Między konfliktem a asymilacją: socjologiczne determinanty odmienności relacji międzyetnicznych

Na styku różnych grup kulturowych i etnicznych (zarówno w przypadku państw wie-lonarodowościowych, jaki i w przypadku grup imigranckich przybywających do obcych kra-jów) zachodzą różne relacje między ich członkami. W wyniku tych wzajemnych interakcji może dojść do pewnego stanu jedności i harmonii lub też, zupełnie przeciwnie, do stanu skłó-cenia i konfliktu.
Jak podaje J. Mucha, za Jamesem Daviesem, istnieją trzy „źródła kontaktu i interakcji między grupami etnicznymi”. Są to :
1. imigracja
2. przesuwanie się granic politycznych
3. zmiany polityczne w obrębie danej złożonej etnicznie całości (np. sytuacja gdy dominu-jąca dotąd grupa staje się mniejszością lub odwrotnie) (Mucha 2006, 247).
Omawiając powyższy temat należy wyjść od przytoczenia kilku definicji z zakresu socjologii stosunków etnicznych. Zacznijmy od wyjaśnienia czym są stosunki interetniczne. Jak podaje Słownik Etnologiczny „jest to rodzaj stosunków międzygrupowych, który obejmu-je wszelkie rezultaty wzajemnego wpływu dwóch etnicznych tożsamości kulturowych”. Pod-miotem tych stosunków są grupy etniczne, czyli „zbiorowości należące do jakiegoś szerszego społeczeństwa, odróżniające się od dominującej w nim zbiorowości wieloma niebanalnym
i trwałymi, przekazywanymi z pokolenia na pokolenie cechami kulturowymi, takimi jak język czy religia.” (Mucha 2006, 23).
Badanie stosunków interetnicznych obejmuje badanie kontekstów historycznych i spo-łecznych. Mówiąc o kontekstach historycznych chodzi o zagadnienia sąsiedztwa, najazdów, emigracji w jednym lub w obu kierunkach, rozłączności lub sporności terytoriów etnicznych, równorzędności lub priorytetów w procesach narodowościowych. Biorąc pod uwagę kontek-sty społeczne, badania dotyczą uprzedzeń, ignorancji, adaptacji, amalgamacji, integracji itp. Istotne jest sprawdzenie czy stosunki między danymi narodami układały się na zasadzie rów-norzędności czy nadrzędności i podrzędności w sferze politycznej, społeczno-gospodarczej oraz czy miała miejsce aneksja cudzego terytorium etnicznego, rewindykacja czy pokojowa migracja na obce terytorium.
R. Bastide zwraca uwagę na fakt różnego definiowania stadiów nasilenia dystansu etnicznego przez różne nauki. Antropologia kulturowa przyjmuje pojęcia: opozycja – synkre-tyzm - asymilacja, natomiast socjologia interetniczna: konflikt – adaptacja – integracja.
Stopień nasilenia tego dystansu zależy od nasilenia i rodzaju różnic między dwiema kulturami oraz od tego, jak zaznaczają się one w świadomości społecznej danych grup w po-łączeniu z uwarunkowaniami historycznymi (chodzi tutaj np. o pewne stereotypy etnicz-ne).Grupy i jednostki definiują siebie poprzez odróżnienie się od tzw. obcych i wskazanie na cechy, które są odpowiedzialne za te różnice. Dla jednych te same cechy mogą wydawać się istotne, a dla innych zupełnie pozbawione znaczenia, a poziom istotności może się zmieniać w czasie, w zależności od okoliczności historycznych. Według Miltona Gordona cechami podstawowymi, wywołującymi poczucie wspólnoty bądź odrębności są: rasa, religia i pocho-dzenie narodowe.
Robert E. Park, analizując zjawisko emigracji, wyodrębnił cykle stosunków etnicz-nych, które jego zdaniem bazują na współzawodnictwie, konflikcie, adaptacji i asymilacji między ludnością napływową a mniejszościową (Żelazny 2004, 39).
