I. Ekonomia klasyczna Adama Smitha.
Angielska ekonomia klasyczna zajmowała się następującymi problemami:
1) Funkcjonowanie rynków i działanie mechanizmu rynkowego, zapewniającego sprawność funkcjonowania gospodarki:
analiza podażowa: Smith i jego prawo niewidzialnej ręki, potem prawo rynków Say’a: każda podaż tworzy sobie rynki zbytu (popyt) nie ma takiej możliwości, aby powstała sytuacja, w której występują niedobory;
dominacja mechanizmu rynkowego negacja aktywnej roli państwa w życiu gospodarczym, indywidualne działania jednostek gospodarujących prowadzą do dobra ogółu.
2) Wzrost gospodarczy i czynniki go powodujące:
czynniki powodujące wzrost gospodarczy: ekonomiczne, polityczne, kulturowe, historyczne;
wspieranie wzrostu gospodarczego przez państwo.
3) Wzajemne relacje między ceną a rynkami – analiza makroekonomiczna, podażowa, przede wszystkim długookresowa;
ekonomia obiektywna: opisywanie relacji człowiek – rzecz.
1. CHARAKTERYSTYKA EPOKI – UWARUNKOWANIA GOSPODARCZE, POLITYCZNE, SPOŁECZNE, FILOZOFICZNE ANGLII II POŁ. XVIII WIEKU.
· Warunki polityczne:
1648 rok – rewolucja i zrzucenie z tronu Stuartów: potwierdzenie roli burżuazji w życiu kraju, rozluźnienie krepujących gospodarkę nakazów, zezwoleń i ceł;
dominacja Parlamentu w życiu politycznym kraju od 1722 roku, kiedy władzę przejął premier ze stronnictwa Wigów polityka nastawiona na ekspansję gospodarczą;
[prawa wyborcze w 2 mln kraju posiadało około 400 000 osób – cenzus majątkowy i ziemski]
unia angielsko – szkocka z 1707 roku, dzięki której powstał jednolity rynek wielkobrytyjski;
Imperium Brytyjskie: gospodarcza eksploatacja kolonii (Indie, Ameryka Północna) przez kompanie handlowe jako wynik zwycięstwa Anglii w wojnie 7 – letniej z Francją (1757 – 1763) ogólna dostępność surowców;
wzrost zamożności ich udziałowców – głównie kupców i tworzącej się klasy przemysłowców wzrost znaczenia politycznego burżuazji: ich wpływ na politykę kraju;
akumulacja kapitału – wzrost znaczenia banków, ich polityka kredytowa a także żywiołowy rozwój giełdy;
brak ograniczeń ustrojowych dla rozwoju przedsiębiorczości – zakaz działania związków zawodowych.
· Rewolucja przemysłowa – stworzenie nowych technik wytwórczych:
prawo patentowe w Anglii: 1623;
maszyna parowa J. Watta 1769, w 1781 dostosowanie jej do napędzania maszyn o ruchu obrotowym przez wynalezienie pasa transmisyjnego;
przemysł włókienniczy:
1733 rok – latające czółenko Kay’a zwiększające wydajność warsztatu tkackiego;
1761 rok – przędzarka wózkowa Hargreavesa zastępująca pracę kilkunastu osób;
1785 rok – mechaniczny warsztat tkacki (krosna) E. Cartwrighta;
hutnictwo żelaza :
1735 rok – technologia wytarzania koksu A. Darby’ego;
1782 rok – piec pudlingowy wynaleziony niezależnie przez P. Onionsa i H. Corta pozwalający na zastąpienie kucia metalu (np. przez kowala) walcowaniem.
· Przemiany społeczne:
rewolucja agrarna: wzrost liczby ludności (eksplozja demograficzna) konieczność zwiększenia ilości produkowanej żywności:
ekstensywny rozwój rolnictwa – proces grodzeń: zwiększanie średniej wielkości większych majątków rolnych przez łączenie gruntów (usuwanie ludności z małych gospodarstw rolnych i migracja do miast) rozwój systemu dzierżawy: właściciel gruntu nie zajmuje się uprawą, ale oddaje ją w dzierżawę;
intensywny rozwój rolnictwa – wprowadzenie płodozmianu, rozwój nowych gatunków roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych, wprowadzenie brony itp., nawożenie, hodowla oborowa;
zanikanie warstwy chłopskiej, powstanie grupy pracowników najemnych i chałupników;
manufaktury: wczesnokapitalistyczne formy produkcji przemysłowej, zakłady produkcyjne, w których przy zachowaniu pracy ręcznej stosowano zasadę podziału pracy (specjalizację);
związane początkowo z istnieniem systemu pracy nakładczej (manufaktura rozproszona): wykonywania zamówionych przez nakładcę (organizatora pracy chałupniczej) gotowych wyrobów lub ich części we własnym pomieszczeniu i własnymi narzędziami chałupnika – właściciel manufaktury oddawał np. przędzę tkaczom, a wyprodukowane przez nich tkaniny wykańczał we własnej farbiarni;
w późniejszym okresie manufaktury gromadziły znaczną liczbę pracowników;
wskutek napływu ludności do miast postępująca urbanizacja, wytworzenie się warstwy robotników.
· Filozofia okresu: racjonalizm oświeceniowy:
rozwój nauk ścisłych i społecznych;
utylitaryzm: J. Bentham („Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa” 1789 – a więc już po ukazaniu się dzieła Smitha) – koncepcja użyteczności: „Przez użyteczność rozumie się właściwość jakiegoś przedmiotu, dzięki której sprzyja on wytwarzaniu korzyści, zysku, dobra lub szczęścia (...).”;
maksymalizacja przyjemności lub zadowolenia mogła pochodzić i w rzeczywistości pochodziła z maksymalizacji produkcji dóbr to, co popiera produkcję jest dobre, niezależnie od ekonomicznego stanu społeczeństwa;
D. Hume: teoria zakładająca, że państwo powinno dążyć do zapewnienia jak największego szczęścia jak największej ilości ludzi, i tak kształtować prawa, aby było to możliwe należy uodpornić się jednocześnie na niedolę pewnej grupy wiedząc, że cierpi dla dobra wszystkich;
dążenie ludzi do szczęścia jest naturalne, człowiek dąży do osiągnięcia zadowolenia i stara się uniknąć bólu i przykrości; tak więc prawa nie powinny się temu sprzeciwiać jest to niezgodne z naturą;
J. Locke: umysł ludzki to w chwili narodzin tabula rasa, która zostaje zapisana przez życie;
liberalizm gospodarczy (w skrajnej postaci leseferyzm); posiadał 3 wymiary wolności:
osobistej – uniezależnienie od poddaństwa feudalnego oraz krytyka niewolnictwa;
gospodarczej – podejmowanie działalności gospodarczej nie powinno być zastrzeżone dla niektórych krytyka cechów, monopoli, porozumień producentów i robotników itp.;
wymiany – państwa nie powinny ograniczać wymiany międzynarodowej przez system ceł.
2. CHARAKTERYSTYKA GŁÓWNEJ PRACY ADAMA SMITHA „BADANIA NAD NATURĄ I PRZYCZYNAMI BOGACTWA NARODÓW” 1776.
„Smith przemawiał głosem przemysłowców, którym zależało na usunięciu wszystkich ograniczeń działania rynku i podaży rąk do pracy – ograniczeń będących pozostałością przeżytego już reżimu, reprezentującego interesy kupców i ziemian.”
· Koncepcja homo oeconomicus – człowiek posiada naturalną „skłonność do wymiany, handlu i zamiany jednej rzeczy na drugą” oraz skłonność do specjalizacji wynikającą z lenistwa, próżności i chciwości;
skłonność dla specjalizacji jest źródłem wydajności przedsiębiorstw i handlu:
* dlatego im szerszy rynek, tym większe możliwości specjalizacji – w tym celu cła można stosować jedynie w następujących sytuacjach:
ochrony przemysłu nowo rozwijanego;
ochrony przemysłu pracującego na potrzeby armii;
gdy import do kraju prowadzony jest na warunkach dumpingowych – poniżej rzeczywistych kosztów wytwarzania w danym kraju;
* wymiana międzynarodowa: wg Smitha ma charakter ekwiwalentny – wszystkie kraje w nią zaangażowane osiągają korzyści (u merkantylistów – wymiana nieekwiwalentna): teoria kosztów absolutnych:
założenia: wymiana zachodzi między 2 krajami, wymieniane są 2 towary; występuje zewnętrzna mobilność czynników produkcji i brak mobilności wewnętrznej tych czynników;
teoria: o dochodach krajów z wymiany międzynarodowej decydują absolutne koszty wytwarzania produktów, które z kolei wynikają ze specjalizacji i międzynarodowego podziału pracy;
* dla Smitha nie maszyny, ale właśnie specjalizacja jest symbolem nowego porządku – jego dzieło powstawało w okresie, kiedy najważniejsze wynalazki nie miały jeszcze miejsca: przykładem nowej gospodarki jest fabryka szpilek;
motywacja ekonomiczna człowieka sprowadza się do własnego interesu, a prywatne i powszechne dążenie do niego jest źródłem największej powszechnej pomyślności usankcjonowanie człowieka gospodarującego i bogacącego się jako przyczyniającego się do powszechnego dobra (odrzucenie chrześcijańskiej podejrzliwości do bogatych);
„Nie od przychylności rzeźnika, piwowara czy piekarza oczekujemy naszego obiadu, lecz od ich dbałości o własny interes. Zwracamy się nie do ich humanitarności, lecz do egoizmu (...). W tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu, którego wcale nie zamierzał osiągnąć. (...) Nigdy nie zdarzyło mi się widzieć, aby wiele dobrego zdziałali ludzie, którzy udawali, że handlują dla dobra społecznego.”
Z teorii Smitha o niewidzialnej ręce rynku wynika kilka podstawowych wniosków:
* ingerencja państwa powinna zostać ograniczona do minimum – tych sfer, gdzie przedsiębiorca prywatny nie będzie podejmował działalności ze wzgl. na niedochodowość danej działalności (koncepcja stróża nocnego):
bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego (prawodawstwo, wojsko itp.);
organizacji infrastruktury (drogi, poczta);
oświaty;
ewidencji ludności;
ceł, ale tylko w ww. przypadkach;
* założone warunki to konkurencja doskonała (przeciwieństwo monopolu jako krępowania swobody jednostki):
wielość podmiotów po obu stronach wymiany, z których żadny nie posiada przewagi nad innymi;
doskonała informacja;
cena wynikiem gry popytu i podaży, zarówno dla nabywców jak i sprzedawców czynnik zewnętrzny;
rynek decyduje o alokacji zasobów, które są mobilne;
podmioty działają racjonalnie.
5 rozdziałów:
* 1 – podział pracy i jego źródła, pochodzenie i zastosowanie pieniądza, cena i jej części składowe (płaca, zysk i renta);
* 2 – podział bogactwa, praca produkcyjna i nieprodukcyjna, formy i sposoby zastosowania kapitału;
* 3 – rozwój gospodarki od czasów rzymskich pod kątem rozwoju miast;
* 4 – historia doktryn ekonomicznych i ich krytyka;
* 5 – fiskalizm i dług publiczny.
3. METODOLOGIA BADAWCZA W SYSTEMIE TEORETYCZNYCH POGLĄDÓW SMITHA:
metoda egzoteryczna: opis rzeczywistości, rejestracja faktów;
metoda ezoteryczna: abstrakcyjna, wnikająca w naturę zjawiska.
· Smith traktował zjawiska gospodarcze ahistorycznie – nadawał im rangę stałych i wiecznych.
· W pracach Smitha można zauważyć:
nadmierne uleganie analizie ilościowej, a więc pomijanie społecznego aspektu zjawisk;
indywidualizm – negujący pojawianie się na pewnym szczeblu tworzenia się układów społecznych efektu synergicznego.
· Smith miał zwyczaj przechodzenia od różnorakich i licznych obserwacji do własnych wniosków.
4. POJĘCIE BOGACTWA, JEGO ŹRÓDŁA I CZYNNIKI WZROSTU.
· Bogactwo – „(...) roczna praca każdego narodu jest funduszem, który zaopatruje go we wszystkie rzeczy konieczne i przydatne w życiu, jakie ten naród konsumuje (napędowa siła konsumpcji w tworzeniu dochodu narodowego; u merkantylistów produkcja była celem samym w sobie), a które zawsze stanowią bądź bezpośredni produkt tej pracy, bądź też to, co nabywa za tren produkt od innych narodów” negacja poglądów merkantylistów, wg których cyrkulacja (kruszec, B = K = P) jest źródłem bogactwa narodu, jak również zaprzeczanie poglądom fizjokratów (praca na roli).
· Bogactwo narodu (dochód narodowy) Smith uzależnił od dwóch czynników:
siły produkcyjnej pracy (wydajności pracy) związanej ze stopniem podziału pracy, który z kolei wynika z:
* rozległości rynku związanej ze stopniem akumulacji kapitału;
* akumulacji kapitału;
relacji między pracą produkcyjną a nieprodukcyjną, która to relacja wynika ze stopnia akumulacji kapitału.
· Jako pierwszy stanął na stanowisku, że bogactwo należy mierzyć per capita.
· Akumulacja kapitału – wynik teorii wstrzemięźliwości: wg Smitha kapitaliści powstrzymując się od konsumpcji części otrzymanego zysku inwestują go ponownie, akumulując w ten sposób kapitał. Są jedyną klasą do tego zdolną, gdyż:
robotnicy otrzymują płacę minimalną, więc nie są w stanie zaoszczędzić;
właściciele ziemscy otrzymują stosunkowo wysokie dochody, ale przeznaczają je na konsumpcję (luksusy), nie dokonują wydatków inwestycyjnych zatrudniając jedynie robotników wykonujących pracę nieprodukcyjną – pogląd związany z istniejącym wówczas systemem społecznym: właścicielami ziemi byli arystokraci nie zajmujący się jej uprawą, lecz zrzucający to zajęcie na dzierżawców.
