Sztuka Renesansu

RENESANSU SZTUKA. Tendencje renesansu nasilające się we Włoszech w pocz. XV w. były wyrazem świadomego dążenia do odnowy sztuki, gł. przez odwoływanie się do wzorów czerpanych z antyku. W latach 20. XV w. (tzw. Quattrocento) sztuka renesansu we Włoszech (Toskania, Lombardia) była już w pełni ukształtowana. Renesans przyniósł również bujny rozkwit teorii sztuki (L.B. Alberti, A. Palladio, P. della Francesca, Leonardo da Vinci) niosącej podstawowe założenie intelektualnego, a nie rękodzielniczego charakteru twórczości artystycznej co zbliżało sztukę do wiedzy i nadawało jej charakter poznawczy.
W architekturze sięgano do wzorów starożytny — poszukiwano idealnych proporcji i przejrzystych podziałów, ukształtowały się nowe układy przestrzenne budowli (centralne budowle z kopułami) oraz nowoż. typy budynków świeckich (pałac miejski); stosowano antyczne porządki arch. i motywy dekoracyjne rozwijało się budownictwo sakralne (kościoły, kaplice na planie centralne) i świeckie (pałace miejskie, kamienice mieszczańskie, ratusze); nastąpił rozkwit urbanistyki (zakładanie miast o regularnym planie geometrycznym m.in. Ferrara, Siena, Florencja); gł. architekci wczesnego renesansu we Florencji: F. Brunelleschi, Michelozzo di Bartolommeo, L.B. Alberti, Giuliano da Maiano; w Wenecji: P. Lombardo i M. Coducci.
W sztukach przedstawiających prowadzono badania nad perspektywą, proporcjami, mechaniką ruchu i anatomią ciała; charakterystyczny dla renesansu był zwrot ku naturze; usamodzielniły się i rozwinęły świeckie gatunki tematyczne: portret, pejzaż. W rzeźbie dominowały realistyczne popiersia portretowe i posąg konny, także akt i rzeźba sepulkralna, medalierstwo; gł. rzeźbiarze: L. Ghiberti, Donatello, Desiderio da Settignano, Mino da Fiesole, A. del Verrocchio. W malarstwie dążono do pełno plastycznego odtworzenia postaci w trójwymiarowej przestrzeni, do ich prawidłowego wkomponowania w tło, konsekwentnego ujęcia światła w obrazie; prowadzono doświadczenia w zakresie techniki malarskiej (tempera, malarstwo olejne i ścienne — fresk); gł. malarze we Florencji: Masaccio (pierwszy zastosował perspektywę zbieżną), Fra Angelico, P. Uccello, Filippo Lippi, A. del Castango, D. Veneziano, B. Gozzoli, D. Ghirlandaio, S. Botticelli, Filippino Lippi, L. di Credi; w Umbrii: P. della Francesca, Pinturicchio, Perugino, L. Signorelli; w Padwie A. Mantegna; w Wenecji: rodzina Bellinich i V. Carpaccio. W okresie dojrzałego renesansu ważnymi ośr. sztuki były: Mediolan (twórczość genialnego artysty i uczonego — Leonarda da Vinci), a gł. Rzym (architekt Bramante i wybitni, wszechstronni artyści Michał Anioł i Rafael) i Wenecja (szkoła malarska o dużych osiągnięciach w dziedzinie koloru i światła: G. Bellini, Giorgione, Tycjan; w architekturze: J. Sansovino, M. Sanmicheli, A. Palladio. Rozwinęło się także rzemiosło artystyczne (meblarstwo, ceramika, szkło artystyczne tkactwo). Od 1520 r. we Włoszech zaczął ustępować miejsca manieryzmowi.