Współzawodnictwo jest podstawową formą interakcji, organizuje społeczeństwo, de-terminuje przestrzeń społeczną i dystrybucję pracy. Kiedy dochodzi do współzawodnictwa między grupami etnicznymi, wtedy powstaje konflikt. Jest on „produktem świadomości wśród obcych i implikuje strategie jednostki” (ibid.). Sytuacja konfliktowa zmusza jednostkę do zaadaptowania się do nowych warunków. Adaptacja to budowanie interakcji, które redu-kują konflikty i kontrolują współzawodnictwo w celu utrzymania bezpieczeństwa między grupami i jednostkami. Adaptacja przechodzi w asymilację w chwili, gdy interakcje intensy-fikują się, jednostki przyswajają sobie nową kulturę i oddziaływają swoimi obyczajami na grupę dotychczas obcą.
Franklin Frazer nie podzielał optymizmu Parka odnośnie możliwości pełnej asymilacji niektórych grup społecznych. Uważał, że np. czarni nie są w stanie się asymilować. Możliwa jest jedynie ich akulturacja, czyli przyjęcie kultury grupy przyjmującej, ale nie dochodzi do identyfikacji z tą kulturą (ibid., s.42).
Asymilacja następuje w chwili pełnej identyfikacji jednostki z grupą, a gdy cała grupa ulega asymilacji możemy wtedy mówić o amalgamacji, czyli o najwyższym poziomie inte-gracji.
William Ogburn dodaje, że aby mogło dojść do asymilacji imigrantów z kulturą społe-czeństwa przyjmującego, musi dojść do zsynchronizowania przystosowania technologicznego i kulturowego. Emigranci bowiem łatwiej dostosowują się do zmian technologicznych niż instytucjonalnych, posługują się nowymi zdobyczami materialnymi, ale nadal tkwią w starych nawykach. Na przystosowanie kulturalne potrzeba więcej czasu (ibid., s.43).
Zdaniem W. Żelaznego właściwszym określeniem na proces wtapiania się jednostek należących do mniejszości w grupy większościowe, byłoby pojęcie konwersji (zamiast asymi-lacji i integracji). Chodzi tu o „konwersję narodową”, czyli zmianę dotychczasowej identyfi-kacji. Z socjologicznego punktu widzenia konwersja może być pozytywna lub negatywna. Charakter negatywny ma wtedy, gdy jest niechcianym i bolesnym przejściem z jednego do drugiego środowiska i towarzyszą mu „skrupuły moralne, żal zerwania z tradycją, ze środo-wiskiem, z ciągłością rodzinną, wyznaniem, własnym narodem, dialektem, językiem” (ibid., s. 44). Takie przeżycia najczęściej mają miejsce w sytuacjach przymusowej polityki asymila-cyjnej, przy deportacjach, przesiedleniach, wymianie ludności itp. Konwersja pozytywna za-chodzi, gdy jednostka sama dąży do zmiany swojego „ja” lub, gdy „obce” środowisko wydaje jej się atrakcyjniejsze. Dzieje się tak najczęściej w przypadku emigracji zarobkowej.
Wzajemne dostosowywanie się grup etnicznych w ramach społeczeństwa wieloetnicz-nego może przybierać formę konfliktu, który wynika z rzeczywistej lub wyobrażonej sprzecz-ności interesów. Konflikt etniczny, jak podaje Marzena Giedrojć (za P. Kraszewskim
i K. Wawruchem), jest odmianą konfliktu społecznego, gdzie stronami są plemiona, grupy etniczne, mniejszości narodowe, narody funkcjonujące w społeczeństwach wieloetnicznych
i wielonarodowych”(Giedrojć 2003, 152).