Akumulacja kapitału uzależniona jest wprost proporcjonalnie od:
siły konkurencji między podmiotami;
osiąganych zysków.
5. ROLA PODZIAŁU PRACY W TWORZENIU BOGACTWA NARODOWEGO – PRACA PRODUKCYJNA I NIEPRODUKCYJNA.
· Smith operował dwoma pojęciami pracy – produkcyjną i nieprodukcyjną. Wyróżniał ja na podstawie dwóch kryteriów:
praca produkcyjna – dająca efekt w postaci dóbr materialnych; nieprodukcyjna – nie przynosząca takich efektów (usługi);
praca produkcyjna – opłacana ze zakumulowanego kapitału społeczeństwa; praca nieprodukcyjna – z dochodu poszczególnych osób i rządu;
* tak więc pracownicy produkcyjni to wszyscy pracownicy najemni oraz naukowcy i nauczyciele;
* pracownicy nieprodukcyjni – duchowni, prawnicy, lekarze, aktorzy, urzędnicy i wojskowi.
· W związku z drugim kryterium Smith doszedł do wniosku, że wielkość pracy produkcyjnej zawsze powinna być większa od wartości pracy nieprodukcyjnej, w przeciwnym bowiem wypadku nie będzie możliwości pokrycia jej.
· Z punktu widzenia gospodarki jako całości, im większy jest udział pracowników zatrudnionych przy wytwarzaniu realnych dóbr materialnych, tym większe bogactwo narodu. Ilość owych pracowników z kolei zależna jest od stopnia akumulacji kapitału.
Im większy rząd, tym zatrudnia on więcej pracowników nieprodukcyjnych ze środków ściągniętych w formie podatków od kapitalistów z ich kapitału zakumulowanego, z którego oni mogliby zatrudnić pracowników najemnych i przyczynić się do wzrostu gospodarczego. Dlatego też, im mniej rządu, tym lepiej.
6. SMITHOWSKA TEORIA WARTOŚCI I CENY I JEJ CZĘŚCI SKŁADOWE ORAZ CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE WZAJEMNĄ RELACJĘ POMIĘDZY WARTOŚCIĄ I CENĄ.
· W teorii wartości Smith dążył do wyjaśnienia 3 podst. problemów:
jaki jest rzeczywisty miernik wartości wymiennej;
jakie są części składowe ceny;
jakie czynniki kształtują wahania cen – co powoduje odchylenia ceny rynkowej od naturalnej.
· Wyróżniał 2 znaczenia wartości, cechy towaru (towar jako dobro wytworzone przez człowieka – efekt jego pracy, które jest przeznaczone do wymiany):
użytkową (charakter subiektywny)– przedmiotu, zdolność do zaspokajania określonych potrzeb;
* związane z tym jest pojęcie stworzonej przez Smitha użyteczności średniej, całkowitej i krańcowej;
wymienną (charakter obiektywny)– stosunek wymienny, zdolność do wzajemnej wymiany dóbr; można wyróżnić następujące koncepcje wartości wymiennej dobra wg Smitha:
* wartościową – charakterystyczna dla gospodarek mniej zaawansowanych, wskazujące na wyzysk robotników przez kapitalistów (nie uzyskują oni pełnego ekwiwalentu za włożoną pracę, gdyż kapitalista nie osiągnąłby w takim wypadku zysku):
o wartości towaru decyduje ilość pracy wydatkowanej na jego wytworzenie;
o wartości towaru decyduje ilość pracy, jaką można za dany towar nabyć;
* ilościową – najsłabszą (bazuje na koncepcjach Hume‘a):
o wartości towaru decyduje ilość innych towarów, np. płace robocze;
o wartości towaru decyduje ilość pieniądza na rynku – pieniądza na rynku jest tyle, aby gospodarka mogła sprawnie funkcjonować teoria obiegu pieniądza;
* kosztową: o wartości towaru decydują koszty produkcji wartość = koszty produkcji = cena.
· Dogmat Smitha: cena – wyrażona w pieniądzu wartość towaru; składa się z dochodów i na nie się rozpada. Dochodami są: płaca (dochód z pracy), zysk (dochód z kapitału) i renta (dochód z ziemi).
Utożsamienie wartości z kosztem produkcji i ceną dochód narodowy = produkt globalny (nie uwzględnił w produkcie globalnym reprodukcji kapitału zawartego w środkach trwałych).
* Nie pozwoliło to na prawidłowe wyjaśnienie roli działu wytwarzającego środki produkcji w procesie reprodukcji społecznej.
Podział wytworzonej wartości (ceny) między czynniki wytwórcze: cena jest rynkowa, narzucona przez jego prawa wszelkie zmiany jednego z elementów ceny (wzrost lub spadek) oddziałuje na wielkość pozostałych czynników składających się na cenę.
· Cena:
naturalna – długookresowa = wartość = koszty produkcji, określana przez wartość poszczególnych czynników produkcji i ich podaż;
rzeczywista, rynkowa – krótkookresowa, zależna od podaży towaru na rynku i popytu na niego przy cenie naturalnej;
* różnice między popytem a podażą odchylają cenę rynkową od naturalnej, jednak w długim okresie wartości te pokrywają się.
· Dochody:
Płaca robocza – ma charakter płacy naturalnej, rynkowej i minimalnej (określanej przez minimum kosztów utrzymania robotnika i jego rodziny); dla kapitalisty stanowi ona koszt, dla pracownika dochód.
* Teoria funduszu płac – zakładała, że kapitaliści kredytują robotników w okresie między wytworzeniem dobra a jego sprzedażą wykorzystując do tego pewien stały fundusz. W związku z tym, kiedy ilość robotników wzrasta, płaca jednostkowa ulega zmniejszeniu.
* Prawo populacji – stwierdzało, że gdy podaż pracowników jest niska, rosną ich płace (maleje akumulacja i możliwość wzrostu liczby miejsc pracy), poziom życia, a co za tym idzie – rozrodczość. W wyniku tego rośnie podaż pracowników, maleją ich płace, spada poziom życia i rozrodczość. Proces ten ma charakter powtarzający się.
* Teoria ludnościowa Smitha – stadia rozwoju społecznego wynikają z prawa populacji:
stan ubożenia – spadku płac i liczby miejsc pracy;
stan stagnacji – płace utrzymują się na niezmienionym poziomie;
stan bogacenia się – płace rosną, co rekompensowane jest wzrostem wydajności pracy (sprzeciw wobec poglądów merkantylistów utrzymujących, że płace powinny być niskie, gdyż pobudza to pracowitość).
Zysk – Smith stworzył dwie koncepcje:
* eksploatacyjną – gdy powstał kapitał, zaczął zatrudniać robotników, aby osiągać dochody ze sprzedaży wyrobów przez nie wytwarzanych wartość wytwarzana przez robotnika i dodawana do materiałów rozpadała się na część pokrywającą płace robotników i zysk kapitalisty od wyłożonego kapitału źródłem zysku jest przywłaszczanie pracy robotnika – wynik teorii wartości opartej na cenie;
* zysk jako dochód z kapitału jako samodzielnego czynnika produkcji – wynik kosztowej koncepcji wartości.
Renta z ziemi – Smith stworzył 4 koncepcje:
* eksploatacyjna – podobnie jak w teorii zysku renta była wynikiem przywłaszczenia części pracy robotnika;
* renta – dochód z ziemi jako samodzielnego czynnika produkcji;
* renta jako cena użytkowania ziemi – opłata farmera za dzierżawę ziemi od jej właściciela, cena monopolu na ziemię (zw. ze stosunkami społecznymi w Anglii w tym okresie);
* renta jako produkt pracy sił przyrody, które współdziałając z człowiekiem dołączają do wartości robotników nową wartość (związana z teoriami fizjokratów koncepcja produit net – produktu czystego).
7. KONCEPCJA PIENIĄDZA W SYSTEMIE TEORETYCZNYCH POGLĄDÓW SMITHA.
Za czasów Smitha panował system gospodarki towarowo – pieniężnej, bimetalizm (w obiegu były monety złote i srebrne).
· Nominalizm pieniężny Smitha – funkcje pieniądza: miernik wartości towarów i środek cyrkulacji;
pieniądz kruszcowy nie jest bogactwem, są nim towary, jakie można za jego pomocą nabyć (zaprzeczanie funkcji pieniądza jako środka tezauryzacji – gromadzenia skarbu);
obecnie także funkcje: środka płatniczego (wynika z funkcji pierwotnej – środka cyrkulacji) oraz pieniądza światowego.
· Dla umożliwiania nabywania większej ilości towarów za granicą wskazane jest wprowadzenie banknotów, które uwalniają pewną ilość kruszcu w obiegu krajowym i przyczyniają się do powiększania dochody kraju.
· Do banknotów, podobnie jak i pieniądza kruszcowego ma zastosowanie prawo popytu i podaży – ilość pieniądza dostosowuje się do zapotrzebowania na niego.
8. AKUMULACJA KAPITAŁU I WZROST GOSPODARCZY ORAZ JEGO GRANICE.
· Założenie, że wraz ze wzrostem zysków będą rosły płace robotników, a więc będzie się podnosiła stopa życiowa społeczeństwa nie widział możliwości wystąpienia granic wzrostu gospodarczego;
teoretyczna możliwość zastoju w gospodarce: gwałtowny wzrost popytu na siłę roboczą wzrost płac spadek zysków i akumulacji kapitału zastój w gospodarce;
zjawisku powyższemu będą jednak przeciwdziałać siły odwrotne: wzrost zatrudnienia wzrost specjalizacji i podziału pracy wzrost wydajności wzrost płac i poprawa warunków życia spadek umieralności i wzrost podaży siły roboczej w przyszłości obniżenie płac i podniesienie zysków;
mechanizm ten będzie się powtarzać, w wyniku czego gospodarka będzie wciąż rozwijać się.
· Stagnacja sekularna – powstrzymanie wzrostu gospodarczego może nastąpić jedynie w wyniku wyrównania się stóp zysku w całej gospodarce, co może doprowadzić do powstrzymania wzrostu akumulacji kapitału. Cechy stagnacji sekularnej:
nie następuje akumulacja kapitału kapitał jest niezmienny;
występuje niska, zbliżona do zerowej stopa zysku;
stała wielkość produkcji;
płace na poziomie minimalnym;
przyrost naturalny utrzymuje się na poziomie zerowym.
Stan ten wynika z nagromadzenia się kapitału – jest go w końcu tak dużo, że trzeba realizować coraz mniej opłacalne przedsięwzięcia inwestycyjne. Wzrost gospodarczy w końcu doprowadzi więc do swojego samozaprzeczenia – stagnacji.
Teoria Smitha nie uwzględnia postępu technologicznego – zakłada on, że dane warunki będą istniały w nieskończoność ahistoryzm zapędza go w pułapkę.
9. OCENA WKŁADU SMITHA DO ROZWOJU WIEDZY SPOŁECZNO – EKONOMICZNEJ.
II. Angielska ekonomia klasyczna – David Ricardo.
David Ricardo (1772 – 1823) – londyński makler giełdowy i poseł do parlamentu. W 1817 roku ukazują się jego „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania”, pobudką napisania których była chęć rozwinięcia najsłabszej części systemu teoretycznego Smitha – teorii dystrybucji, czyli podziału produktu społecznego.
W Parlamencie zajmował się sprawami polityki monetarnej (esej „Wysoka cena kruszców jako dowód deprecjacji banknotów”), praw zbożowych („Rozprawa o wpływie niskich cen zboża na zyski od kapitału”), wspierając opozycyjną frakcję wigów przeciwko torysom.
1) Teoria wartości u Ricardo – spośród czynników określających wartość lub cenę produktu najważniejszym musi być przydatność, użyteczność: „Jeżeli jakiś towar wcale nie jest użyteczny, innymi słowy nie zaspokaja żadnych naszych potrzeb, nie ma żadnej wartości wymiennej.” Wartość towarów pochodzi:
w przypadku towarów odtwarzalnych (pomnażalnych, przypadek ogólny) z ilości pracy (pierwsza koncepcja Smitha) potrzebnej do ich stworzenia – silny nacisk na rolę pracy w tworzeniu wartości wzrost wydajności pracy powoduje spadek wartości towarów; wydajność zaś uwarunkowana jest postępem technicznym;
w przypadku towarów nieodtwarzalnych (niepomnażalnych, przypadek szczególny) „rzadkich rzeźb i obrazów, rzadkich książek i monet, win szczególnego gatunku” o wartości towarów decyduje ich rzadkość – stosunek podaży do popytu efektywnego.
U Ricardo źródłem wartości jest jedynie praca wydatkowana w procesie produkcji.
Kapitał trwały przenosi na wyrób część wartości w nim uprzedmiotowionej.
Poszukiwanie wartości absolutnej – niezmiennego miernika wartości, jednak bezowocnie (nie sprzyja temu pojawienie się kapitału i rozerwanie czynności wymiany).
2) Zainteresowanie podziałem pracy żywej i uprzemysłowionej pomiędzy poszczególne gałęzie i działy.
3) Koncepcje roli państwa:
wydatki rządowe nie sprzyjają akumulacji kapitału;
w zakresie polityki fiskalnej jest zwolennikiem przerzucania ciężarów opodatkowania na różne klasy społeczne.
1. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO – EKONOMICZNE I IDEOLOGICZNE SYSTEMU TEORETYCZNEGO RICARDO.
