonardo da Vinci, Michał Anioł i Bramante poszukiwał ideału piękna, tworzył arcydzieła, przez długie lata uznawane za najwyższe osiągnięcia sztuki. Był artystą genialnym – jeszcze za życia określanym jako „boski” – uważnym, pełnym młodzieńczego zapału, ale także interesującym człowiekiem, wytwornym i przystojnym, zdolnym do głębokich wzruszeń. Jego obrazy są wyrazem racjonalizmu, uwielbienia natury i chęci ukazania absolutnej doskonałości.

Rafael Santi urodził się w Wielki Piątek przed Wielkanocą 28 marca 1483 roku w Urbino, a zmarł w Rzymie 17 kwietnia 1520 roku, również w Wielki Piątek. O tym zbiegu okoliczności pisał pierwszy biograf artysty Georgio Vasari, jak również inni historycy sztuki, którzy podkreślali paralelizm (podobieństwo) tego faktu w losie „boga sztuki” Rafaela i Chrystusa – „Boga natury”. Już w XVI wieku Rafael opisywany był jako osoba otoczona legendą i aurą świętości, artysta zawdzięczał to zarówno pięknym rysom twarzy, podobnej do oblicz Chrystusa z własnych obrazów, jak również mistrzostwu, z jakim malował uwielbiane przez wszystkich dzieła, wyróżniające się doskonałością formalną. Młody mistrz w krótkim czasie został uznany za najwybitniejszego twórcę kompozycji odznaczających się klarownością, starannym przemyśleniem i klasycznym pięknem. Cechy te były podstawą kultury, w której dominowała harmonijna równowaga między natura, członkiem i historią.

Jego rodzicami byli Giovanni Santi, malarz nadworny książęcej rodziny Montefeltro oraz Maria di Ciarla, córka kupca. W latach dziecięcych uczył się u ojca, który chociaż sam nie był artystą wysokiej rangi, był człowiekiem wykształconym i wcześnie dostrzegł ponadprzeciętne zdolności syna. W 1491 młody Rafael przeżył śmierć matki; trzy lata później (1494) zmarł jego ojciec. Opiekę nad Rafaelem przejął wtedy formalnie jego stryj, lecz najwięcej pomocy i życzliwości okazał mu wuj, Simone Ciarla, brat zmarłej matki. To on wymusił na rodzinie oddanie chłopca na dalsze kształcenie malarskie, za co Rafael pozostał mu wdzięczny do końca życia.

Około 1494 wyjechał do Perugii, gdzie początkowo uczył się artystycznego rzemiosła u malarza Timoteo Viti, później został uczniem znanego malarza, Pietro Perugino. Podczas nauki u Perugina zaczął wykonywać pierwsze obrazy na zamówienie.

W 1500 Rafael został już malarzem cechowym miasta Urbino. Wcześnie przyswoił sobie styl mistrza i współpracował z Peruginem przy dekoracji m.in. kościoła św. Franciszka w Perugii, a w 1503 rozpoczął krótką współpracę z innym wybitnym malarzem - Pinturicchio, przy zdobieniu sali biblioteki w Sienie na zamówienie papieża Piusa III. Wkrótce Rafael przerósł swoich nauczycieli i w 1504 wyjechał do Florencji, aby podziwiać dzieła Leonarda da Vinci i Michała Anioła. Powstały wtedy znakomite dzieła malarskie dojrzałego już stylu Rafaela jak Madonna w zieleni czy Madonna ze szczygłem. Szybko zyskał ogromną sławę i zaczęli u niego zamawiać usługi artystyczne najwięksi wielmoże Italii.