Konflikty etniczne wyrażają się najczęściej w przeciwstawności interesów dominujące-go narodu oraz aspiracji zamieszkujących jego terytorium mniejszości narodowych. Dotyczą zwykle „dóbr zbiorowych, a nie indywidualnych, dóbr niedających się, w przekonaniu stron konfliktu, podzielić. Takimi dobrami są: prawo do używania własnego języka, prawo do wła-snych wierzeń i symboli religijnych, prawa i przywileje obywatelskie, posiadanie władzy na danym terytorium, grupowa dominacja gospodarcza czy prestiż grupowy” (Mucha 2005, 95).
Dążenia mniejszości do uznania ich praw przeradzają się niekiedy w walkę o autonomię lub wręcz o oderwanie się od państwa, w którym mieszkają. Panujące rządy dążą z kolei do utrzymania jedności i integralności terytorialnej.
Polityka wobec mniejszości narodowych może przybierać dwie formy :
a) kompromisową – stosuje się środki ochrony tożsamości grup narodowych,
b) radykalną – dochodzi do pozbycia się problemu mniejszości za pomocą brutalnych środków.
John Coakley opracował typologię sposobów rozwiązywania konfliktów etnicznych
i wyróżnił: przystosowanie, asymilację, akulturację, transfer populacji, modyfikację granic, ludobójstwo oraz etniczne samobójstwo.
We współczesnym świecie możemy wyróżnić trzy konteksty konfliktów etnicznych. Po pierwsze w latach 60. XXw. nastąpił upadek imperiów kolonialnych, który spowodował po-wstanie nowych państw niespójnych etniczne, co wywoływało wojny domowe. Po drugie
w Europie obudziły się ruchy separatystyczne mniejszości narodowych, często połączone
z działaniami terrorystycznymi (np. ETA, IRA). Po trzecie po upadku ZSRR rozgorzały woj-ny etniczne na terenach byłych republik sowieckich (kaukaskich i azjatyckich) i na terenach byłej Jugosławii.
W. Żelazny podaje za badaniami R.J. Rummela dane dotyczące największych zbrodni ludobójstwa w XXw., których źródłem były konflikty etnopolityczne, czystki etniczne, pacy-fikacje narodów czy ich wyniszczenie:
• Masakra Ormian w Turcji (1909 – 1918) – prawie 2 mln ofiar
• Planowy głód na Ukrainie (1932 – 1933) – ponad 5 mln ofiar
• Zagłada Żydów i Cyganów (1942 – 1945) – ponad 6 mln ofiar
• Ludobójstwo dokonane przez chorwackich Ustaszy (1941 – 1945) – ok. 500 tyś. ofiar wśród Serbów, Żydów i Cyganów
• Zagłada Bengalczyków w Pakistanie (1971r.) – ok. 1,5 mln ofiar
• Ludobójstwo w Rwandzie (1993 – 1994) – ok. 1mln ofiar (Żelazny 2004, 47).
Istotna jest sprawa bronienia posiadanego terytorium etnicznego, które uważane jest za „ojczyznę grupy”; zdobywanie ziem uważanych za własne, a znajdujących się w obcych rę-kach. Najbardziej konfliktogenna jednak jest sytuacja, gdy kilka grup etnicznych uważa wła-śnie siebie za tubylców w danym regionie. Trudno liczyć na zanik etnocentryzmu tych grup, ale można mieć nadzieje, „że w pluralistycznych społeczeństwach o wielu lojalnościach gru-powych intensywność i gwałtowność konfliktów etnicznych będą się zmniejszać” (Mucha 2005, 101).
Pluralizm kulturowy jest to sytuacja społeczeństwa zróżnicowanego pod względem kulturowym, a jednak stanowiącego pewną całość. Przedstawicielem tej koncepcji był H.M.Kallen, który uważał, że możliwe jest istnienie społeczeństwa, którego cechą konstytu-tywną jest wielość kultur (wielość wyznań religijnych bądź też ras). Sytuacja taka nie musi więc wcale prowadzić do integracji kulturowej lub asymilacji.