· Najważniejsze wydarzenia historyczne okresu:
gwałtowny rozwój wynalazków, zwłaszcza w przemyśle włókienniczym mechanizacja pracy;
wybuch Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789 r. i jej konsekwencje;
ogłoszenie po wojnie amerykańsko – angielskiej 1812 – 1815 niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej;
blokada kontynentalna Napoleona 1806 r.;
ogromny wzrost wydatków budżetowych w GB z 20 do 160 mln. funtów szterlingów w latach 1792 – 1814;
zmniejszenie wymienialności banknotów w 1797 r.;
inflacja, wzrost cen wynikający min. z ustaw zbożowych zabraniających sprowadzania taniego zboża z zagranicy wysokie dochody właścicieli ziemskich i stosunkowo wysokie płace robotnicze ze względu na wysokie koszty utrzymania; zniesienie ustaw dopiero w 1846 roku;
wzrost podatków bezpośrednich oraz pośrednich i długu publicznego;
raptowny rozkwit wielkich fortun;
demobilizacja armii i problemy bezrobocia.
2. CHARAKTERYSTYKA METODOLOGII BADAWCZEJ.
· Ricardo miał tendencję do stosowania metody teoretycznej, abstrakcyjno – indukcyjnej – wychodził od twierdzenia oczywistego lub pozornie oczywistego, po czym dochodził drogą abstrakcyjnego rozumowania do wniosku możliwego do przyjęcia lub nawet nieuniknionego.
Od abstrakcji przechodził on do stopniowej konkretyzacji i weryfikował hipotezę statystycznie lub historycznie (przez odpowiednią analogię).
Charakterystyczna dla Ricardo jest jednolitość metody – w porównaniu za Smithem, przeskakującym od metody abstrakcyjnej do opisu, u niego występują jedynie abstrakcyjne rozważania.
* Nadmierne trzymanie się tej metody zubożyło niektóre koncepcje Ricardo.
W jego ujęciu nauki ekonomiczne nabierają charakteru nauki ścisłej.
· Ahistoryzm podejścia Ricardo – nawet w społeczeństwie pierwotnym widzi stosunki typowe dla kapitalizmu, uważając go za system naturalny.
· Postrzegał różnice ilościowe, nie widząc jakościowych.
· Pojęcie kapitału, płacy, zysku rozciągał na wszystkie formacje społeczne.
3. ZAŁOŻENIA RICARDIAŃSKIEJ TEORII PIENIĄDZA.
· Ricardo pozostaje pod wpływem koncepcji ilościowej teorii pieniądza Hume’a, chociaż punkt wyjścia jest u niego inny (o koncepcji towarowej przechodzi do ilościowej):
pieniądz jest towarem i posiada wartość wewnętrzną, gdyż jest ekwiwalentny z towarem – i pieniądz, i towar kryją w sobie jednakowe ilości pracy;
* Ricardo rozpatruje pieniądz kruszcowy, banknot traktuje jako surogat pieniądza kruszcowego zakładając, że zawsze powinien być wymienialny na złoto, a stosowany powinien być w ograniczonym zakresie;
ilość pieniędzy potrzebna do obsłużenia sfery cyrkulacji określona jest przez wartość jednostki pieniężnej oraz ilość towarów na rynku i ich wartość;
* cała ilość pieniędzy znajdująca się w kraju oddziałuje na kształtowanie się cen Ricardo nie widzi funkcji tezauryzacyjnej (także miernika wartości) pieniądza całe złoto musi występować jako złoto monetarne;
* wahania ceny naturalnej spowodowane są więc albo zmianami wartości towaru, albo pieniądza;
* w długim okresie ilość pieniądza uzależniona jest od kosztów produkcji złota.
Ricardo uważa, że w obiegu może znaleźć się zbyt mała lub zbyt duża ilość pieniądza jedynie w następstwie polityki menniczej (monetarnej), w zależności od kształtowania się bilansu handlowego (stąd postulat ograniczonej roli państwa w kreacji pieniądza) – emisja banknotów powinna być regulowana importem i eksportem złota:
* wzrost emisji banknotów musi następować wtedy, gdy metale szlachetne napływają z zagranicy, ponieważ oznacza to, że ilość pieniędzy w obiegu jest zbyt mała; a także odwrotnie: banknoty należy wycofywać z obiegu, gdy złoto odpływa z kraju;
* wzrost ilości pieniądza w stosunku do potrzeb powoduje obniżenie się siły nabywczej pieniądza w stosunku do wartości kruszcu i wzrost cen; przeciwna sytuacja następuje w wypadku zbyt małej ilości pieniądza w obiegu
ilościowa teoria pieniądza: nie ilość pieniądza zależy od kształtowania się cen, lecz wręcz przeciwnie: ilość pieniądza na rynku jest czynnikiem aktywnym, wywołującym procesy cenotwórcze M * V = P * T, gdzie:
* M – ilość pieniędzy w obiegu;
* V – szybkość krążenia pieniądza;
* P – ogólny poziom cen;
* T – liczba transakcji towarowych.
· Odchylenia od równowagi uruchamiają samoczynne procesy korekcyjne przywracające w sposób żywiołowy równowagę na rynku;
rolę mechanizmu korekcyjnego w gospodarce wolnorynkowej spełnia handel zagraniczny i międzynarodowy przepływ kruszców, prowadzący samoregulację ilości pieniądza w obiegu.
· Kredyt jako sposób przenoszenia rzeczywiście istniejącego kapitału między poszczególnymi osobami 100% pokrycie banknotów w kruszcu postulowane przez Ricardo, który nie dostrzegał, że traktowanie banknotu jako pieniądza kredytowego umożliwiałoby zwiększanie zasobów środków cyrkulacji i środków płatniczych, przez co zwiększałaby się podaż kapitału pożyczkowego silnie ograniczona rola banku centralnego.
· W owym czasie działały w GB 2 szkoły:
szkoła pieniężna – currency school – uważała, że ilość banknotów w obiegu powinna dokładnie odpowiadać ilości kruszca znajdującego się w banku: banknot jest reprezentantem złota ignorowanie roli kredytowej banknotu (identyfikowanie się Ricardo z tą szkołą);
szkoła bankowa – banking school – ilość banknotu w obiegu powinna być regulowana potrzebami obrotu, czyli zapotrzebowaniem na kredyt ze strony przemysłowców i kupców.
4. UJĘCIE CZYNNIKÓW PRODUKCJI I ICH EKWIWALENTÓW W SYSTEMIE POGLĄDÓW RICARDO.
Częściowe przyjęcie dogmatu Smitha – wartość dzieli się na dochody, ale się z nich nie składa.
Wartość powstaje w procesie pracy – a w procesie podziału dzieli się między 3 czynniki produkcji: kapitał (odpowiadający klasie kapitalistów), ziemię (właścicieli ziemskich) i pracę (robotników). Między tymi klasami istnieje konflikt interesów, na który Ricardo kładł duży nacisk.
· Renta gruntowa:
jest to potrącenie z płacy robotnika rolnego, „ta część produktu ziemi, którą płaci się jej właścicielowi za użytkowanie pierwotnych i niezniszczalnych sił gleby” płaci się ją, gdyż ilość ziemi jest ograniczona;
maltuzjański nacisk ludności na środki utrzymania spychanie upraw na coraz uboższe grunty (prawo malejącej urodzajności gleby); proces ten będzie trwać, dopóki wyjałowiona gleba będzie dawać tym, którzy ją uprawiają choćby potrzebne do życia minimum;
* owo minimum będzie wyznaczać w sposób ogólny płace wszystkich robotników, a z pewnością wszystkich tych, którzy pracują na roli;
* ceny płodów rolnych wyznaczane są przez społeczne koszty produkcji, w skład których wchodzi przeciętna stopa zysku na najmniej urodzajnych gruntach;
* Ricardo uznaje rentę różniczkową, a nie absolutną, jak Smith;
* działanie prawa malejącej urodzajności gleby może zostać spowolnione jedynie przez działanie postępu technicznego;
posiadanie lepszych gruntów – powyżej krańcowych – przyniesie nadwyżkę w stosunku do kosztu; będzie ona tym wyższa, im lepsze będą grunty, im lepiej położone w stosunku do rynków zbytu i im większy będzie popyt ludności na wszelkie rodzaje ziemi renta różniczkowa stopnia I – go;
renta nie powoduje wzrostu cen, jest bierną pozostałością narastającą wskutek przyrostu ludności i ogólnego postępu społecznego, jest niczym niezasłużonym przychodem właścicieli ziemskich: „Wzrost renty jest zawsze skutkiem wzrostu bogactwa kraju i wzrostu trudności w zaopatrywaniu w żywność jego zwiększonej ludności.”;
* produkcyjni są robotnicy rolni i dzierżawcy, a właściciele ziemscy są w rzeczywistości pasożytami;
renta gruntowa jest kategorią ekonomiczną i nie odpowiada dzierżawie, która jest kategorią prawną.
· Płace: stanowią wynagrodzenie za pracę – jako czynnik produkcji i towar są przedmiotem kupna – sprzedaży na rynku praca jest towarem i ceną;
płaca nominalna jest zewnętrznym wyrazem płacy realnej i waha się w zależności od zmian wartości pieniądza (cen) płaca nominalna może wzrastać, natomiast realna zawsze będzie oscylować wokół minimum egzystencji, co wynika z dalszych rozważań;
żelazne prawo płac Ricardo: „...są one ceną, która jest niezbędna, aby umożliwić ogółowi robotników utrzymanie i zachowanie swego gatunku, nie zwiększając ani też nie zmniejszając ich liczby.” przeznaczeniem tych, którzy pracują, jest ubóstwo; państwo, pracodawca czy związki zawodowe lub własna działalność robotników nie powinna dążyć do wyzwolenia ich z biedy;
teza o niemożności wzrostu płac realnych: w społeczeństwie podnoszącym swój poziom życia i coraz bogatszym w kapitał oraz nowoczesną technologię, cena pracy w będzie wyższa od rynkowej (naturalnej) w pewnych, dłuższych okresach to z kolei spowoduje wzrost ludności i liczby robotników, płace spadną znowu do poziomu ceny naturalnej, a w pewnym okresie nawet poniżej;
* akumulacja kapitału i postęp techniczny może jednak utrzymać zwyżkę rynkowej ceny pracy przez czas nieograniczony wzrost ludności (odwołanie do Malthusa): nędza musi istnieć – „Płace, podobnie jak wszystkie inne umowy, należy pozostawić działaniu lojalnej i wolnej konkurencji na rynku, a ustawodawstwo nie powinno ich nigdy regulować.”;
* formułowało ono naturalną cenę równowagi pracy, do poziomu której (ceteris paribus) płace miały się dostosowywać;
płaca naturalna: fizyczne koszty utrzymania robotnika odpowiadają pewnej liczbie godzin pracy świadczonej przez robotnika: prace złożone można sprowadzić do wspólnego mianownika przez ich rozłożenie na prace proste;
* płaca owa obejmowała nie tylko artykuły pierwszej potrzeby, ale także „udogodnienia, które wskutek przyzwyczajenia stały się dla niego nieodzowne”, co dawało razem ustalony przez zwyczaj styl życia.
· Zysk: koncepcja eksploatacyjna (odrzucenie kosztowej Smitha)
trudności z ustaleniem: jeżeli wartość produktu jest określona przez koszt pracy, a nadwyżką jest renta – nic nie pozostaje jako dochód z kapitału;
* taki dochód jednak istnieje, więc Ricardo przypisuje go także pracy: zysk (w tym odsetki) jest opóźnioną zapłatą za przeszłą pracę, która wytworzyła kapitał trwały i obrotowy przedsięwzięcia;
problem: jeżeli zyski odzwierciedlają dochód pracy zużytej w przeszłości na stworzenie kapitału, to każdy przypadający kapitaliście dochód jest formą kradzieży – nie ma on do niego uzasadnionego tytułu, przywłaszcza to, co słusznie należy się robotnikowi;
* poziom zysku zależy od stopnia uszczuplenia dochodu robotnika – Ricardo jest zwolennikiem wysokich zysków, wskazując na postępową rolę przedsiębiorców kapitalistycznych w rozwoju gospodarczym akumulacja jako czynnik prowadzący do wzrostu produktu globalnego;
kondycja finansowa robotnika zależy od kondycji finansowej kapitalisty – im wyższy jest jego zysk, tym wyższe inwestycje większa liczba miejsc pracy: w interesie robotnika jest dobra sytuacja finansowa kapitalisty;
akumulacja pochodzi od zysków kapitalisty podział produktu globalnego powinien więc preferować wysoki zysk;
* skorygowanie dogmatu Smitha – wykazanie, że na wartość towaru składa się zarówno wartość nowowytworzona, jak i przeniesiona; wartość wytworzona przez kapitał jest w rzeczywistości jego wartością (wytworzoną przez pracę w poprzednim okresie) przeniesioną na produkowany towar;
* w wyniku konkurencji następuje przepływ kapitału i siły roboczej pomiędzy gałęziami produkcji, co w konsekwencji doprowadza do ukształtowania się przeciętnej stopy zysku i płac;
wniosek: kapitalista narusza dla własnego zysku sprawiedliwy dochód robotnika, zagarniając tzw. wartość dodatkową punkt wyjścia rozważań Marksa: „Jeżeli Marks i Lenin zasługują na popiersia w galerii bohaterów rewolucji, to gdzieś w jej głębi powinno się znaleźć miejsce na podobiznę Ricardo.”.
5. RICARDIAŃSKA TEORIA KOSZTÓW KOMPARATYWNYCH ORAZ WNIOSKI Z NIEJ PŁYNĄCE DLA POLITYKI GOSPODARCZEJ.
· Handel zagraniczny oddziałuje dodatnio na tempo rozwoju gospodarczego kraju. Dla udowodnienia tej tezy Ricardo formułuje teorią kosztów komparatywnych (względnych), która dowodzi opłacalności międzynarodowego podziału pracy i specjalizacji.
Kraje biorące udział w wymianie międzynarodowej osiągają korzyści bez względu na swoją sytuację ekonomiczną.