Ok. 1507 Rafael powrócił do Urbino i pracował intensywnie w swym rodzinnym. Wkrótce udał się do Perugii, gdzie udekorował freskami m.in. tamtejszy kościół Kamedułów. W 1508, pomimo iż miał dopiero 25 lat, po stworzeniu wielu wybitnych dzieł malarskich w Perugii oraz Florencji wyruszył do Rzymu. Wyjazd ten zaproponował mu pracujący na usługach papieża Juliusza II architekt Donato Bramante. Rafael zainteresował się pracą dla papieża do tego stopnia, że wyjechał natychmiast z Florencji nie ukończywszy malowideł we florenckiej kaplicy św. Ducha. Papież życzliwie przyjął Rafaela i zlecił mu na początek ozdobienie papieskiej sali urzędowej i sądowej zwanej Stanza della Segnatura. Pracę tę ukończył w 1511. Jednocześnie tworzył wiele innych dzieł, a także miał okazję zapoznać się z najlepszymi dziełami swojego znakomitego rywala, Michała Anioła, który również pracował dla papieża i właśnie tworzył freski na sklepieniu Kaplicy Sykstyńskiej. W 1513 zmarł papież Juliusz II. Jego następca, Leon X również był mecenasem sztuki i cenił talent Rafaela, któremu zlecił kontynuację prac nad zdobieniem Pałacu Watykańskiego. Po śmierci Bramantego w 1514 Rafael przejął nadzór nad budową nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie. Pobyt w Rzymie w służbie papieży Juliusz II i Leona X należy do najświetniejszych okresów jego twórczości.
Rafael zmarł na atak febry w swoje 37 urodziny. Już za życia został okrzyknięty geniuszem, po jego śmierci opłakiwali go w swych wierszach wybitni poeci. Rafael był zaprzyjaźniony z wielkimi humanistami swojej epoki jak Baldassare Castiglione czy Bernardo Dovizi da Bibbiena. Przyjaźnił się i rywalizował z innym artystami, prowadził też żywą korespondencję z Albrechtem Drerem. W swoich wielkich dziełach starał się pogodzić wartości chrześcijańskie z optymizmem epoki Odrodzenia oraz z pogańską filozofią antyczną, odkrywaną przez ludzi Renesansu. Widać to w takich jego dziełach jak np. Szkoła ateńska, gdzie Rafael w papieskiej sali przedstawił grupę uczonych, skupionych według największych filozofów antyku, których autorytet uznawał także Kościół katolicki - Platona i Arystotelesa.

Szkoła Ateńska to fresk namalowany przez Rafaela w latach 1509-1510, na zlecenie papieża Juliusza II. Fresk Szkoła Ateńska znajduje się w Pałacu watykańskim w części apartamentów papieskich nazywanych Stanza della Segnatura.

Rafael ukazał na nim spotkanie wszystkich wielkich filozofów starożytności. W centrum stoją Platon i Arystoteles. Platon, z podobizną Leonarda da Vinci, pokazuje palcem niebo jako źródło wszystkich inspiracji i idei. Arystoteles wskazuje ziemię, przyrodę. Starzec leżący na schodach to Diogenes, a opierający się o blok kamienny - Heraklit, z podobizną Michała Anioła. Na malowidle pojawiają się także: Pitagoras, Sokrates, Euklides. Autor postanowił także umieścić swój autoportret. Jest to młodzieniec w białej szacie po lewej stronie fresku. Nie brakuje tu sofistów i stoików, którzy promują różne poglądy na temat nauki. Przedstawienie tu różnych szkół filozoficznych ma oczywiście swój przekaz. Jest to droga, która wiedzie do "Prawdy poprzez Rozum".
Również słynne są freski Rafaela w Stanzach Watykańskich, a zwłaszcza najbardziej z nich znana i kojarzona z imieniem Rafaela Szkoła Ateńska. Jest to monumentalny fresk na ścianie, ograniczony łukiem sklepienia, przedstawiający spotkanie najwybitniejszych filozofów Starożytności. Dzieło Rafaela jest alegorią Rozumu jako drogi wiodącej do poznania Prawdy. Rafael nader często portretował na swoich obrazach samego siebie oraz osoby sobie znane. Tak też jest w Szkole Ateńskiej, gdzie Platon (lewa z postaci centralnych) posiada twarz Leonarda da Vinci, siedzący na schodach Heraklit to sportretowany Michał Anioł, natomiast kreślący znaki cyrklem Euklides posiada fizjonomię Donata Bramante. Sam Rafael także jest widoczny - stoi nieco na uboczu jako drugi od prawej strony, obok Ptolemeusza.