Pluralizm kulturowy zakłada stałe „współistnienie i współżycie, tolerancję i alterna-tywność różnych poglądów” (Słownik Etnologiczny). Nie ma w nim wyraźnej przewagi ja-kiejś tożsamości kulturowej, która mogłaby prowadzić do asymilacji pozostałych. Najlepszym przykładem społeczeństw pluralistycznych są społeczeństwa amerykańskie i australijskie. Występuje on w społeczeństwach polietnicznych, gdzie istnieją różnice instytucjonalne, ale nie ma segregacji zbiorowej.
Na podstawie koncepcji pluralizmu kulturowego opiera się koncepcja integracji., któ-ra zakłada, że imigranci przybywający do „nowego” kraju akceptują kulturę i obyczaje go-spodarzy, jednak nie rezygnują z własnej tożsamości. Według tej teorii nie jest możliwa asy-milacja całej grupy etnicznej, a jedynie asymilacja na poziomie jednostkowym. Najwyższą formą integracji jest tzw. amalgamacja, czyli sytuacja częściowego zmieszania, wzajemnego przenikania dwóch lub więcej kultur w wyniku ich wzajemnego kontaktu. Powstają wtedy często nowe formy kultury, które mogą wypierać formy, z których pochodzą. Amalgamacja zachodzi najczęściej w społeczeństwach gdzie różne grupy etniczne i kulturowe żyją na zasa-dzie równoprawności (Słownik Etnologiczny).
W tym miejscu należy w końcu szerzej powiedzieć o zjawisku asymilacji. Asymilacja kulturowa jest to proces wzajemnego przyswajania treści kulturowych w wyniku zbiorowych lub jednostkowych kontaktów między różnymi grupami, prowadzący do sytuacji gdy przed-stawiciele jednej z grup (najczęściej migranci lub mniejszości narodowe) przejmują kulturę grupy dominującej, przy jednoczesnym odrzuceniu swojej własnej. Przejmują oni zwyczaje, sposób ubierania się i zachowania charakterystyczne dla nowego kraju. W skrajnych przy-padkach może to doprowadzić do zerwania więzów z grupą narodowościową i zachwiania stabilności jednostki. Zjawisko to może mieć naturalny, niewymuszone charakter, bądź też być efektem polityki asymilacyjnej prowadzonej przez państwo przyjmujące.



Proces asymilacji składa się z trzech faz:
1. Akulturacja – przyjęcie przez migrantów wzorów zachowań społeczności gospodarzy
2. Asymilacja strukturalna – przenikanie imigrantów do grup i instytucji społeczeństwa go-spodarzy
3. Asymilacja identyfikacyjna – rozwinięcie poczucia przynależności migrantów jedynie do społeczności gospodarzy.
Milton Gordon przedstawił koncepcję etniczności, w której ujmuje asymilację w kon-tekście interakcyjnym i w kontekście „zachowań kulturowych”. Przedstawił etapy przez któ-re może przejść grupa imigrancka w obcym kraju :
1. Pierwszym etapem dostosowania się grupy mniejszościowej i dominującej jest asymilacja kulturowa, w trakcie której imigranci przystosowują swój system normatywny i wzory za-chowań do tych, obowiązujących w społeczeństwie przyjmującym.
2. Asymilacja strukturalna – grupa mniejszościowa jest dopuszczona do grup przyjaciel-skich, prywatnych klubów i instytucji grupy dominującej. Ten etap jest kluczowy dla dal-szej asymilacji.
3. Asymilacja małżeństw – pojawiają się małżeństwa mieszane.
4. Asymilacja tożsamościowa – podstawowa tożsamość grupowa imigrantów przekształca się w tożsamość związaną ze społeczeństwem przyjmującym.
5. Asymilacja na poziomie postaw ze strony społeczeństwa przyjmującego – zanikają prze-sądy dotyczące mniejszości.
6. Asymilacja na poziomie zachowań ze strony społeczeństwa przyjmującego – zanikają przejawy dyskryminacji wobec danej mniejszości.
