Kiedy w połowie lat 90.pojawiły się w Polsce pierwsze, przeznaczone dla dzieci multimedialne programy edukacyjne, spotkały się one raczej z życzliwym, ale też krytycznym przyjęciem. Zarzucano im niekiedy przerost formy nad treścią oraz liczne błędy metodyczne i techniczne. Krytykowano przykładanie zbyt dużej wagi do strony informatycznej produktów w porównaniu do ich użyteczności dydaktycznej. Mimo tych wad, znalazły one wśród uczniów i nauczycieli wielu zwolenników. W chwili obecnej posiadamy niezwykle szeroką ofertę rynkową dopracowanych w szczegółach, interesujących oraz godnych polecenia, zarówno polskich programów edukacyjnych, jak również spolszczonych wersji programów obcojęzycznych. Możemy wybierać wśród bogatej gamy programów: gier dydaktycznych, układanek, puzzli, kolorowanek, książeczek multimedialnych, odpowiednio dobierając je do wieku odbiorcy i upodobań dziecka (ulubieni bohaterowie książek, filmów animowanych czy komiksów).
Zjawiskiem nierozerwalnie związanym z coraz powszechniejszym dostępem dzieci do komputerów, zarówno w domach, jak i w szkołach, a wymagającym odrębnej analizy, jest zagadnienie wykorzystania sieci Internet w procesie nauczania i uczenia się. W tym referacie skupimy się na zagadnieniach związanych z edukacją dzieci przedszkolnych i młodszych klas szkoły podstawowej.
Wykorzystanie Internetu i komputerów w procesie kształcenia najmłodszych wzbudza wiele kontrowersji. W przypadku młodzieży w starszym wieku szkolnym nie pojawia się tyle wątpliwości. Korzyści wynikające z umiejętności posługiwania się komputerem oraz posiadania dostępu do Internetu są jednoznaczne. Na rynku programów i w zasobach sieci osiągalnych jest wiele edukacyjnych wydawnictw multimedialnych mogących wspomóc, ułatwić, a także uatrakcyjnić naukę wielu przedmiotów. Dostępne w Internecie wersje on-line licznych encyklopedii, słowników, leksykonów mogą uprościć dostęp do informacji. Dzięki Internetowi stosunkowo łatwo jest pozyskać potrzebne materiały do różnego typu referatów i opracowań. Kiedy jednak prowadzimy rozważania na temat celowości i potrzeby wykorzystania komputera i Internetu w edukacji dzieci młodszych korzyści nie są już tak bardzo widoczne. Dostrzegalna jest również dużo wyraźniejsza polaryzacja stanowisk i opinii. Od skrajnie entuzjastycznych, które widzą w komputerze panaceum na wszelkie braki i utrudnienia związane z procesem kształcenia, do zdecydowanych przeciwników, w wypowiedziach których komputer i Internet jawią się jako ogromne zagrożenie dla prawidłowego rozwoju małego człowieka. W podobnych sytuacjach często bywa tak, że po obu stronach konfliktu można napotkać wiele słusznych i wartych szerszej uwagi spostrzeżeń i analiz. Naszym zdaniem punktem wyjścia w rozważaniach, czy pozwolić najmłodszym na korzystanie z komputera i Internetu są indywidualne różnice psychologiczne (charakterologiczne i osobowościowe) dzieci. Niektóre z nich (choć nie jest to zbyt liczna grupa) nie chcą lub nie lubią korzystać z komputera i są dzieci, które przed monitorem spędzałyby długie godziny. Przy podejmowaniu decyzji o dopuszczeniu naszych młodszych pociech do komputera i Internetu należy uwzględnić ich potrzeby i upodobania. Konieczna jest także stała kontrola czasu spędzanego przed komputerem oraz programów czy stron internetowych, z których dziecko korzysta. Dobrze jest samemu odnaleźć intereujące strony i podsuwać je dzieciom. Małe dziecko nie jest w stanie sprawnie poruszać się po sieci i odróżnić stron wartościowych od internetowych śmieci. Musimy mu zatem w tym pomóc i pokierować jego poszukiwaniami. Ta rola należy do rodziców i wychowawców. Dzieci zwykle chętnie interesują się komputerami i o wiele łatwiej osiągają w tym biegłość. Jest to naszym zdaniem argument przemawiający za koniecznością kształcenia i ciągłego dokształcania nauczycieli, ale także i rodziców w tej dziedzinie, aby przynajmniej starali się dotrzymać swoim wychowankom kroku w tym niezbędnym procesie informatyzacji życia.