Korzyści nieskrępowanej wymiany:
* specjalizacja;
* minimalizowanie kosztów;
* maksymalizacja korzyści płynących z produkcji w skali całego świata Ricardo sprzeciwia się jakimkolwiek przywilejom czy cłom blokującym handel zagraniczny.
· Koszty komparatywne: porównywalne, względne: punktem wyjścia jest teoria o specjalizacji każdego kraju w produkcji odpowiadającej jego możliwościom. W rezultacie te same ilości pewnego produktu będą w kraju wyspecjalizowanym wytwarzane mniejszym nakładem pracy niż w kraju o gorszych warunkach produkcji.
O wzajemnych korzyściach decydują nie absolutne, a względne różnice.
M.p.p. przynosi wg Ricardo korzyści 2 krajom, jeśli:
* każdy kraj może wytwarzać jednostkę towaru eksportowanego przy zużyciu mniejszej ilości roboczogodzin niż na jednostkę towaru importowanego;
* każdy z nich będzie eksportował towar, w którego produkcji będzie miał przewagę względną, przy założeniu, że stosunek wymiany będzie się kształtował 1 : 1 (jednostka towaru eksportowanego za jednostkę towaru importowanego);
Wg merkantylistów (widzących w handlu zagranicznym podst. źródło bogactwa narodu)w wymianie jedna ze stron przegrywa – Ricardo stoi na stanowisku, że każde z państw prowadzących wymianę zyskuje (ekwiwalentność wymiany).
· Teoria kosztów komparatywnych – jej prekursorem był W. Petty:
założenia: 2 kraje wytwarzające 2 towary, wewnętrzna mobilność czynników produkcji i brak zewnętrznej, ekwiwalentność wymiany:
warunki korzyści podziału pracy i specjalizacji między tymi krajami określone są przez nierówność:
Ki1Kj1 ≠ Ki2Kj2 ; gdzie:
* Ki1 – koszt wytworzenia towaru i w kraju 1;
* Kj1 – koszt wytworzenia towaru j w kraju 1;
* Ki2 – koszt wytworzenia towaru i w kraju 2;
* Kj2 – koszt wytworzenia towaru j w kraju 2;
specjalizacja produkcji w tych krajach zależy od ukształtowania się nierówności pomiędzy relacjami kosztów produkcji wytwarzanych towarów;
* jeżeli np. koszty wytworzenia towarów i oraz j wyrażone wartościowo w obu krajach wynoszą odpowiednio 205 > 1010 , to kraj 1 powinien specjalizować się w produkcji towaru j, a kraj drugi w produkcji towaru i;
* w przykładzie tym kraj 2 musi partycypować w korzyściach tej specjalizacji, gdyż koszt wytworzenia towaru i oraz j jest ten sam w przypadku braku korzyści nie zgodzi się na specjalizację;
specjalizacja poszczególnych krajów w wytwarzaniu dóbr o relatywnie niższych kosztach produkcji daje możliwość uzyskania większej masy dóbr i osiągania korzyści nawet wówczas, gdy koszty produkcji wszystkich towarów produkowanych w jednym kraju są niższe niż analogiczne koszty w kraju drugim.
6. RICARDIAŃSKA TEORIA REALIZACJI – WZROST W KRÓTKIM I DŁUGIM OKRESIE.
· W analizie wzrostu gosp. Ricardo dąży do uchwycenia zmian między płacą roboczą, zyskiem i rentą.
Działanie prawa zmniejszającej się wydajności gleby powoduje przechodzenie do uprawy coraz gorszych gruntów, co powoduje wzrost trudności w dostarczaniu żywności dla rosnącej liczebnie klasy robotniczej następuje wzrost płac roboczych i spadek zysków przy stałym wzroście wartości renty gruntowej;
następuje ciągły spadek stopy zysku, gdyż mechanizm ten powoduje obniżanie się udziału zysku w wartości towaru.
W przeciwieństwie do Smitha, teoria Ricardo ma charakter pesymistyczny – dostrzega on realne niebezpieczeństwo granic wzrostu gospodarczego.
· Wzrost w krótkim i długim okresie:
Krótki okres:
wzrost ma charakter zrównoważony, harmonijny;
występuje pełne wykorzystanie wszystkich czynników produkcji;
akumulacja dopasowuje się do ilości kapitału przez zmiany płac i liczby ludności;
nierealne były kryzysy nadprodukcji, mogły wynikać jedynie z wad organizacyjnych i złej dystrybucji;
* w krótkim okresie o wzroście decydują czynniki podażowe;
* zmiany na rynku pracy – jako takie bezrobocie nie występuje, może się pojawić jedynie bezrobocie frykcyjne (techniczne, przejściowe, krótkookresowe);
* akumulacja większe zdolności produkcyjne wzrost produkcji wzrost doch. nar.;
* wzrost produkcji prowadzi do samoistnego rozszerzania się rynków – wzrostu popytu.
Długi okres – tutaj wzrost ulega zahamowaniu:
prawo malejącej stopy zysku: hamuje akumulację, przez co spadają inwestycje i wzrost gospodarczy;
prawo malejącej wydajności gleby: mówi, że możliwości zwiększania ilości płodów rolnych są ograniczone;
* powyższe prawa prowadzą do stagnacji sekularnej charakteryzującej się poniższymi cechami, jednak Ricardo uważał, że do tej granicy jest jeszcze daleko:
niska stopa zysku;
niskie płace;
wysoka renta gruntowa;
niski poziom przyrostu liczby ludności;
* wg Ricardo alokacja zgromadzonych kapitałów powinna odbywać się z myślą o przyszłej akumulacji – a jest to możliwe jedynie w warunkach niczym nie skrępowanej konkurencji:
jeśli przepisy nie krępują zatrudnienia, wysokości płac i wymiany międzynarodowej, to wolne kapitały kierują się do gałęzi o najwyższej stopie zysku.
· Teoria kryzysów: Ricardo uważał, że nadprodukcja jest niemożliwa, a każda podaż stworzy swój popyt.
Przyjmował jednak, że czasem dochodzi do nadprodukcji cząstkowej – jednego produktu wytwarza się zbyt wiele, innego za mało – lecz jest to przejściowe, ponieważ wolna konkurencja i swobodny przepływ kapitału i siły roboczej doprowadzają do równowagi.
Tak więc bardzo istotne jest nieingerowanie państwa w gospodarkę.
· Teoria kompensacji – Ricardo twierdził, że choć bezrobocie wśród pracowników jest zjawiskiem trwałym, jednak fluktuacja pracowników jest duża:
ci, którzy tracą pracę wskutek mechanizacji, znajdą pracę przy produkcji maszyn;
bezrobocia nie należy się obawiać, gdyż nie obniża ono trwale poziomu życia robotników.
7. OCENA WKŁADU TEORETYCZNEGO RICARDO DO ROZWOJU NAUKI EKONOMII.
III. Francuska ekonomia klasyczna Sismondiego i Saya.
Rewolucja spowodowała powstanie we Francji nowej klasy społecznej (burżuazji) i wyniosła ją do władzy. W stosunku do Anglii kraje ten był znacznie opóźniony w rozwoju.
Korzenie tego stanu sięgają do merkantylizmu w Anglii (XV – XVII wiek), w której przybrał on formę merkantylizmu handlowego (rozwój produkcji przemysłowej i eksport wyprodukowanych towarów). We Francji natomiast rozwijał się merkantylizm przemysłowy – nastawiony na rozwój manufakturowy (wytwarzanie wyrobów luksusowych i na potrzeby armii). Produkcja angielska była masowa, tania i miała duży krąg odbiorców.
Merkantylizm francuski to doba colbertyzmu.
W Anglii mamy do czynienia ze swobodnym przepływem siły roboczej, we Francji nie ma o tym mowy. W Anglii proces pierwotnej akumulacji kapitałowej został zakończony w XVII wieku, kiedy to doszło do rewolucji. We Francji doszło do rewolucji półtora wieku później – do tego czasu kwitł feudalizm. Angielska burżuazja akumulowała, a francuska arystokracja przejadała dochody.
Po Rewolucji Francja próbuje nadrobić stracony czas, wprowadzając nowe rozwiązania techniczne, ale nie może swobodnie konkurować z Anglią.
1) Sismondi reprezentuje nurt ekonomii popytowej (teoria kryzysu). Wykorzystywał on poglądy Boisguilleberta, powracając także do teorii merkantylistów (interwencja państwa). Różnił się w tym od ekonomii angielskiej, optującej za koncepcją „stróża nocnego”. W praktyce jednak w ekonomii nie da się wrócić do sytuacji wcześniejszej.
Twórczość Sismondiego można podzielić na 2 etapy:
do 1815 roku (główne dzieło „O bogactwie handlowym albo o zasadach ekonomii politycznej w zastosowaniu do ustawodawstwa handlowego” 1803), kiedy to propagował poglądy Smitha;
po 1815 roku („Nowe zasady ekonomii politycznej czyli o bogactwie i jego stosunku do ludności” 1819), charakteryzujący się znacznym krytycyzmem wobec poglądów Smitha, prawdopodobnie pod wpływem odbytych podróży do Anglii, Włoch i Niemiec:
analiza kapitalistycznego ustroju Anglii i innych krajów polaryzacja społeczna zaprzeczająca zdrowemu rozsądkowi i stająca się zarzewiem walki klasowej;
siłą napędową kapitalizmu pogoń za zyskiem i produkcja dla produkcji produkować należy tyle, aby zaspokoić potrzeby społeczne, produkcja powinna być niezmienna przy stałym poziomie liczby ludności, a wzrastać powinna jedynie przy wzroście liczby ludności.
Ekonomia Sismondiego – normatywna: nauka nie o pomnażaniu bogactwa; lecz o tym, jak powinien wyglądać proces gospodarczy, jak rząd powinien kształtować swą politykę w celu osiągnięcia przez społeczeństwo dobrobytu materialnego:
eksponowanie drobnej wytwórczości: zaliczenie Sismondiego do nurtu klasycznego, drobnomieszczańskiego: reprezentacja interesów kupców detalicznych, rzemieślników, chłopów prowadzących niewielkie gospodarstwa, właścicieli małych zakładów;
teoria: zachowanie linii ekonomii klasycznej, jednak postulaty reformy kapitalizmu: interwencjonizmu państwowego odrzucającego liberalizm gospodarczy i niewidzialną rękę rynku celem rządzenia nie jest gromadzenie w państwie bogactw, ale uczestnictwo wszystkich obywateli w korzyściach życia materialnego – właściwa organizacja podziału wytwarzanego bogactwa.
Nauka rządzenia: stawiająca sobie za cel „szczęście ludzi zrzeszonych w społeczeństwo” (utylitaryzm!); cel ten powinien być realizowany dwojako- należy:
dążyć do zapewnienia najwyższego stopnia szczęścia w danej organizacji społecznej;
zapewnić sprawiedliwy udział wszystkich w tym szczęściu.
Owa nauka rządzenia dzieli się na:
wyższą politykę: zapewniającą szczęście duchowe i będącą dziełem rządu realizującego ten cel przez wolność, oświatę i wychowanie;
ekonomię polityczną, posługującą się środkami przynoszącymi dobrobyt materialny: „Dobrobyt materialny człowieka, o ile może zależeć od państwa, stanowi przedmiot ekonomii politycznej.”.
Teoria pieniądza i opodatkowania – pieniądz jest znakiem wszystkich innych wartości, ich poręczeniem i miarą. Banknoty i weksle są znakami wartości, ale ich nie gwarantują.
Różnice między pieniądzem a kapitałem:
robotnik odczuwa nie brak pieniędzy, ale dochodu konsumpcyjnego; interes prywatny potrzebuje nie pieniędzy, ale kapitału;
rząd także potrzebuje w rzeczywistości nie pieniędzy, ale środków do realizacji swych celów.
Procent i kredyt jako pożyteczne narzędzia; procent wytworem kapitału, kredyt naprawdę nie stwarza bogactw, jakimi dysponuje:
banki i banknoty ułatwiają obieg pieniężny, ale podczas kryzysu mogą stać się pieniądzem papierowym o przymusowym obiegu, nie podlegającym wymianie na monety i kruszec szlachetny.
Podatki – każdy ma się przyczyniać do utrzymania społeczeństwa proporcjonalnie do swoich dochodów; opodatkowanie jednak nie powinno naruszać reprodukcji kapitału;
bogaci powinni płacić wyższe podatki, gdyż korzystają z większej opieki państwa;
podatki nie są w rzeczywistości optymalne (opodatkowanie towarów najbardziej uderza w rzeczywistości w najbiedniejszych, podatek gruntowy – o tyle dobry, że dochodu będącego podstawa opodatkowania nie można ukryć); jednak stanowczo wyżej oceniane przez Sismondiego niż pożyczki publiczne.
Teoria ludnościowa:
Krytyka koncepcji Malthusa – granica wzrostu ludności leży nie w możliwości jej wyżywienia, lecz niemożności zakupienia żywności lub podjęcia pracy dla jej wytworzenia.
Biedny nigdy nie wie, jaki będzie popyt na jego pracę, więc nie powstrzymuje się od posiadania potomstwa, jak to był zwykł czynić rzemieślnik lub właściciel drobnego gospodarstwa rolnego.
Nadwyżki ludności, których pracy społeczeństwo nie potrzebuje, spowodowane są przez nie kontrolowany wzrost bogactwa i pogoń za wysoka produkcją.
Konieczne są takie regulacje, które zapewnią ciągły, stały i zgodny z wymogami reprodukcji społecznej popyt na pracę i wysokość płacy.
Sprzeciw Sismondiego wobec religijnej zachęty do posiadania licznego potomstwa, podobnie jak i wobec ustaw hamujących emigrację, dobroczynność publiczną itp.