7. Asymilacja obywatelska – zanikają konflikty na tle wartości o charakterze publicznym
i dotyczące dostępu do władzy (Mucha 2006, 222-223).
Hubert Blalock z kolei wyróżnił 4 typy reakcji grup mniejszościowych na władzę gru-py dominującej; przy czym zaznaczył, że grupy mniejszościowe nie zawsze są wewnętrznie spójne i ich członkowie mogą prezentować odmienne wzory zachowań. Dlatego przedstawio-ne poniżej typy są tylko potencjalnymi sposobami reakcji.
1. „grupa znika jako odrębny byt społeczny, rozpływa się w całym społeczeństwie, wy-nika to z faktu asymilacji członków grupy mniejszościowej lub też utraty znaczenia mniejszościowego statutu tej zbiorowości w szerszym społeczeństwie”
2. „grupa mniejszościowa może starać się odizolować od grupy dominującej, przerywając kontakty wszędzie tam, gdzie jest to możliwe”
3. „mniejszość może próbować znaleźć sobie koalicjanta, z którym razem spróbuje
przeciwstawić się grupie dominującej”
4. „mniejszość może sama podjąć walkę z grupą dominującą” (Mucha 2006, 196 – 197).
Blalock dodaje, że prawdopodobieństwo podjęcia jednego z dwóch pierwszych typów zachowań wzrasta, gdy grupa mniejszościowa jest mniejsza i uboższa w zasoby. Natomiast kiedy stara się podejmować działania separatystyczne to będą one skuteczniejsze wtedy, gdy będzie ona miała większy zakres kontroli nad swoimi członkami. Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym jest terytorialne wyodrębnienie grupy mniejszościowej i wcześniejsza historia wzajemnie wrogich kontaktów międzygrupowych, a w szczególności strach i brak zaufania do obcych (Mucha 2006, 197). Ponadto konieczne jest odcięcie się od tych swoich członków, którzy jednocześnie chcą uczestniczyć w życiu społecznym grupy dominującej, jak i grupy pochodzenia.
J. Mucha podejmuje za H. Blalockiem temat konfliktu i agresji w stosunkach między grupami etnicznymi. Wskazuje na fakt, że „wszystkie systemy społeczne legitymizują prze-moc w takich okolicznościach, w jakich jest ona funkcjonalna wobec interesów grupy” (Mu-cha 2006, 199). Raz wzniecony konflikt jest bardzo trudny do opanowania, jednak ma on pewne pozytywne, symboliczne znaczeni dla mniejszości, które od dawna są ofiarami agresji.
Tadeusz Paleczny wyróżnia cztery modele dotyczące koegzystencji dwóch (lub wię-cej) grup etnicznych w jednym systemie państwowym (modele procesu asymilacji i ich na-stępstwa). Układają się one w swoiste kontinuum, od zupełnego antagonizmu, przez pokojo-we współistnienie, po zlanie się systemów kulturowych, religijnych czy politycznych w ca-łość.
I. Model konfliktowy (dychotomiczny) – w tym przypadku ma miejsce zupełna strukturalna i kulturowa odrębność. Nie ma mowy o pokojowej koegzystencji, ale trwa nieustanny konflikt, którego główną przyczyną są bardzo częste uprzedzenia religijne i wzajemna dyskryminacja, nie ma tu miejsca na asymilację. Przykładami odzwierciedlającymi ten model są antagonizmy między Izraelczykami i Palestyńczykami, Czeczenami i Rosjanami czy Albańczykami i Serbami.
II. Model separacyjny (segregacyjny) – mimo, że dane grupy kulturowe są w stałym kontak-cie, zamieszkują wspólne terytorium, należą do tego samego społeczeństwa obywatelskie-go, nie integrują się. Dzieli je religia, język, system wartości i ideologia. Model ten wy-stępuje np. w Indiach.