Rozpatrując argumenty za i przeciw wykorzystywania komputera i Internetu w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej warto przytoczyć kilka - naszym zdaniem - najważniejszych. W przypadku argumentów za na czoło wysuwają się:
- "im wcześniej tym lepiej" - obycie dziecka z komputerem związane jest z wykształceniem kultury informatycznej (dzieci uczą się, jak posłużyć się klawiaturą, myszką, poznają prostą terminologię komputerową);
- komputer umożliwia nam polisensoryczność przekazu (poznanie wielozmysłowe na etapie wczesnego rozwoju spełnia trudną do przecenienia funkcję dydaktyczną);
- komputer pobudza wielostronną aktywność (poprzez częste interakcje wymusza działania dziecka i nie pozwala na bierny odbiór przekazu). Aktywność ta może dotyczyć wspierania twórczości graficznej, muzycznej, intelektualnej, a także gier zręcznościowych;
- ucząc bawi - sprawia, że nauka może być przyjemna i atrakcyjna;
- stanowi pomoc dla dzieci ze specyficznymi trudnościami w nauce (dysleksja, dysgrafia). Komputer może pełnić tu rolę pełnego cierpliwości, a jednocześnie wymagającego nauczyciela.
Z kolei wśród argumentów przeciw pojawiają się stwierdzenia:
- wiele z dzieci spędza zbyt dużo czasu w ciągu dnia przed komputerem, ograniczając w ten sposób swoją aktywność fizyczną, kontakty z rówieśnikami czy rodziną,
- dzieci w tym przedziale wiekowym są bardziej podatne na przeniesienie zachowań i reguł postępowania z gier komputerowych do świata realnego; trudniej jest im, niż ich starszym kolegom, oddzielić świat rzeczywisty od świata fikcji,
- dzieci, zwłaszcza korzystające z Internetu mogą łatwiej napotkać treści, z którymi w tym wieku nie powinny się jeszcze zetknąć i są bardziej narażone na zewnętrzne manipulacje.
Analizując zasoby edukacyjne Internetu przeznaczone dla najmłodszych warto odpowiedzieć na kilka pytań:
1. Czy dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym mogą znaleźć dla siebie w sieci bogatą ofertę edukacyjną i rozrywkową (zabawową)?
2. Czy są strony-witryny stworzone wyłącznie z myślą o użytkownikach w tym wieku?
3. Czy łatwo odnaleźć te strony korzystając z najczęściej odwiedzanych katalogów i programów wyszukujących?
4. Czy nauczyciele lub rodzice mogą znaleźć dla siebie w sieci materiały i pomoce przydatne do pracy z dziećmi w tym wieku (dostępne oprogramowanie, propozycje scenariuszy zajęć czy też porady metodyczne)?
5. Czy istnieje wiele stron internetowych, których autorami lub współautorami są dzieci?
6. Jakie treści prezentują te strony?
Do niedawna w polskim Internecie młodsze dzieci traktowane były po macoszemu. Zasoby przeznaczone dla tej właśnie grupy wiekowej były stosunkowo ubogie. W ostatnim okresie notuje się jednak znaczący wzrost propozycji przeznaczonych dla tej części użytkowników sieci. Wynika to bowiem z obniżania się wieku dzieci korzystających z Internetu, nie tylko w Stanach Zjednoczonych (gdzie już dwulatki są ujmowane w oficjalnych statystykach), ale również i w naszym kraju. Komputery zagościły na stałe w naszych domach, stanowiąc nieodłączny element środowiska, w którym dzieci się rozwijają i dorastają.