Tworzenie licznych samodzielnych gospodarstw rolnych i różne formy udziału robotników w przedsiębiorstwach jako sposoby zapewnienia robotnikom pewnej stałości.
2) Jean Baptiste Say – główny interpretator teorii Smitha. Główne dzieła: „Traktat o ekonomii politycznej” 1803 zawierający „prosty wykład sposobu, w jaki się tworzą, rozdzielają i spożywają bogactwa” (kontynuacja rozważań Smitha) i „Katechizm o ekonomii politycznej” 1817.
Przedstawia kapitalizm jako system harmonijny, pozbawiony sprzeczności, zapewniający optymalne warunki rozwoju ekonomicznego.
Uważa, że ekonomia powinna mieć charakter obiektywny, nie zabarwiony ujęciami normatywnymi, powiązanymi z interesami określonych grup społecznych.
Dokonał podziału ekonomii na trzy działy:
produkcję z wymianą;
dystrybucję;
konsumpcję – tę ostatnia wykluczył z ekonomii J. S. Mill.
Zwolennik teorii kompensacji.
Tworzy podział na:
politykę jako naukę o organizacji społeczeństw ;
ekonomię polityczną – wyjaśniającą tworzenie, podział i spożycie bogactwa zaspokajającego potrzeby społeczeństwa „Ekonomia polityczna rozpatruje rolnictwo, handel i rzemiosła jedynie w ich związku ze wzrostem lub zmniejszaniem się bogactw, pomijając same sposoby ich wykonywania.”.
1. FRANCJA W PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU – UWARUNKOWANIE POLITYCZNE, SPOŁECZNE, EKONOMICZNE I IDEOLOGICZNE.
· Niesprzyjające kapitalizmowi warunki monarchii absolutnej – jego rozwój dopiero po Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która zniosła pozostałości feudalne, system nakazów, zezwoleń i ceł.
1685 rok – odwołanie edyktu nantejskiego i rozpoczęcie serii wyniszczających wojen religijnych: ucieczka protestantów z kraju upadek rzemiosła i handlu;
1720 – krach finansowy Johna Lawa, potwierdzający kruchość rynków finansowych i wzmacniający rolę ziemi;
narzucany przez dwór królewski styl życia, przejmowany zarówno przez arystokrację, jak i burżuazję.
· Przejęcie władzy przez Napoleona (wojny napoleońskie), restauracja Bourbonów i rewolucja lipcowa 1830 roku przywracająca republikę – powstanie tzw. nowej arystokracji, wywodzącej się z bogatych sfer burżuazyjnych:
okres rządów Napoleona – intensywny rozwój przemysłu i przejścia gospodarki francuskiej na system fabryczny:
* blokada kontynentalna Anglii ograniczenie konkurencji ze strony gospodarki brytyjskiej i rozwinięcie rodzimej wytwórczości;
* zaburzenie finansów Francji wskutek wojen;
* spadek popytu na towary francuskie wskutek blokady;
* utrata kolonii;
* upadek handlu morskiego;
* kryzys rolnictwa w zw. z wyniszczającymi ludność wojnami.
2. TZW. KONSUMPCYJNY ASPEKT TEORII WARTOŚCI SISMONDIEGO.
· Celem produkcji wartość użytkowa (użyteczność rzeczy):
teoria wartości oparta na pracy (koncepcja klasyków), lecz wyeksponowanie społecznej akceptacji tej pracy: „Wyznajemy wraz z Adamem Smithem, że praca jest jedynym źródłem bogactwa, że oszczędność jest jedynym sposobem gromadzenia go, ale dodajemy, że użytkowanie tego bogactwa jest jedynym celem jego nagromadzenia i że nie ma wzrostu bogactwa narodowego, jeśli nie ma zwiększenia użytkowania.”;
społecznie niezbędny czas pracy: czas pracy potrzebny do wytworzenia towarów, które znalazły zbyt na rynku, czyli zostały zaakceptowane przez społeczeństwo (konsumentów):
* praca zużyta na wytworzenie takich towarów jest społecznie pożyteczna – czas pracy określa cenę takiego produktu;
* gdy towar nie znajduje nabywcy, zawarta w nim praca jest marnowana – nie jest społecznie użyteczna.
· Teoria podziału – powtarzanie koncepcji Smitha i Ricardo:
zysk jako potrącenie z produktu pracy robotnika wyzysk jego pracy;
* wysokość zysku zależy od płacy roboczej, a ta określona jest przez koszty utrzymania robotnika i jego rodziny, płaca rynkowa może się wahać wokół tej wartości;
renta – brak konsekwencji:
* produkt pracy przyrody odniesienie do fizjokratów;
* potrącenie z pracy robotnika rolnego.
· Czynniki produkcji:
Bogactwo gruntowe – własność ziemi u Sismondiego nie pochodzi z pracy, jest darem społeczeństwa (a nie prawem natury); rząd nie powinien gwarantować wysokiej renty właścicielom ziemi.
* W krajach gospodarki patriarchalnej, o rozdrobnionym rolnictwie, liczba ludności regulowana jest naturalnie przez ilość ziemi będącej w rękach drobnego chłopstwa, a ich dochody są stabilne w krajach o „nowoczesnej” strukturze rolnictwa, chłopstwo zostało zrujnowane i występuje nędza, spadł bowiem naturalny popyt ludności.
* Prawo powinno tak kształtować stosunki agrarne, handel zbożem i sprzedaż gruntów, aby chronić drobnych producentów.
* Odrzucenie teorii renty Ricardo: nawet najgorsza ziemia przynosi rentę, gdyż właściciel ziemi jest w pewnym sensie monopolistą i narzuca swoje warunki dzierżawcom (wynik odrzucenia założenia o elastyczności w alokacji kapitałów – zachowują one pewną inercję i nie przenoszą się natychmiast do dziedzin o wyższej zyskowności).
Podstawą realną renty jest produkt netto rolnictwa – nadwartość zbiorów w porównaniu z poczynionymi przez rolnika nakładami.
Cena relatywna produktu netto wyznaczona jest przez popyt na rynku, czyli stosunek dochodu nabywcy produktów żywnościowych do zaoferowanej na sprzedaż ilości produktu brutto.
Bogactwo handlowe – związane z wymianą, mierzone potrzebami tych, którzy dokonują wymiany.
* Dla narodu istotny jest nie produkt netto (wyrażony zamożność kilku właścicieli kapitału), ale brutto – sprawiedliwie podzielony i zapewniający szczęście większości obywateli.
* W gospodarce natomiast produkcja rośnie szybko, ponieważ są odpowiednie kapitały, ale na rynku nie ma odbiorców, ponieważ konsument jest biedny zaostrzenie konsumpcji producentów, zwiększenie produkcji po mniejszych kosztach wytwarzania i obniżenie popytu robotników.
* Produkcja postępuje za zmianami w popycie, o ile ruch ten nie jest regularny możliwość wystąpienia długotrwałych odchyleń od równowagi – nadprodukcji wymuszającej redukcję zatrudnienia i długotrwały kryzys.
· Teoria pauperyzacji (konsumpcyjny aspekt teorii wartości): postęp techniczny jako przyczyna wzrostu bezrobocia obniżka konsumpcji masowej (koncepcja błędna – postęp techniczny wymusza akumulację kapitału, a ta pociąga za sobą wzrost globalnego zatrudnienia i popytu);
wprowadzanie nowych technologii jako domena dużych, bogatych przedsiębiorstw upadek małych, które nie mogły sobie na to pozwolić;
„Nie postęp nauki mechaniki zawinił, lecz ustrój społeczny, że robotnik, który uzyskał możność zrobienia w ciągu dwóch godzin tego, co dawniej robił przez dwanaście godzin, nie staje się bogatszy i nie pozwala sobie w konsekwencji na dłuższy odpoczynek, lecz przeciwnie, robi sześć razy więcej wytworów, niż ich od niego żądano.”;
postęp techniczny ma więc także pozytywne aspekty:
obniża koszty produkcji;
poprawia się jakość;
wzrasta wydajność;
* wystąpi bezrobocie technologiczne: redukcji robocizny w zakładach dokonywanej w postępie geometrycznym towarzyszy spadek cen produktów tych przedsiębiorstw, ale zachodzący wg Sismondiego tylko w tempie arytmetycznym;
sprzeciw wobec teorii kompensacji Ricardo – głównym motorem działania jest pogoń za zyskiem i będzie tak, dopóki postęp techniczny będzie zwiększał wydajność pracy i jej efekty powyżej możliwości konsumpcji – robotnicy będą naciskać na rynek pracy, co będzie prowadzić do dalszego pogarszania się warunków płacy;
postępujący proces koncentracji i centralizacji kapitału i produkcji ograniczenie konsumpcji nie tylko wśród robotników, ale i kapitalistów (konsumpcja nie wzrasta bowiem proporcjonalnie do owych procesów) zawężenie rynku i obniżenie popytu na produkcję;
* wypierana będzie drobna wytwórczość, która jest najlepsza dla zachowania proporcji między produkcją a konsumpcją;
teza: 1 kapitalista i 99 robotników konsumuje mniej niż 100 drobnych wytwórców kapitaliści nie są w stanie skonsumować całego dochodu, natomiast robotnicy zwiększyliby konsumpcję, gdyby pozwoliły im na to płace.
3. REPRODUKCJA SPOŁECZNA – KRYZYSY EKONOMICZNE I PROBLEM ROZWOJU GOSPODARCZEGO.
Teoria kryzysów – jest wynikiem jego obserwacji tego zjawiska w 1825 roku.
· Ogólna teoria bogactwa – bogactwem jest produkt zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany; bogactwo może istnieć bez wymiany, ale nie bez pracy i potrzeb, jakie te praca zaspokaja. Miarą bogactwa jest czas, przez jaki człowiek może żyć z wyników swej pracy bez uciekania się do nowej;
płaca jest utrzymaniem dawanym w zamian za pracę; wymiana nie zmienia jednak natury pracy, która może być bezużyteczna i nieprodukcyjna, a mimo to opłacana;
człowiek pracuje, aby mógł potem odpoczywać, a w społeczeństwie praca oddzielona jest od wynagrodzenia nie ten sam człowiek pracuje i odpoczywa, ale jeden pracuje, a drugi odpoczywa;
* prowadzi to do naruszenia równowagi między produkcją a konsumpcją społeczeństwo może zostać zajęte do tego stopnia, że nie będzie miało kiedy i za co konsumować nadmiar produktów;
* wyjściem z tej sytuacji jest interwencja rządu lub poświęcenie zbędnej pracy na wytwarzanie przedmiotów zbytku bezkresne mnożenie mocy wytwórczych pracy może przynieść jedynie wzrost zbytku bogatym, o ile nie zainterweniuje państwo korygując działania rynku;
produkcja wymienia się na dochód – roczny produkt bogactwa, który może zostać spożyty co rok bez zubożenia;
* renta, zysk i płace jako trzy odmienne sposoby uczestniczenia w podziale produktu pracy ludzkiej pierwotny podział dochodu narodowego odbywa się między robotnikami i kapitalistami, którzy dążą do sprowadzenia płac do minimum kosztów utrzymania robotnika;
* całość dochodu rocznego przeznaczona jest na wymianę za całość produkcji rocznej – jeżeli dochód roczny nie zakupi rocznej produkcji, nastąpi nadprodukcja i kryzys (część dóbr nie zostanie zakupiona, spadnie dochód itp.) nie należy wszczynać produkcji, na którą nie ma odpowiedniego popytu;
* bogactwo narodowe odbywa stale ruch okrężny, dochód narodowy powinien regulować wydatki i pochłaniać (w postaci funduszu konsumpcyjnego) cały produkt roczny;
konsumpcja bezwzględna określa reprodukcję (równą lub wyższą), z której znów rodzą się dochody granicą reprodukcji jest spożycie efektywne.
· Kryzys jako nieodłączna cecha gospodarki kapitalistycznej i wynik:
nadprodukcji (podkonsumpcji) – wynik sprzeczności między produkcją (rosnącą) a konsumpcją (spadającą);
* polemika z Ricardo, Sayem i innymi prawo rynków nie istnieje;
* produkt danego roku wymieniany jest na cały dochód roku poprzedniego realizacja w drugim roku dotyczy jedynie części produktu roku drugiego, równej dochodowi roku pierwszego – pozostaje więc nie zrealizowany cały przyrost produktu;
* dochód roczny odpowiada popytowi efektywnemu (a część dochodów jest dodatkowo oszczędzana) – stałe nienadążanie popytu za wzrostem produkcji prowadzi do kryzysu:
występuje silna nadwyżka produkcji nad popytem;
fabryki nie mogą wykorzystać zdolności produkcyjnych zakłady produkcyjne upadają (najpierw mniejsze, potem większe) dalsza redukcja efektywnego popytu, bogactwo jest marnotrawione;
dysproporcjonalności struktury produkcji gospodarki – gospodarka nie jest elastyczna w krótkim okresie, co staje się częściową przyczyną załamań kryzysowych: przedsiębiorca stara się jak najdłużej utrzymać w wybranej dziedzinie produkcji, co utrudnia i hamuje procesy przystosowawcze.