Szkołę Ateńską (Stanza della Segnatura) uznaje się powszechnie za arcydzieło Rafaela. Dokładnie przemyślana, harmonijna kompozycja stanowi metaforę racjonalnego porządku greckiej filozofii. Postacie antycznych filozofów umieszczone zostały na tle obszernej budowli zwieńczonej potężnymi sklepieniami beczkowymi, nawiązującymi do architektury rzymskiej i dzieł Bramantego. W centrum kompozycji znaleźli się czołowi antyczni filozofowie greccy, Platon i Arystoteles. Pierwszemu z nich Rafael nadał rysy Leonarda da Vinci, który wskazuje palcem na niebo, w drugiej zaś dłoni trzyma księgę – Timajos. Arystoteles natomiast kieruje dłoń ku ziemi, a w drugiej ręce trzyma tom Etyki. Pod postacią zamyślonego Heraklita Rafael przedstawił Michała Anioła, naśladując styl artysty, który w tym samym czasie rozpoczynał prace nad dekoracja sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej. W grupie tej (prawa strona) można dostrzec Euklidesa, dokonującego pomiarów cyrklem, za nim Zoroastra z globusem nieba i Ptolemeusza z globusem Ziemi. Przedostatnią postacią w prawym krańcu fresku jest sam Rafael.

Styl. Malarstwo.

We wczesnej twórczości styl Rafaela jest naśladownictwem, a czasem niemal mistrzowskim kopiowaniem stylu Perugina. Jednak nawet w dziełach niewątpliwie wzorowanych na Peruginie można uchwycić różnice. Przykładem jest obraz pt. Zaślubiny Matki Boskiej (Lo Sposalizio), wzorowany na powstającym w tym samym czasie obrazie Perugina pod tym samym tytułem. Oba obrazy posiadają niemal jednakową scenerię i podobne rozłożenie postaci, jednak obraz Rafaela różni się od obrazu jego mistrza giętkością i naturalnością ruchów. Podczas gdy Perugino stosuje już nieco przestarzałą manierę izokefalii (umieszczania głów postaci na jednym poziomie), u Rafaela analogiczne postacie są wyższe lub niższe, stoją swobodnie i nie wyglądają jak ustawione w jednym rzędzie. Wkrótce Rafael porzucił wzorowanie się na dziełach konserwatywnego mistrza i stworzył nowy styl. Niewątpliwie na rozwój stylu malarskiego Rafaela miały wielki wpływ dzieła Michała Anioła, a zwłaszcza Leonarda da Vinci. Z dzieł Leonarda przyswoił sobie Rafael manierę sfumato, choć stosował ją bardziej umiarkowanie niż sam Leonardo.

W czasie pobytu we Florencji Rafael wielokrotnie malował Madonnę z dzieciątkiem. Analiza powstałych dzieł pozwala prześledzić ewolucje stylu artysty. Znalazłszy się we Florencji, Rafael miał okazje zobaczyć karton Leonarda do obrazu Święta Anna Samotrzecia. Kompozycja wywarła duże wrażenie na młodym artyście, a zwłaszcza jej nowy układ przestrzenny wykraczający ponad przyjęte schematy. W obrazach Madonna Terranuova, Madonna w zieleni czy w słynnej Pięknej ogrodniczce Rafael umieścił postacie pośrodku spokojnego, doskonale harmonijnego pejzażu, lub też na bardzo uproszczonym tle. Na obrazie Madonna ze szczygłem (1506) artysta zachował stożkowaty, wpisany w trójkąt układ kompozycyjny postaci, lecz wzorem Leonarda złagodził go miękkim, światłocieniowym modelunkiem. Wpływ Leonarda uwidacznia się też w większej ekspresywności figur. W Madonnie Tempi zerwał z wpływami Leonarda na rzecz swobodnej kompozycji i większej ekspresji twarzy postaci (inne: Madonna del granduca, Madonna della Rosa).