Od początku XVI w. ze sztuki renesansu włoskiego czerpano wzory dla sztuki w innych krajach europy gdzie rzadko występowała ona w formie czystej, najpierw łącząc się z tradycją gotycką potem tworząc lokalne style późnego renesansu i manieryzmu. Ośrodki: w Niderlandach (w malarstwie oryginalna twórczość P. Bruegela st.; w rzeźbie i architekturze C. Florisa), we Francji (zamki nad Loarą; architekci: P. Lescot, Ph. Delorme; rzeźbiarze: J. Goujon, G. Pillon; w malarstwie: J. i F. Clouetowie, szkoła z Fontainebleau ), w Hiszpanii (w architekturze styl plateresco; w rzeźbie — A. Berruguete; w malarstwie L. de Morales i zupełnie odrębna twórczość El Greca); w Niemczech: gł. malarstwo — wielki malarz teoretyk, grafik A. Drer, także H. Holbein mł., A. Altdorfer, L. Cranach, H. Burgkmair, H. Baldung zw. Grien.
W Polsce w okresie renesansu w sztuce dominowała architektura i rzeźba, działali architekci: Franciszek Florentczyk, B. Berrecci (przebudowa Wawelu, Kaplica Zygmuntowska), Santi Gucci; wzniesiono zamki w Ogrodzieńcu, Niepołomicach, Brzegu, a w późnej fazie renesansu w Baranowie Sandomierskim i Krasiczynie, kamienice mieszczańskie, ratusze, centralne kaplice grobowe, powstało urb. założenie Zamościa (B. Morando); w rzeźbie był rozpowszechniony typ nagrobka przyściennego (G.M. Padovano, H. Canavesi, J. Michałowicz z Urzędowa); w malarstwie.

ARCHITEKTURA [gr.], sztuka projektowania i wznoszenia budowli mających oprócz wartości użytkowych także artystycznych definicja pojęcia zmieniała się wraz z samą architekturą, która zawsze była odbiciem przemian zachodzących w życiu społeczeństw. Formy i funkcje architektury kształtowały się w ciągu stuleci; świat antyczny ukształtował porządki arch. (Grecja), Rzym rozwijał je wnosząc nowe konstrukcje (sklepienia — termy Karakalli, kopuła — Panteon), średniowiecze wykształciło konstrukcję szkieletową; renesans swobodnie interpretował formy świata starożytności zaś barok doprowadził je do mistrzostwa w kształtowaniu budowli w skalach wielkich przestrzeni miejskich; XIX w., w którym ukształtowało się zasadnicze oblicze miasta europejskich to okres przetwarzania stylów hist. i dostosowywania ich do nowych potrzeb; na przeł. XIX i XX w. zapanował styl secesji, po nim zaś kolejne fazy modernizmu, stopniowo odchodzące od ornamentyki w architekturze; proces ten przebiegał równocześnie z postępem techn., wprowadzaniem szkieletowej konstrukcji żelbetowej i stosowaniem nowych materiałów bud. (lekkie betony, kompozyty).
Omówienie istoty architektury można znaleźć u Platona, Arystotelesa, Witruwiusza, Villarda de Honnecourt, L.B. Albertiego, G. Vasariego, S. Serlia, A. Palladia, P. Delormego, V. Scamozziego, F. Blondela, F. Millizii, w Polsce — S. Sierakowskiego, architektów i teoretyków XIX i XX w. Witruwiusz w swoim dziele O architekturze ksiąg dziesięć pisał: „Architektura obejmuje trzy dziedziny: budownictwo, konstrukcję zegarów i budowę machin. Samo budownictwo dzieli się na 2 działy: pierwszy z nich obejmuje budowę murów miejskich i budowli użyteczności powszechnej w miejscach publicznych, drugi — budowę domów prywatnych. Publiczne budownictwo obejmuje z kolei 3 działy: budownictwo obronne, budownictwo sakralne i budownictwo użyteczności publicznej”. W czasach nowoż. pojęcie architektury zmodyfikowano; Alberti w dziele Ksiąg dziesięć o sztuce budowania dowodził: „Albowiem ona (architektura) jeśli byś wszystko pilnie zbadał jest na pewno i dla celów publicznych i prywatnych ogromnie użyteczna i niezwykle przyjemna, a pod względem godności nie najgorsza spośród (sztuk) najlepszych”, dalej, analizując elementy tej sztuki, Alberti stwierdza, że są one „niewiarygodnie pożyteczne, tak że nieraz nie było wiadomo, jaka grupa ludzi, jaka część Rzeczypospolitej, jaki stan w mieście ma się poczuwać do większej wdzięczności w stosunku do architekta, a raczej w stosunku do wynalazcy tych wszystkich udogodnień: sprawy publiczne czy prywatne, sakralne czy świeckie, wypoczynek czy praca, pojedynczy człowiek czy cały ród ludzki...”