III. Model adaptacji strukturalnej – pomimo odrębności kulturowej i religijnej, zbiorowości przystosowują się w wymiarze struktury społecznej, struktury władzy, zamożności, presti-żu i wykształcenia (np. USA, Europa Zachodnia). Nie ma tu dyskryminacji i uprzedzeń, jednak asymilacja (zdaniem Willa Herberga) zachodzi pomiędzy grupami etnicznymi wy-znającymi ten sam system religijny, a nie wyznawcami różnych religii.
IV. Model asymilacji strukturalnej i częściowej akulturacji o charakterze uniwersalnym – na-stępuje jednoczenie się różnych grup etnicznych, językowych, rasowych wokół jednorod-nych wartości religijnych, przy zachowaniu odrębności narodowych czy językowych.
V. Model asymilacji synkretycznej – polega na zlaniu się co najmniej dwóch systemów kul-turowych, religijnych w jeden. Według T. Palecznego jest to nowe zjawisko, które rozwi-jało się w ciągu ostatnich stuleci dzięki temu nastąpił wzrost częstotliwości i natężenia kontaktów międzykulturowych. Karl Deutsch natomiast uważa, że rozwój komunikacji międzynarodowej (telewizja, Internet) ma wpływa na „rozprzestreznianie się sentymen-tów nacjonalistycznych i etnicznych”.
VI. Model pluralistyczny – w obrębie jednego systemu społeczno-kulturowego współwystę-puje wiele różnych grup etnicznych, językowych, religijnych, a lokalne konflikty są wy-kluczone z założenia. Ten model najlepiej reprezentowany jest przez społeczeństwo ame-rykańskie, kanadyjskie czy australijskie (Tadeusz Paleczny, www.jazon.hist.uj.edu.pl).
T. Paleczny konstruując powyższe modele w głównej mierze skupiał się na kwestiach religijnych w relacjach między grupami, jednak bardzo łatwo rozszerzyć ten problem na kon-takty międzyetniczne.
Rosnąca liczba państw i artykulacja swych praw przez mniejszości narodowe spowodo-wały konieczność refleksji nad etnicznością ze strony nauk politycznych i teoretyków prawa międzynarodowego. Całe społeczeństwo globalne jest zbiorem różnych etniczności, a sama etniczność jest tematem często poruszanym przez nauki społeczne. Wywołuje ono zjawiska, które nazywane są „wielokulturowością, metyzacją czy amalgamacją, pluralizmem kulturo-wym, a w końcu imperatywem politycznej poprawności. (Żelazny 2004, 49). Socjologia
i antropologia zostały w pewnym sensie zmuszone do zerwania z tradycyjnymi trendami ba-dawczymi i przeniesienia swej działalności z terenów „plemiennego Trzeciego Świata” do zaawansowanych technologicznie i cywilizacyjnie najzamożniejszych miast i państw świata.







BIBLIOGRAFIA:

Giedrojć M., Mieczkowska M., Mieczkowski J. – „Stosunki wyznaniowe i etniczne w Polsce. Wybrane zagadnienia”; Szczecin 2003
Mucha J. – „Oblicza etniczności. Studia teoretyczne i empiryczne”; Kraków 2005
Mucha J. – „Stosunki etniczne we współczesnej myśli socjologicznej”; Warszawa 2006
Żelazny w. – „Etniczność. Ład – konflikt – sprawiedliwość”; Poznań 2004

„Słownik Etnologiczny. Terminy ogólne” – (red.) Z. Staszczak; Warszawa 1987
„Słownik Socjologiczny” – K. Olechnicki, P. Załęcki; Graffiti BC 1997

Tadeusz Paleczny – „Religia w procesach asymilacji: wyzwania i bariery”; http://jazon.hist.uj.edu.pl/zjazd/materialy/paleczny.pdf ; 21.05.2007r.