Portret Juliusza II, namalowany w latach 1511-1512 na długi czas stał się wzorem portretu papieskiego epoki renesansu. Wiernie odtwarza on rysy twarzy, ale także wiele innych szczegółów, takich jak oparcie fotela oraz w tle draperie z motywem skrzyżowanych kluczy, symbolizujących zadanie świętego Piotra. Twarz Juliusza II przepełnia powaga i zdecydowanie. Rafael przedstawił starego, zmęczonego papieża w chwili zamyślenia. Biała broda wyraźnie odcina się od czerwonego tła szaty, tworząc silny kontrast kolorystyczny. Papież trzyma w prawej dłoni chustkę, a pierścienie na jego palcach świadczą o bogactwie i wysokim znaczeniu jego funkcji. Postać ukazana jest od góry, w zbliżeniu, które znosi dystans fizyczny i psychologiczny między obrazem a widzem.

Dzięki biografowi Rafaela stało się możliwe poznanie tożsamości kobiet, przedstawionych na obrazach noszących tytuł La Fornarina i La Velata. Pierwsza z nich pojawiła się w domu artysty w Rzymie, gdzie początkowo była prawdopodobnie służącą, by następnie stać się jego modelką, rysy twarzy dziewczyny odnaleźć można w wizerunkach wielu świętych i bogiń w Watykanie. Malarz był w niej zakochany, podobnie jak wcześniej darzył uczuciem kobietę z obrazu La Velata. La Fornarina ma charakter portretu ślubnego. Nagie piersi, wawrzyn, mirt, pigwa, a także perła przy turbanie wiążą się z tematem wesela. Poza postaci jest jednocześnie zmysłowa i niewinna. Bransoleta z imieniem Rafaela świadczy o tym, że chodzi tu o dowód miłości. Portrety odzwierciedlają dwa rodzaje miłości: podczas, gdy półnaga, ponętna i obdarzona doskonałymi kształtami Fornarina symbolizuje miłość fizyczną, Velata ukazuje kobietę w roli żony i matki, na co wskazuje welon, który w Rzymie nosiły zazwyczaj mężatki obdarzone dziećmi. Suknia i poza drugiej postaci świadczą o jej wysokiej pozycji społecznej. W chwili, gdy Rafael przybył do Rzymu, Velata stała się źródłem natchnienia artysty.

Do najbardziej znanych dzieł malarskich Rafaela należy słynna Madonna Sykstyńska.

Treść dzieła sztuki.

Najsłynniejsza Madonna Rafaela. Nazywana tak od postaci św. Sykstusa przedstawionego na tym obrazie.
Do najbardziej znanych dzieł malarskich Rafaela należy słynna Madonna Sykstyńska. Została namalowana w latach 1513-14. Pierwotnie obraz ten był prawdopodobnie przeznaczony dla kościoła św. Sykstusa w Piacenzy, jak pisze biograf Rafaela. Istnieją jednak hipotezy, że miał być to obraz zdobiący nagrobek Juliusza II. Jako Madonna została przedstawiona urodziwa kochanka Rafaela Margherita Luti, zwana La Fornarina. Po lewej stronie adorujący ją św. Sykstus ma twarz papieża Juliusza II, ( dodajmy: który dłonią wskazuje w kierunku widza, zwracając uwagę Matki Boskiej na tych, którzy oglądają obraz i tak widz staje się jakby częścią obrazu). Po prawej stronie obrazu stoi święta Barbara, patronka umierających. Obraz, będący pierwotnie własnością zakonników klasztoru świętego Sykstusa został w 1754 zakupiony przez Augusta III Sasa i dziś jest ozdobą drezdeńskiej Gemldegalerie. Z dołu obrazu spoglądają w kierunku Madonny dwa zamyślone.