. Wiek XVII we Francji obfitował w prace teoretyczne o architekturze, przy czym większość teoretyków, z N.F. Blondelem na czele, zgadzała się, że ma ona służyć potrzebom swoich czasów, opierając się na tradycji i warunkach, w jakich powstaje. W XVIII w. zarysowały się wyraźnie 2 kierunki — jeden oparty na poglądach klas. (J. Blondela) i drugi — na prawach dyktowanych przez naturę (np. J.B. Longiera i Millizii, który powiedział, że: „jeśli architektura cywilna chce dzięki swojemu pięknu być przyjęta między sztuki piękne przedstawiające — musi ona dowieść na równi z innymi swoje pochodzenie od jakiegoś motywu naturalnego, który zamierza imitować upiększając go”). W Wielkiej encyklopedii francuskiej J. d'Alemberta i D. Diderota pisano, że „architektura jest tak bogata w swoją własną glebę, dostarcza tyle materiału, wyraźnie odróżniającego ją od innych sztuk, obejmuje ona zagadnienie tak specyficzne i właściwe tylko jej samej, że powinna być przedstawiona osobno i pozostawać w granicach własnej domeny”. Encyklopedyści stawiali współczesnej architektom wymagania takie, jak: znajomość pisma, rysunku, geometrii, optyki, historii, filozofii, muzyki, medycyny, prawa, astrologii. Od połowy XVIII w. historia sztuki, jako odrębna dyscyplina, podjęła próbę hist. prześledzenia i usystematyzowania istniejących stylów. Wprowadzenie do budownictwa żeliwa (1779), później stali, i wynalezienie żelbetu (J. Monier 1849), doprowadziły do podziału na „sztukę zdobienia” i „sztukę budowania”. W XIX w. J. Ruskin twierdził, że architektura to tylko ornament dodany do budynku, G. Scott zaś, uważał, że architektura, w odróżnieniu od zwykłego budownictwa, to dekorowanie konstrukcji. E. Lutyens twierdził, że architektura zaczyna się tam, gdzie kończy się funkcja. W XX w. A. Perret uważał architekturę za sztukę konstruowania, a Le Corbusier za „mądrą skorygowaną grę brył w świetle”. Współcześnie przyjęło się określenie architektury jako sztuki kształtowania przestrzeni (B. Zevi); twierdzi się, że umiejętność ta wywołuje różnicę między architekturą i jej siostrzanymi sztukami (E.J. Posener), że „jest odbiciem rzeczywistości, kształtującej się w warunkach czasu, przestrzeni i środowiska społecznego” (S. Giedion).
We współczesnym rozumieniu architektura jest dyscypliną organizującą i kształtującą przestrzeń w realnych formach niezbędnych do zaspokojenia materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Jest więc odbiciem społ. i gosp. rzeczywistości, określonego etapu form jej rozwoju. Współczesna architektura ma sprostać zadaniom wynikającym zarówno ze złożonych form organizacji życia, jak i szybkich zmian społ. i gosp.; musi nie tylko odpowiadać warunkom chwili bieżącej, lecz uwzględniając przemiany społ., gosp., techn. i w dziedzinie różnych nauk w miarę możliwości przewidywać zaspokojenie różnych potrzeb w przyszłości. Współczesna architektura obejmuje: problemy przestrzennego zagospodarowania kraju, planowania i budowy miast i osiedli, wznoszenia budowli służących różnym potrzebom społ., gosp. i indywidualnym. Dzieło architektury winno odpowiadać zamierzonej funkcji, technice, wymaganiom ekonomistycznym i estetycznym a więc rozwiązywać problemy kształtowania wszystkich elementów bezpośredniego otoczenia człowieka wewnątrz i na zewnątrz budowli. Są to niezmienne cele architektury realizowane w przeszłości i obecnie w różnych formach, funkcjach i technologiach.ie wyróżnia się krakowska szkoła miniatorska, gł. przedstawiciel S. Samostrzelnik.