· W skali narodowej trudności mogą być rozładowane przez:
eksport, ale handel zagraniczny nie jest panaceum gospodarka zaczyna mieć charakter światowy i kryzys może wystąpić w skali globalnej;
istnieje także możliwość zaspokojenia nadwyżki popytu przez zwiększoną konsumpcję klasy kapitalistów (zwłaszcza dobra luksusowe):
* Sismondi dzieli produkcję danego kraju na 2 sektory: dóbr konsumpcyjnych dla klasy robotniczej i szerokich mas (podstawowych) oraz sektor produkcji dóbr luksusowych; proporcje między nimi są niezmienne w krótkim czasie, posiadają one pewną autonomię określoną przez harmonijne tempo rozwoju gospodarczego;
* barierą wzrostu sektora dóbr podstawowych są zmniejszające się możliwości nabywcze szerokich mas zapchanie kanałów cyrkulacji i nadprodukcja przenosząca się na sektor produkcji dóbr luksusowych (w związku ze spadkiem zysków);
* w okresie kryzysu konsumpcja (szczególnie klasy kapitalistów – wynik posiadania rezerw i pewnego stylu życia) spada wolniej niż produkcja, po skonsumowaniu zapasów dokonuje się przestawienie struktur produkcji – rozbudowywany jest sektor dóbr luksusowych i wzrasta tam zatrudnienie;
* przez efekt mnożnikowy zwiększa się zatrudnienie także w innych dziedzinach i gospodarka wychodzi z kryzysu; ożywienie z każdym kryzysem jest jednak słabsze, ponieważ działa mechanizm pauperyzacji społeczeństwa.
· W rzeczywistości teoria kryzysów nie uwzględnia roli rynków środków produkcji w gospodarce i pewnej autonomii ich charakteryzujących;
spadek popytu na dobra konsumpcyjne przekłada się u niego w sposób prosty na spadek popytu na dobra inwestycyjne nie dostrzega on możliwości rozszerzenia rynków zbytu, które były silne w okresie szybkiego tworzenia infrastruktury i uprzemysławiania;
Sismondi miesza także produkt globalny z dochodem narodowym.
4. PROGRAM POZYTYWNY ROZWOJU SPOŁECZNO – EKONOMICZNEGO SISMONDIEGO.
· Gospodarka kapitalistyczna – charakteryzująca się zwężającą się reprodukcją, trudnościami realizacji i kurczeniem się rynku towarów spożywczych;
czysta gospodarka kapitalistyczna (tylko klasa kapitalistów i robotników, bez klas pośrednich), nie jest zdolna do funkcjonowania zbyt niskie płace robotników nie zapewniające możliwości zysku i ceny nie zapewniające w dłuższym okresie rentowności produkcji;
konieczność wprowadzenia klas pośrednich, „osób trzecich” – w niektórych wypadkach ich rolę odgrywa handel zagraniczny, jednak nie potrwa to długo w miarę rozwoju kapitalizmu na całym świecie;
strukturalny kryzys gospodarki kapitalistycznej – stagnacja i depresja doprowadzą do ruiny producentów kapitalistycznych, a spauperyzowane masy zaatakują istniejący porządek społeczny.
· Jedynym wyjściem dla realizacji tego postulatu jest hamowanie rozwoju gospodarki kapitalistycznej i wprowadzenie w niej pewnych zmian:
interwencja państwa:
* zapewnienie rozwoju produkcji drobnotowarowej;
reforma rolna wprowadzająca wielu drobnotowarowych rolników, co zapewni wg Sismondiego także wzrost produkcji rolnej;
* stworzenie warunków utrzymywania się produkcji rzemieślniczej – powstanie kooperacji rzemieślniczych, korzystających z nowoczesnych technik, co jest niemożliwe w pojedynczym warsztacie;
* dążenie do zapewnienia robotnikom możliwości awansu do klasy drobnych wytwórców;
zmiany w metodach podziału dochodu:
* wzmocnienie siły przetargowej robotników przez tworzenie „koalicji robotniczych”;
* udział w zyskach jako podstawowa forma wynagradzania;
* „gwarancja zawodowa” – rodzaj odprawy dla zwolnionego pracownika jako metoda zwiększenia trwałości stosunku pracy;
* ustawodawstwo socjalne chroniące robotników w czasie choroby lub na wypadek trwałego kalectwa;
* ustawowa regulacja płac,
* ochrona pracy kobiet i dzieci,
* skrócenie dnia roboczego do 10 godzin;
hamowanie nieuczciwej konkurencji;
roboty publiczne jako nadzwyczajny środek ograniczania bezrobocia.
· Reformy Sismondiego – odnoszą się głównie do sfery podziału, produkcję pozostawiając praktycznie bez zmian (prywatna własność środków produkcji)
5. ISTOTNE RÓŻNICE MIĘDZY KLASYKĄ FRANCUSKĄ A ANGIELSKĄ.
DZIEDZINA ANGLIA FRANCJA
podłoże społ. – ekonom. republika monarchia absolutna
powszechność nurtu dominacja wprowadzanie
charakter nauki obiektywny Say – obiektywny, zbliżony do nauk przyrodniczychSismondi - normatywny
wolność gospodarcza liberalizm gospodarczy, wolny handel, model doskonałej konkurencji Sismondi odrzuca ten model – produkcja nie jest regulowana popytem, ale potrzebami kapitału
rola państwa „stróż nocny”, minimalna rola państwabogactwo – wyzysk jako źródło zysku interwencjonizm państwowy – państwo ma stworzyć warunki do sprawiedliwego podziału bogactwa
bezrobocie zjawisko przejściowe, frykcyjne permanentne
analiza rynku podejście podażowe podejście popytoweproces produkcji jako proces pomnażania kapitału
kryzysy nadprodukcji nie występują, gospodarką rządzi prawo rynków Saya występują, prawo Saya nie działa – popyt tworzy podaż
postęp techniczny pozytywny, podstawa wzbogacenia narodu spowolnianie – zwiększa bezrobocie
wzrost gospodarczy nieograniczonyRicardo – granice w długim okresieSmith – jedynie przy wyrównanych stopach zysku w całej gospodarce ograniczony
społeczeństwo konflikty między klasami, źródła sprzeczności tkwią w procesie produkcji harmonijne, bezkonfliktowe,dążące do sprawiedliwego podziału produkcji
charakter materialistyczny
analiza wspólne podstawy teoretyczne
stosunki gospodarcze traktowane w makroskali jako stosunki między klasami
wielkości operowanie wielkościami globalnymi
ujmowanie procesów określanie w długim okresie czasu
teoria podziału trzy czynniki produkcji, uczestniczące w podziale bogactwa poprzez dochodypłaca naturalna i rynkowa
teoria wartości oparta na pracy – u Sismondiego podkreślenie roli konsumpcjiwartość wymienna
6. TEORIA WARTOŚCI I PODZIAŁU SAYA.
· Teoria wartości:
praźródłem wartości wszelkich rzeczy jest ich użyteczność – ona to pozwala na zaspokajanie potrzeb ludzkich: „...tworzenie przedmiotów o jakiejkolwiek użyteczności jest tworzeniem bogactw, gdyż użyteczność rzeczy jest głównym fundamentem ich wartości i że ich wartość stanowi bogactwo.”;
przyjęta za Smithem jego piąta kosztowa koncepcja wartości: wartość = koszt;
* Smith „...przypisuje zdolność tworzenia wartości jedynie pracy ludzkiej. Badanie bardziej dokładne dowodzi (...), że tę wartość zawdzięczamy działaniu pracy lub raczej przemyślności człowieka, połączonej z działaniem czynników dostarczonych przez przyrodę i kapitał.”;
* właściwości wartościotwórcze mają wszystkie czynniki produkcji, nie tylko praca;
cena – wartość rzeczy wyznaczona w pieniądzu, oparta jest na prawie podaży i popytu: górną granicą wartości wymiennej jest użyteczność, dolną – koszty produkcji; cena ustala się między tymi punktami;
pod wpływem konkurencji cena ma tendencję do oscylowania w pobliżu kosztów produkcji;
w monopolu dzieje się odwrotnie.
· Teoria czynników produkcji włącza proces pracy ludzkiej do tworzenia wartości rzeczy – każdy czynnik produkcji biorący udział w procesie wytwarzania (tworzenia użyteczności rzeczy) ma prawo do wynagrodzenia:
w procesie produkcji biorą udział:
* czynnik ludzki (przemysłowcy): robotnicy w fabrykach, na roli i w handlu, organizatorzy produkcji, czyli przedsiębiorcy otrzymujący wynagrodzenie za pracę kierowniczą i ponoszone ryzyko;
* czynnik rzeczowy (narzędzia): kapitał, surowce itp.;
* zasoby natury pojmowane jako działanie praw fizycznych;
wszystkie powyższe czynniki łączą się ze sobą w procesie produkcji świadcząc sobie usługi i otrzymują w zamian dochody;
istnieją rynki czynników produkcji (pracy, ziemi i kapitału), na których kształtują się ich ceny, które zależą jedynie od stosunku popytu i podaży;
przemysł – działanie sił fizycznych i umysłowych człowieka, uczestniczących w procesie produkcji, czyli tworzeniu użyteczności: rolnictwo – przemysł rolny, rzemiosło i produkcja fabryczna – przemysł rękodzielniczy, handel – przemysł handlowy;
każda praca jest pracą produkcyjną, gdyż tworzy rzeczy użyteczne i otrzymuje na rynku cenę; praca lekarza czy uczonego przynosi w efekcie rzeczy użyteczne, mające postać dóbr niematerialnych;
* we wszystkich rodzajach wytwarzania występują bowiem działania naukowe (poznawcze), aplikacyjne i bezpośrednio produkcyjne;
* do wytworzenia owych dóbr niematerialnych wykorzystywany jest kapitał niematerialny – talent, wiedza;
* dochód narodowy tworzą w rzeczywistości dobra zarówno materialne, jak i niematerialne.
· Teoria podziału – obejmuje głównie teorię dochodów: Say zakładał, że 3 czynnikom produkcji odpowiadają 3 rodzaje dochodu (u niego dochodem z kapitału jest procent, nie zysk),
dodatkowo określił teorię zysku – udziału, jaki każdy przemysłowiec (a więc i robotnik) wyciąga z wartości wytworzonego produktu w zamian za usługę, która przyczyniła się do jego wytworzenia;
teoria płacy – obejmuje w ujęciu Saya:
* robotników – otrzymujących płacę za świadczone usługi, za jego „zdolności przemysłowe”, posiadane umiejętności wykonywania prostej pracy ponieważ każdy człowiek może takie proste prace wykonywać, nie należy dziwić się, że płaca robotnika jest niska (nawiązanie do Malthusa i jego teorii płac);
* przedsiębiorców – nie musi on posiadać kapitału, może go wypożyczać od kapitalisty – świadczy jednak usługi produkcyjne dzięki swym zdolnościom organizatorskim i kierowniczym oraz energii i pomysłowości (później rozwinięte w teorii przedsiębiorczości Schumpetera i koncepcji menedżera);
jego dochód jest częścią Smithowskiego zysku;
teoria procentu (nie zysku): procent jest dochodem kapitalisty – wynikiem świadczenia usługi przez kapitał wypożyczony przez niego przedsiębiorcy;
* stopa procentowa jest wynikiem podaży i popytu wolnych środków finansowych;
teoria renty opiera się na tezie o świadczeniu przez ziemię szczególnej usługi produkcyjnej, za którą jej właściciel ma prawo do wynagrodzenia;
* odrzuca się tu koncepcję renty różniczkowej Ricardo – właściciel co najwyżej nie znajduje dzierżawcy dla słabego gruntu, ale czerpie zysk, ponieważ ziemia rodzi użyteczne produkty, na które jest zapotrzebowanie społeczne;
* dzierżawca otrzymuje dochody za usługi produkcyjne gruntu, dzieląc się nimi z właścicielem a sobie zabierając płacę za trud (przedsiębiorcy) i użyte kapitały;
podział dochodu w gospodarce kapitalistycznej jest zawsze sprawiedliwy – udział poszczególnych czynników produkcji w nowej wartości odpowiada ich wkładowi w powstanie tej wartości nie istnieje wyzysk;
· Teoria konsumpcji – wg Saya konsumpcja to niszczenie wartości (użyteczności) rzeczy w całości lub częściowo;
konsumuje się usługi pracy, kapitału i gruntu;
użyteczność (wartość) nie może być skonsumowana dwukrotnie, może jednak odradzać się w procesie konsumpcji reprodukcyjnej;
konsumpcja może mieć charakter wymiany, podczas której oferuje się usługi produkcyjne, aby otrzymać produkty:
* przy wymianie nieekwiwalentnej ponosimy straty albo uzyskujemy dodatkowe korzyści;
podział procesu konsumpcji na reprodukcyjną i nieprodukcyjną:
* konsumpcja reprodukcyjna (reprodukcja wartości) – tworzą się tu różne kapitały, które stanowią wartość skumulowaną wartość kapitałowa (w odróżnieniu od użytkowej) trwa dalej i pomnaża się;
* konsumpcja nieprodukcyjna – zwyczajowo rozumiana konsumpcja, ostateczna, końcowo niszcząca użyteczność rzeczy;
podział konsumpcji na indywidualną i zbiorową (każda z nich może być reprodukcyjna lub nieprodukcyjna):
* konsumpcja indywidualna – dokonywana przez jednostki lub ich rodziny; jej motywem jest zaspokajanie indywidualnych potrzeb, a ograniczona jest możliwościami nabywczymi
* publiczna – dokonywana przez społeczeństwo, realizowana przez wydatki publiczne (pokrywane z dochodów publicznych):
potrzeby obrony i administracji państwa zaspokaja konsumpcja nieprodukcyjna Say zwalcza poglądy, że wydatki rządowe są pełnym zwrotem pobranych wartości, wg niego zwłaszcza wydatki militarne skutecznie hamują reprodukcję;
wydatki reprodukcyjne to wydatki na naukę, oświatę oraz infrastrukturę: drogi, mosty, kanały itp.;
wydatki charytatywne nie są oceniane pozytywnie przez Saya.