Konstrukcja obrazu

Kompozycja symetryczna, w układzie piramidy. Główną postacią obrazu jest umieszczona centralnie, górująca nad całością Madonna z dzieciątkiem. Dolne wyznaczniki trójkąta równoramiennego, na którym całość została założona stanowią postacie świętych Sykstusa i Barbary po dwóch stronach obrazu. Na samym dole artysta otworzył kompozycję, umieszczając tam również centralnie, postacie dwóch amorków, które opierają się o brzeg obrazu i nie mieszczą się w całości w kadrze. Kompozycja mimo to, iż oparta na założeniach renesansowych nie jest statyczna, ruch wprowadza wiatr, który wprawił w ruch szaty Madonny i świętych. Wszystkie postacie widzimy z bliska na pierwszym planie, tło stanowi przestrzeń nieba, w której dostrzegamy dziesiątki eterycznych twarzyczek dziecięcych - anielskich. Całość została obramiona upiętymi z boków obrazu zasłonami, co sprawia wrażenie teatralności. Nowatorskie jest umieszczenie całej sceny nie na ziemi jak dotąd, ale w przestrzeni nieba. Madonna stąpa po chmurach otoczona świętymi i aniołami oświetlona niezwykłym światłem. Tak sceny religijne będą przedstawiane w baroku.

Środki artystyczne

Kolor jest wspaniały jak zawsze u Rafaela. Czerwona szata nie pozwala oderwać spojrzenia od Madonny. Czerwienie i oranże w przedstawieniu stanowią przeciwwagę dla zieleni i błękitów. Zastosowane kontrastowe oświetlenie i dynamiczny układ szat postaci zapowiada nową epokę - barok.

Treść ideowa obrazu

Obraz kontynuuje tradycję kwitnącą w Europie od czasów średniowiecza, przedstawia pobożność fundatora papieża Juliusza.

Rafello był przede wszystkim malarzem, który połączył idee Leonarda da Vinci z osiągnięciami sztuki quatrocentta. W swoim malarstwie stworzył pełen ładu, harmonii, klasycznego piękna i doskonałości kompozycji.

Dzieła malarskie:
- Ołtarz Oddich
- Zaślubiny Marii
- Ołtarz Ansideich
- Trzy gracje
- Piękna ogrodniczka
- Złożenie do grobu
- Madonna Sykstyńska
- Madonna na krześle
- Cudowny połów ryb
- La Fornarina
- La Velata
- Madonna della Rosa
- Przemienienie Pańskie

Freski
o Freski w Stanzach Watykańskich dla papieża Juliusza II i Leona X, 1508-1517:
- Szkoła Ateńska
- Dysputa o Najświętszym Sakramencie
- Parnas
- Wypędzenie Heliodara ze świątyni
- Msza Bolseńska
- Uwolnienie świętego Piotra z okowów
- Pożar Borgo
o Freski o tematyce mitologicznej w Villa Farnesina w Rzymie:
o Triumf Galatei, 1511

Stanze watykańskie

Są to pomieszczenia w północnym skrzydle Pałacu Watykańskiego, do których zdecydował się przenieść Juliusz II, opuszczając komnaty zamieszkiwane dotychczas przez jego poprzedników. Wydał też polecenie udekorowania stanz. Nowe apartamenty papieża składały się z 4 połączonych ze sobą sal. Pierwszą z nich była Stanza della Sygnatura, następnie Stanza di Eliodoro, Stanza di Costantino oraz Stanza dell’Incendio di Borgo. Malowidła każdej z komnat miały własny program ikonograficzny, który zaproponował sam Juliusz II oraz humaniści i teolodzy z jego kręgu. Rafael rozpoczął pracę w Watykanie w 1508 roku. We freskach znajdują odzwierciedlenie ideały humanizmu, którymi przepojony był dwór papieża. Styl Rafaela, ukształtowany na wzorach wielkich artystów florenckich, znalazł tu sów najwspanialszy wyraz.

Jako wybitny architekt po śmierci Bramantego kierował budową Bazyliki św. Piotra, projektował również kościół s. Eligio degli Orefici, kaplicę Chigich, willę Madama, pałace Vidoni-Caffarelli, Branconio dell’Aquillaw Rzymie oraz pałac Pandolfini we Florencji. Wszystkie jego projekty nawiązywały do klasycznych koncepcji Witruwiusza, interpretowanych przez artystę na swój sposób, zrywając ze schematami Bramantego na rzecz bardziej swobodnego kształtowania przestrzeni.