W Polsce ograniczenia w dostępie do Internetu związane są z dużymi kosztami połączeń telefonicznych, chociaż sytuacja ta szybko ulega poprawie. Pojawili się bowiem dostawcy Internetu, którzy za miesięczny abonament pozwalają na korzystanie z sieci bez ograniczeń czasowych. Można zatem przypuszczać, iż rodzice chętniej będą teraz wyrażali zgodę, aby nawet najmłodsze ich pociechy mogły korzystać z tego nowego środka przekazu.
Potwierdzają to również badania sondażowe. Na stronach portalu Zabawy.pl (serwis stworzony z myślą o najmłodszych użytkownikach sieci) organizowane są co pewien czas głosowania. Na pytanie: Gdzie najczęściej korzystasz z Internetu? odpowiedziało 345 dzieci. Prawie 80% z nich (79,1%) wskazało na odpowiedź w domu, 12,8% - w szkole, 4,9% - w kawiarni internetowej, 3,2% - u znajomych.
Inny sondaż dotyczył czasu spędzanego dziennie przez dziecko przed komputerem. W tym głosowaniu wzięło udział 1511 młodych internautów. Najwięcej, bo 43% wybrało odpowiedź 1-3 godzin, 21% - do 1 godziny, 19,5% - ponad 6 godzin, 16,5% - 3-6 godzin.
Analizując edukacyjne zasoby Internetu przeznaczone dla dzieci można je rozpatrywać w trzech aspektach, jako propozycje:
- dla dzieci,
- dla nauczycieli,
- dla rodziców.
Internet dla dzieci
Stron przeznaczonych dla dzieci w wieku od 3 do 12 lat w polskim Internecie można obecnie odnaleźć wiele. Najczęściej używane katalogi i programy wyszukujące po wpisaniu odpowiednich słów kluczowych (np. "strony dla dzieci", "serwisy dla dzieci", "portale dla dzieci", itp.) wyświetlają nam od kilku do kilkunastu trafnych pozycji. Niektóre z nich są dopiero zwiastunami powstających stron, ale część z nich jest już profesjonalnie przygotowywanymi portalami przeznaczonymi wyłącznie dla odbiorców w tym wieku. Charakteryzują się one ciekawą i bogatą grafiką, można na nich znaleźć wiele przedstawionych w formie zabaw i gier zadań edukacyjnych. Zwykle bywają łatwe i intuicyjne w obsłudze. Objaśnienia do zabaw i gier prezentowane są najczęściej w formie tekstowej, dlatego też w przypadku dzieci młodszych konieczna jest pomoc starszych. Zabawy takie jak: układanki, rozsypanki, puzzle, gry, kolorowanki, labirynty posiadające walory kształcące, mogą nie tylko zachęcić dziecko do pracy, ale równocześnie mogą być przez nie traktowane jako wspaniała zabawa. Pozwalają rozwijać umiejętność logicznego myślenia, ćwiczą spostrzegawczość, refleks, koordynację wzrokowo-ruchową, uczą postępować według ustalonych norm i zasad. Na wielu stronach możemy odszukać bogato ilustrowane bajki oraz opowiadania i wiersze dla dzieci.
Do wartych polecenia portali tworzonych z myślą o najmłodszych należą: Zabawy (http://zabawy.pl/), Kolorowe Strony (http://www.dzieci.pl/), Wesołe Miasteczko (http://wesolemiasteczko.interia.pl/), Alik (http://www.alik.pl/), Dolinka http://www.dolinka.szkola.net/, Wyspa Dzieci (http://wyspa.interia.pl/), Misie (http://www.misie.com.pl/), Reporter Junior (http://www.junior.reporter.pl/), (http://zabawy.atyda.pl/).
Renomowane portale starają się, aby na ich stronach, zarówno dzieci, jak i rodzice oraz nauczyciele znaleźli linki do przydatnych dla nich stron. Portale dziecięce, często na wzór swoich dorosłych odpowiedników, świadczą podobne usługi. Pozwalają swoim młodym użytkownikom na pogaduszki na czacie, wysłanie pocztówek do koleżanek i kolegów lub członkostwo w klubach. Niektóre witryny proszą odwiedzających o zarejestrowanie się. Przy następnym wejściu taki użytkownik jest rozpoznawany, sprawiając że kontakt ten przestaje być anonimowy. Równocześnie wyświetlane propozycje mogą być modyfikowane w zależności od upodobań internauty.