7. TZW. PRAWO RYNKÓW SAYA.
· Prawo to było formułowane przez poprzedników Saya, jednak nigdy w tak precyzyjnej formie: Boisguillebert, Quesnay, Smith, Tucker. Prawo to zakłada, że:
produkty są wymieniane za produkty;
produkcja stwarza sobie sama rynki zbytu, ponieważ producent utrzymując ciągły proces produkcji zakupuje surowce, maszyny i pracę, czyli stwarza dochody nabywców towarów;
* im producenci są liczniejsi, a produkcja większa, tym łatwiejszy jest także jej zbyt rynek rozszerza się wraz z produkcją: „(...) wykończony produkt z ta samą chwilą umożliwia zbyt innym produktom w całej wysokości swej wartości.”;
rozmiary efektywnego popytu wyznaczane są przez rozmiary produkcji i wypłacane dochody pieniądz jest tylko środkiem wymiany – otrzymywany w zamian za sprzedany towar jest natychmiast zamieniany na inne towary;
* nawet jeśli część dochodów zostanie stezauryzowana, ceny obniżą się i dostosują do mniejszego strumienia dochodu;
* jedynym ograniczeniem wzrostu gospodarczego jest więc tempo akumulacji kapitału i powiększania zdolności wytwórczych gospodarki, które limitują rozmiary produkcji.
· Przyjęcie prawa rynków Saya odrzucenie możliwości wystąpienia kryzysów nadprodukcji w skali globalnej – mogły one najwyżej dotyczyć pojedynczych dóbr albo rynków lokalnych, cała gospodarka może rozwijać się bezkryzysowo:
zakłada się, że podejmowana jest tylko produkcja tych dóbr i usług, na które istnieje zapotrzebowanie społeczne;
nie ma znaczenia ilość pieniądza w obiegu ani jego brak dla podjęcia pracy wytwórczej.
· Alokacja środków produkcji pozbawiona hamulców monopolowych zapewnia harmonię na rynkach;
handel zagraniczny nie powinien być krępowany, ponieważ import sprzyja sprzedaży produktów krajowych – rozwój gustów i potrzeb społecznych sprzyja rozwojowi całej produkcji krajowej;
wydatki transferowe przekładające się na konsumpcję nieprodukcyjną, a w szczególności marnotrawstwo występujące w konsumpcji bogaczy zmniejsza wielkość akumulacji i nie sprzyja wzrostowi bogactwa (dotyczy to także niektórych wydatków państwa):
* niepotrzebne jest oddziaływanie państwa na efektywny popyt w celu utrzymania jego wysokich rozmiarów polemika z Malthusem;
* o bogactwie kraju decydują jedynie czynniki podażowe, czyli istniejące zdolności wytwórcze determinowane przez akumulację.
IV. Angielska ekonomia klasyczna w I połowie XIX wieku.
Zaburzenia społeczne w I połowie XIX wieku w Europie („widmo komunizmu krąży po Europie”), Wiosna Ludów w miejsce obiektywnej analizy prawidłowości ekonomicznych, nauki ekonomiczne zaczynają zajmować się apologetyką kapitalizmu: dąży się do wykazania, że coś jest korzystne lub niekorzystne dla istniejących stosunków gospodarczych (dawniej: czy coś jest prawdziwe lub nie).
Dąży się do wykazania, że kapitalizm jest optymalnym systemem gospodarczym, a wszelkie mankamenty wynikają z przyczyn pozaustrojowych żaden system społeczny nie doprowadzi do ich usunięcia.
Oprócz tych tendencji pojawiają się przedstawiciele innych interesów.
1) Thomas Robert Malthus – uznawany za reprezentanta interesów właścicieli ziemskich, z których klasy pochodził (poparcie dla ustaw zbożowych). Poglądy swe wyłożył w „Rozprawie o prawie ludności i jego oddziaływaniu na przyszły postęp społeczeństwa” 1798 r.;
w 1815 r. wydał „Badania nad istota i rozwojem renty”, w 1820 „Zasady ekonomii politycznej z przeglądem możliwości praktycznego zastosowania”, gdzie stworzył teorię renty wykorzystaną potem przez Ricardo i teorię popytu efektywnego, do której nawiązał Keynes;
obok Saya zalicza się do Smithowskiego nurtu w teorii ekonomii:
podobieństwa: teoria wartości;
różnice: zaprzeczanie istnieniu prawa rynków (teoria popytowa), dopuszczenie możliwości występowania kryzysów, pesymizm teorii, reprezentowanie interesów ziemiaństwa;
2) James Mill – syn szewca, pastor (utylitarysta, zrzekł się zawodu walcząc z przesadami religijnymi), urzędnik Kompanii Wschodnio – Indyjskiej i polityk (założyciel radykalnej frakcji partii wigów w Parlamencie);
1821 r. „Elementy (Zasady?) ekonomii politycznej” jako obrona tez Ricardo;
stanowcze potwierdzenie prawa rynków Saya.
3) John Stuart Mill – syn Jamesa Milla, ostatni przedstawiciel ekonomii klasycznej w Anglii, logik i erudyta, autor „Szkiców o pewnych nie rozwiązanych kwestiach ekonomii politycznej” 1944 i „Zasad ekonomii politycznej i niektórych jej zastosowań do filozofii społecznej” 1848 r.;
razem z ojcem zaliczany do nurtu Ricardiańskiego w teorii ekonomii;
potwierdza poglądy utylitarne swego ojca, lecz znajduje się pod silnym wpływem Harriet Taylor, swojej żony tendencje socjalistyczne, prawo wyborcze dla kobiet.
1. TEORIA WARTOŚCI I OSÓB TRZECICH W DOROBKU T. MALTHUSA.
· Teoria wartości – przejęta od Smitha jego druga teoria wartości: o wartości towaru decyduje ilość pracy, jaką można za niego otrzymać.
· Polemika z Ricardo odnośnie teorii realizacji – sprzeciw wobec tezy, że produkcja zawsze tworzy odpowiednie rynki zbytu i w gospodarce nie mogą występować kryzysy ekonomiczne (stanowisko zbliżone do Sismondiego).
O możliwości produkcji decydują u niego rozmiary efektywnego popytu;
w normalnych warunkach (produkcja drobnotowarowa, wczesny kapitalizm) rozmiary tego popytu, określone przez uzyskane dochody, są równe wartości wytworzonej produkcji harmonijny rozwój gospodarczy;
współcześnie popyt nie nadąża za podażą z dwóch powodów:
* zmniejszają się dochody i wydatki grup pośrednich, będących wydajnymi konsumentami – wydają oni większość swoich dochodów na konsumpcję chodzi o „osoby trzecie”: producentów usług (sędziów, prawników, lekarzy), feudałów (właścicieli ziemskich, kler, wojskowych – wg dr Prokop jedynie oni zaliczani byli do „osób trzecich”), rentierów i służbę, których liczba spada a ich dochody maleją;
* producentów kapitalistycznych cechuje dążenie do powiększenia rozmiarów oszczędności zmniejszenie tendencji do bezpośredniej konsumpcji społeczeństwa;
akumulacja u Malthusa: oszczędzanie nie oznacza tezauryzacji, gdyż oszczędności będą przepływać na rynek w postaci wydatków inwestycyjnych popyt na dobra inwestycyjne będzie uzupełniał niedobory popytu na rynku, ale jedynie do pewnej granicy:
* istnieje pewna stopa akumulacji kapitału, którą gospodarka może zaabsorbować; nadmiar oszczędności i inwestycji może wywołać trudności;
* proces oszczędności prowadzi do redukcji popytu na dobra konsumpcyjne – proces inwestowania prowadzi do zwiększonej produkcji dóbr konsumpcyjnych w przyszłości;
powyższe czynniki prowadzą do kryzysów ekonomicznych, bezrobocia i pauperyzacji mas w krótkich okresach, gdyż:
* zbyt niski popyt efektywny spowodowany za małą konsumpcją klas posiadających i „osób trzecich” (nie szerokich mas jak u Sismondiego) może spowodować nieopłacalność inwestowania część oszczędności kapitalistów nie będzie wydawana;
* spowoduje to lukę w popycie prawo rynków Saya nie będzie działać;
* Po raz pierwszy, przynajmniej w angielskiej teorii ekonomii, uznana została możliwość kryzysów powstających z przyczyn właściwych systemowi kapitalistycznemu.”;
utrzymanie pełnego zatrudnienia zasobów wymaga, aby łączny poziom produkcji i konsumpcji stale się rozszerzał luka popytowa musi być wypełniana przez tych członków społeczeństwa, którzy konsumują, ale nie produkują;
* ich zasługą jest stosunkowo niewielka liczba kryzysów w gospodarce;
* dążenie do wykazania, że konsumpcja klas posiadających ma istotne znaczenie dla równowagi gospodarki – nie dostrzega, że owe dochody kapitalistów jako wytwarzane przez inne klasy, nie mogą stać się źródłem dodatkowego popytu.
2. TEORIA LUDNOŚCIOWA MALTHUSA.
· Tłumaczy ona nędzę i pauperyzm w kapitalizmie tendencją do zbyt szybkiego rozmnażania się ludności. Zasadnicza teza Malthusa, że ludność wzrasta szybciej niż podaż żywności, powstała już wcześniej (A. Smith, B. Franklin).
Czynniki, jakie wpłynęły na rozwinięcie się tej teorii:
presja ludnościowa na podaż żywności w Anglii do 1790 roku Anglia była samowystarczalna pod względem zaopatrzenia w żywność, konieczność importu w okresie późniejszym pociągnęła za sobą wzrost jej cen;
pogłębiająca się nędza klas o niższych dochodach zw. z urbanizacją i rozwojem produkcji fabrycznej;
spór Malthusa ze swoim ojcem (Danielem), który pozostawał pod wpływem poglądów utopistów – twierdzili oni, że charakter jednostki nie jest dziedziczony, lecz kształtowany przez środowisko za nędzę i biedę odpowiedzialny jest w tym ujęciu rząd
Th. Malthus próbuje dowieść, że ubóstwo nie jest skutkiem istniejących instytucji politycznych i społecznych, a wszelkie w nich zmiany nie wyeliminują negatywnych tendencji społecznych.
· Teza o ludności:
założenia:
* żywność jest niezbędna do egzystencji ludności – ilość dóbr konsumpcyjnych, wytwarzanych przede wszystkim przez rolnictwo, decyduje w danym okresie o liczbie ludności i warunkach jej egzystencji;
* niezbędne są i nie ulegną zmianie wzajemne namiętności płciowe;
na podstawie badań empirycznych (danych statystycznych) stwierdzenie, że produkcja środków utrzymania w najlepszych warunkach zwiększa się jedynie w postępie arytmetycznym co pewien czas (od 25 do 30 lat w zależności od kraju i epoki);
* na przeszkodzie szybszemu wzrostowi stoi prawo malejącej urodzajności gleby – dodatkowe nakłady w rolnictwie przynoszą mniej niż proporcjonalny przyrost produkcji: w pierwszym okresie produkcja rośnie dwukrotnie (z 1 do 2), potem o połowę, 33%, itd.;
tymczasem ludność w wypadku posiadania wystarczającej ilości środków utrzymania, cechuje tendencja do szybszego rozmnażania się, dokonywanego w warunkach sprzyjających w tempie geometrycznym – wniosek wyciągnięty z tempa wzrostu ludności w USA (nie uwzględnił imigracji!);
w krajach starych warunki jednak nie są sprzyjające i w pewnym momencie społeczeństwo staje się zbyt liczne jak na możliwości produkcji rolnej (poszerzania upraw) obrona natury przed nadmierną liczba ludności przez środki represyjne:
* pauperyzm i nędza powiększenie umieralności i ograniczenie nadmiernego rozmnażania;
* brak środków utrzymania wśród dużej części społeczeństwa epidemie i klęski głodowe;
* wojny – w coraz większym stopniu są wojnami o źródła egzystencji;
„(...) z powodu działania nieuchronnych praw natury niektórzy ludzie muszą cierpieć niedostatek. To są ci nieszczęśliwcy, którzy w wielkiej loterii życia wyciągnęli czarną gałkę.”.
· Możliwości zmiany sytuacji tkwią w zastąpieniu represyjnych działań natury środkami prewencyjnymi stosowanymi przez społeczeństwo:
ograniczenie nadmiernego rozmnażania przez późne zawieranie związków małżeńskich, wprowadzanie obowiązku posiadania odpowiedniego majątku w chwili zawierania małżeństwa itp. na świat powinna przychodzić tylko taka liczba dzieci, która będzie miała godziwe warunki życia;
* jednak w rzeczywistości prawa te uderzą w najbiedniejszych, nie posiadających stałego źródła utrzymania wzrost liczby związków pozamałżeńskich;
Malthus nie jest zwolennikiem świadomego regulowania liczby dzieci w rodzinie (był duchownym kościoła anglikańskiego) – po zawarciu związku małżeńskiego liczba dzieci powinna zależeć tylko od „woli Bożej”, jednak mówi o moralnej powściągliwości;
jest sceptyczny wobec swoich zaleceń – natura ludzka jest ułomna i nie można od niej wymagać wielkich wyrzeczeń walki z naturalnymi namiętnościami.
· Natura, nie organizacja stosunków społecznych jest winna nędzy ludności;
„Chociaż bogaci przez niewłaściwe kombinacje przyczyniają się często do nędzy ubogich, to jednak żaden możliwy ustrój społeczny nie mógłby przeciwdziałać nędzy panującej pomiędzy większością społeczeństwa, a wynikającej z prawa ludności, czy byłby to ustrój nierówności, a tym bardziej w razie urzeczywistnienia powszechnej równości.”;
* domaganie się likwidacji wszelkich form pomocy dla ubogich, istniejących w Anglii na podstawie obowiązującego „prawa dla ubogich”, które nakładało na parafie obowiązek dostarczania wsparcia ubogim zamieszkałym na danym terenie wszelka pomoc zwiększa tendencje rozrodcze;
polemika z socjalistami utopijnymi (W. Godwin, M. J. A. Condorcet) – równy, egalitarny podział majątków i dochodu prowadzi jedynie do szybszego rozmnażania się, gdyż eliminuje hamulec wynikający z obawy o los dzieci obciążane jest państwo;
* w pewnym momencie społeczeństwo znów osiągnie liczbę krytyczną – żywności nie będzie przybywać w wystarczającym tempie po podziale majątku bogatszych i jego skonsumowaniu społeczeństwo wróci do nędzy;
pesymistyczna wizja rozwoju, negująca celowość wszelkich zmian w kapitalizmie – nie możliwy jest progresywny rozwój i powszechny wzrost dobrobytu.