Osobną,, dość licznie reprezentowaną kategorię stron WWW w Internecie, stanowią strony, których autorami lub współautorami są dzieci. Tematyka stron tworzonych przez dzieci (często przy pomocy rodziców lub starszego rodzeństwa) wiąże się najczęściej z ich indywidualnymi zainteresowaniami. Prezentują na nich swoją osobę, swoich ulubieńców - postacie z bajek i filmów animowanych, własne prace plastyczne lub twórczość literacką.
Internet dla nauczycieli
Nauczyciele przedszkoli oraz szkół podstawowych mogą również znaleźć dla siebie w Internecie wiele ciekawych i pomocnych stron. Portale edukacyjne umieszczają bowiem na swoich stronach nadesłane przez internautów scenariusze zajęć czy przykłady rozwiązań metodycznych. Wiele z tych propozycji konspektów i scenariuszy dotyczy nauczania zintegrowanego. Do najczęściej odwiedzanych portali edukacyjnych specjalizujących się w tematyce pedagogicznej, na łamach których można odnaleźć materiały dydaktyczne dla przedszkolaków i uczniów niższych klas szkoły podstawowej należą: Profesor (http://profesor.pl/), Eduseek (http://www.eduseek.pl/), Eduforum (http://www.eduforum.pl/), Edukacja-Gazeta.pl (http://www2.gazeta.pl/edukacja/), Edukacja - media.pl (http://www.edukacja.media.pl/), Nauczanie wczesnoszkolne w Internecie (http://www.edukacja.torun.pl/nauczanie/indexik.htm).
Dostępne są również w sieci gotowe, w tym bezpłatne materiały dydaktyczne lub informacje o warunkach ich zakupu - adresy firm, omówienia i recenzje programów itp. Na forum list dyskusyjnych lub czata istnieje możliwość wymiany opinii oraz doświadczeń z innymi nauczycielami.
Z kolei na stronach MENiS-u (http://www.waw.men.pl/) uzyskać można wgląd w oficjalne dokumenty oraz programy nauczania. Stworzona została również baza danych o multimedialnych środkach dydaktycznych. Za pomocą wyszukiwarki, podając odpowiednie kryteria, odszukać można propozycje programów komputerowych, rekomendowanych przez specjalistów - metodyków.
Wykorzystanie komputera na zajęciach w edukacji przedszkolnej i wczesno-szkolnej uwarunkowane jest posiadaniem przez daną placówkę oświatową sprzętu komputerowego. Model pracowni komputerowej 1 na 1 (jeden komputer przypadający na jedno dziecko) jest dalekosiężnym celem i jeszcze długo w polskich warunkach taki standard nie zostanie osiągnięty. Jednakże i pojedynczy komputer może być niezwykle pomocny w pracy nauczyciela, np. w celu wyszukania w sieci (samemu lub razem z dziećmi) i wydrukowania materiałów, prezentacji prac i publikacji twórczości uczniów na stronach WWW. Umiejętnie zastosowana prezentacja multimedialna może być tym elementem, który ożywi i uatrakcyjni przeprowadzaną lekcję.
Po reformie oświatowej w programach nauczania już w klasach I-III szkoły podstawowej kładzie się znacznie większy niż dotychczas nacisk na samodzielną pracę ucznia, umiejętność rozwiązywania problemów oraz korzystania z różnorodnych źródeł informacji, w tym również z Internetu. Strony dotyczące zagadnień ekologicznych, zdrowego trybu życia, kąciki i ciekawostki przyrodnicze, informacje o swoim mieście lub gminie mogą być w tym pomocne.
Dobranie wartościowych i ciekawych materiałów i pomocy dydaktycznych to mimo pozorów sprawa niełatwa. Wymaga od nauczyciela dużego wkładu pracy, wytrwałości i czasu.
Wędrując po sieci napotkać można wiele wartościowych i interesujących witryn, opracowanych i prowadzonych indywidualnie przez nauczycieli, a poświęconych tematyce pedagogicznej. Jest to niejako skutek uboczny kursów informatycznych lub zdobywania kwalifikacji nauczyciela informatyki. Słuchacze tych kursów opanowali podstawowe umiejętności tworzenia stron WWW i mądrze je spożytkowali. Strony takie poruszają zagadnienia związane z wykorzystaniem komputera w edukacji od strony rozwiązań praktycznych, prezentują szeroką gamę edukacyjnych programów komputerowych przeznaczonych dla najmłodszych oraz sposobów ich wykorzystania w pracy z dziećmi (np. Ala i As - http://republika.pl/terapiapedagogiczna/).
Internet dla rodziców
Rodzice natomiast najczęściej poszukują w sieci stron i miejsc, które mogliby bezpiecznie polecić swoim dzieciom. Interesują ich również porady i artykuły dotyczące zdrowia, wychowania i kształcenia dzieci, np. informacje o szkołach i przedszkolach (oferta programowa prezentowana na stronach WWW przedszkoli i szkół). Interesują się bezpieczeństwem swoich pociech podczas pracy w sieci (np. programy filtrujące treści niepożądane). Internet może być także źródłem nowych pomysłów, gdy wyczerpały się pokłady wyobraźni podczas opowiadania cowieczornych bajek (Ilustrowane bajki i wiersze dla dzieci - http://biblioteka.pac.pl/, Holka - http://republika.pl/aholka/, Bajecznik - http://www.bajecznik.pl/, Bajeczny świat - http://republika.pl/bajeczny_swiat/, WWW.bajka.pl - http://www.bajka.pl/, Bajki Jana Brzechwy - http://janbrzechwa.w.interia.pl/).
W wielu polskich serwisach dziecięcych możemy napotkać półkę z internetowymi książeczkami dla najmłodszych. Internet może stanowić również ostatnią deskę ratunku, gdy nasze dziecko potrzebuje "natychmiast, do przeczytania na jutro" trudno osiągalnej w bibliotece lektury szkolnej. Z myślą o zapracowanych rodzicach powstały strony, które udostępniają teksty najpopularniejszych lektur i ich opracowań (np. Wirtualna półeczka - http://dzieci.best.pl/, Wędrówka z komputerem po świecie lektur klas I-III - http://republika.pl/iczapka/).
Osobnym zagadnieniem, które trudno pominąć omawiając tematykę edukacyjnych zasobów Internetu jest wykorzystanie go w edukacji oraz komunikacji dzieci niepełnosprawnych. Stron poświęconych tej tematyce jest wiele (np. Strona dzieci sprawnych inaczej - http://www.dzieci.org.pl/). Pełnią one funkcję integracyjną. Dla dzieci niepełnosprawnych, często zmuszonych do spędzania dużej ilości czasu we własnym domu, Internet staje się oknem na świat. To, co dzieciom zdrowym uatrakcyjnia odwiedzanie sieci, dzieciom niepełnosprawnym umożliwia nawiązywanie niezbędnych do prawidłowego rozwoju kontaktów społecznych. Spotkania w sieci z rówieśnikami, gry on-line, wysyłanie korespondencji (e-maile, pocztówki internetowe) dają takim dzieciom poczucie bliskości z innymi osobami. Korzystne efekty terapeutyczne uzyskuje się też wykorzystując komputer na zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych. Wiele z gier i zabaw o charakterze edukacyjnym, które dostępne są na stronach internetowych z powodzeniem może być wykorzystywana u dzieci dyslektycznych.
Na zakończenie pragnę przywołać pewne powszechnie znane twierdzenie, że komputer i Internet stanowią w naszych rękach jedynie narzędzie o wielkich możliwościach, a sposób, w jaki go wykorzystamy w edukacji naszych dzieci, zależeć będzie od mądrości nas samych, czyli nauczycieli i rodziców.