· Ocena tezy Malthusa:
wady – nie uwzględnienie pewnych elementów, które spowodowały, że dzisiejsze kraje rozwinięte nie wpadły w pułapkę maltuzjańską:
* nie uznawał antykoncepcji i możliwości kontroli urodzin;
* nie odróżniał popędu seksualnego od pragnienia posiadania dzieci;
* nie uwzględnił postępu technologicznego w procesie wytwarzania żywności, który przyspieszyłby tempo jej produkcji;
* już J. S. Mill stwierdził, że wzrost zamożności społeczeństwa powoduje spadek dzietności;
koncepcja została wykorzystana przez klasyków Ricardo rozwinął na jej podstawie żelazne prawo płac (łącząc z doktryną stałego funduszu płac);
obecnie teorie neomaltuzjańskie (szczególnie rozwinięte w USA): najwybitniejszym przedstawicielem jest amerykański ekonomista – demograf William Vogt, twierdzący, że niektóre rasy niższe cechuje wrodzona tendencja do nadmiernego rozmnażania się i z tego powodu skazane są na stałe bytowanie w prymitywnych warunkach – Indie.
3. TEORIA STAŁEGO FUNDUSZU PŁAC I TEORIA RENTY GRUNTOWEJ JAMESA MILLA (TEORIA PODZIAŁU I WARTOŚCI).
· Teoria wartości – przejęta od Ricardo pierwsza koncepcja wartości u Smitha:
wartość tworzona jest przez:
* pracę żywą – robotników;
* prace uprzedmiotowioną – zakumulowaną w kapitale;
robotnik i kapitalista uczestniczący w procesie produkcji są współwłaścicielami produkowanego dobra; jednak robotnik nie posiada zapasów i nie może czekać, aż towar zostanie sprzedany, kapitalista wypłaca mu wynagrodzenie wcześniej kredytuje robotnika (Smith) i wobec tego otrzymuje procent za udzielony kredyt, czyli zysk;
* zysk jest procentem od kapitału dawanego robotnikowi w postaci płacy.
· Doktryna funduszu płac J. Milla (również u Smitha i Ricardo):
została wykorzystana do wyjaśnieniu poziomu płac realnych w długim okresie (min. 15 lat) przez Ricardo analiza popytowo – podażowa;
popyt na siłę roboczą jest ustalony przez wielkość funduszu płac – część zakumulowanego kapitału, przeznaczoną na opłacenie siły roboczej – globalny fundusz płac jest wielkością stała, niezależną od decyzji przedsiębiorców;
* przy danej wielkości funduszu płac krótkookresowa stawka płac określona jest przez podzielenie funduszu płac przez liczbę osób na rynku pracy;
* w krótkim okresie fundusz płac jest ustalony kwotowo;
wzrost płac realnych w zakresie minimum egzystencji w bieżącym roku nie wywoła reperkusji w poziomie płac przez pewien czas – zależny od wieku wstępowania młodzieży w szeregi siły roboczej;
w doktrynie brak wzmianki o podaży siły roboczej w długim okresie.
· Renta: niezapracowany dochód właścicieli ziemskich, wynikający ze wzrostu ludności liczby (Ricardo) uprawa coraz gorszych działek, wzrost cen płodów rolnych i renty:
należy oddać rentę społeczeństwu i znacjonalizować ziemię, ewentualnie należy opodatkować wzrost renty gruntowej na rzecz społeczeństwa.
4. CHARAKTERYSTYKA DOROBKU J. S. MILLA – GŁÓWNE ZAŁOŻENIA SYSTEMU TEORETYCZNEGO.
· Zasady teorii J. S. Milla:
kontynuator Ricardo, choć przeciwstawienie się metodzie abstrakcyjnej – analiza konkretnych stosunków produkcji: eksperymentem można posługiwać się w bardzo ograniczonym zakresie, a do weryfikacji twierdzeń należy posługiwać się indukcją;
* uważa, że analiza powinna uwzględniać historycznie uwarunkowane instytucje; podobnie mówi o podziale dochodu – rządzą nim:
konkurencja;
zwyczaj;
* ekonomista może być doradcą w kwestiach gospodarczych jedynie pod warunkiem, że będzie dobrze orientować się w innych naukach i zjawiskach społecznych, politycznych, kulturowych;
przedmiot ekonomii: stosunek człowieka do rzeczy zaspokajających potrzeby ludzkie;
* podział ekonomii na produkcję, dystrybucję i wymianę (wyrzucenie konsumpcji, do czego powraca dopiero Keynes: konsumpcja nie ma odrębnych praw, gdyż jest ściśle powiązana z produkcją i dystrybucją – podziałem i wymianą);
dostrzeganie ujemnych stron kapitalizmu w koncepcji funkcjonowania gospodarki dążenie do pogodzenia liberalizmu z reformami społecznymi w celu złagodzenia nierówności podziału:
socjalizm w ujęciu Milla – liberalizm socjalny: wpływ poglądów H. Saint – Simona, lecz świadomość utopijnego ich charakteru;
* socjalizm jako asocjacja przedsiębiorstw spółdzielczych lub drobnych w ramach gospodarki towarowej;
* przeciwnik równych płac i wszelkiej równości ludzi odrzucenie centralnego planowania i opieranie procesów gospodarczych na zasadach konkurencji;
* nadzieja na ewolucyjne przemiany gospodarcze, prowadzące do zaniku kapitalizmu, w tym celu propozycje nacjonalizacji renty gruntowej, ograniczanie prawa dziedziczenia własności itp.;
wprowadzenie do ekonomii pojęcia statyki i dynamiki:
* statyka – pokazuje zjawiska gospodarcze w ich jednoczesnym współistnieniu;
* dynamika dodaje do tego teorie ruchu, ujawniając istotę, prawa i tendencje zachodzących zmian.
· Teoria pieniądza J. S. Milla: przyjęcie teorii ilościowej pieniądza, choć zastąpienie współczynnika szybkości obiegu pojęciem efektywności pieniądza jako jaśniejszym; wyróżniał 3 fazy rozwoju gospodarki:
barterową – nie mogą w niej wystąpić niedobory, gdyż towar wymieniany jest za towar i produkcja ściśle odpowiada popytowi;
pieniężną – pieniądz jest jedynie środkiem wymiany, otrzymywany w zamian za towar jest natychmiast na niego wymieniany kryzysy nie występują a gospodarka rozwija się harmonijnie;
pieniężno – kredytową – w społeczeństwie występuje preferencja płynności i pieniądz pełni także funkcję kredytową, przez co niedobory efektywnego popytu wywołują kryzysy nadprodukcji.
· Czynniki produkcji:
* pierwotne: ziemia i praca;
płaca ujmowana tradycyjnie – jako względnie stały fundusz o stabilnej wielkości;
renta jako społeczny koszt produkcji w przypadkach, gdy są alternatywne zastosowania ziemi;
* pochodny – kapitał;
kapitał jako zgromadzony zapas produktów pracy lub pewien stosunek społeczny;
zwalczanie poglądu o kapitałotwórczej roli kredytu, przyznając taką rolę powstrzymywaniu się kapitalisty od rozrzutności;
prawa rządzące produkcją opierają się na obiektywnych prawach przyrody i są poza kontrolą ludzką;
prawa podziału uzależnione są od istniejącego układu instytucji społecznych i można je zmieniać.
· Teoria ludnościowa: przyjęcie prawa Malthusa przy pewnym złagodzeniu go: wzrost zamożności wg niego spowoduje spadek urodzeń, a jednocześnie krytykuje prawo malejącej urodzajności gleby wskazanie na rolę postępu naukowo – technicznego i eksportu kapitału jako środków zaradczych;
biedni, nie mający środków na utrzymanie rodziny nie powinni zawierać małżeństw optowanie za kontrolą urodzeń;
* „Nie można oczekiwać dużego polepszenia moralności, póki płodzenie wielkich rodzin nie będzie się spotykać z tymi samymi uczuciami, jak pijaństwo lub jakieś inne fizyczne wybryki.”;
emigracja biednych do kolonii.
· Teoria wartości – wartość wymienna (stosunek wymienny dwóch dóbr), przyjęcie w zasadzie drugiej koncepcji Smitha (po Malthusie – wartość jako ilość pracy, jaką można nabyć za produkt);
potem rozważania na temat wartości naturalnej (długookresowej) jako sumy kosztów produkcji (wynagrodzeń czynników wytwórczych), których najistotniejszym składnikiem jest płaca;
wartość bieżąca: zależna od podaży i popytu na rynku.
· Cena: rozważania na temat konkurencji i badania elastyczności popytu i podaży;
cena – dobro ją posiada, gdy jest użyteczne i trudne do uzyskania; wartość użytkowa określa wartość wymienną jedynie w niewielu przypadkach – ceny będą zależne w większości przypadków od kosztów produkcji;
podział dóbr na 3 grupy ze względu na elastyczność podaży:
* dobra nieelastyczne (wina, dzieła sztuki, rzadkie książki, monety, wartość położenia ziemi oraz potencjalnie całość ziemi w miarę, jak rośnie gęstość zaludnienia) – niepomnażalne pracą (Ricardo);
ich podaż jest bezwzględnie ograniczona a krzywa podaży pionowa;
dzieje się tak w razie monopolu – sztucznym ograniczeniu podaży;
* dobra doskonale elastyczne, pomnażalne pracą – większość rzeczy kupowanych i sprzedawanych na rynku (towary przemysłowe);
krzywa podaży pozioma;
* dobra, których podaż może wzrosnąć, ale przy rosnących kosztach – płody rolne;
popyt na dobra funkcją ceny zależność między podażą, popytem i ceną kształtuje się w każdej sytuacji odmiennie: cenę wyznacza w poszczególnych przypadkach:
* stosunek popytu do podaży;
* koszty produkcji – koszty krańcowe nie zmieniają się, gdy produkcja rośnie, bowiem koszty mają charakter stały;
* krańcowe koszty produkcji (w najbardziej niekorzystnych okolicznościach – prawo malejącej urodzajności gleby czyli krańcowej produkcyjności gleby), które rosną w miarę wzrostu produkcji; o wydajności gleby decyduje nie dodatkowe zatrudnienie / jednostkę powierzchni, ale postęp techniczny.
· Teoria handlu zagranicznego – przejęta od Ricardo, nazwana przez niego teoria kosztów komparatywnych:
poddanie analizie dodatkowo popytu największe korzyści osiągają kraje, na których towary popyt jest największy;
wprowadzenie pojęcia „terms of trade” – stosunek zmian cen towarów eksportowanych do zmian cen towarów importowanych w dwóch porównywalnych okresach: Pex 1Pim 1 : Pex 0Pim 0 ;
* terms of trade będą korzystne dla danego kraju, gdy wartość współczynnika będzie > 1 fizyczne rozmiary importu mogą wzrastać szybciej niż fizyczne rozmiary eksportu, można przy tej samej produkcji w kraju zwiększać przywóz towarów z zagranicy;
* ukształtowanie się współczynnika <1, oznacza pogorszenie się terms of trade fizyczne rozmiary eksportu muszą wzrastać szybciej niż fizyczne rozmiary importu, w przeciwnym wypadku nastąpi ograniczenie importu lub konieczne będzie zaciągnięcie kredytu na zakup towarów u dostawców zagranicznych;
pogorszenie się terms of trade powoduje transfer części dochodu narodowego wytworzonego w kraju na rzecz państw, w których terms of trade uległ poprawie.
V. Ekonomia niemiecka I i II połowy XIX wieku (ekonomia romantyczna, narodowa, starsza szkoła historyczna i młodsza szkoła historyczna).
Nawiązywanie XIX – wiecznej ekonomii niemieckiej do merkantylizmu niemieckiego (kameralistyki) popieranie działalności państwa w sferze gospodarki.
Etapy historyzmu niemieckiego:
nurt romantyczny (Adam Mller) i narodowy (Friedrich List) – od początku XIX wieku do lat 40 – tych;
starsza szkoła historyczna (Wilhelm Roscher, Bruno Hildebrand, Karl Knies) – lata 40 – te do 70 – tych;
młodsza szkoła historyczna (Gustav Schmoller, Max Weber, Werner Sombart) – lata 70 – te do okresu międzywojennego.
1. SPOŁECZNO – EKONOMICZNE I IDEOLOGICZNE ASPEKTY POWSTANIA NARODOWEJ EKONOMII W NIEMCZECH W I POŁOWIE XIX WIEKU.
· Rozbicie Niemiec na wiele podmiotów posiadających status państwowości (ponad 1000): królestwa, księstwa, hrabstwa, biskupstwa, wolne miasta itp.;
silne bariery celne pomiędzy państewkami utrudniające handel;
dominacja ustroju feudalnego – poddaństwo chłopów na wsi i cechy rzemieślnicze w miastach;
* brak silnej klasy kupców i przemysłowców – polityczna i ekonomiczna dominacja klasy junkrów – właścicieli ziemskich;
* zła sytuacja ludnościowa – kraj wyniszczony po wojnie 30 – letniej (1618 – 1648) oraz wojnach napoleońskich;
* problemy społeczne – silny oddźwięk Wiosny Ludów w Niemczech w latach 1848 – 1849.
· Stosunkowo najszybszy rozwój Prus:
organizacja ośrodka przemysłu ciężkiego na Śląsku w końcu XVIII wieku;
zniesienie poddaństwa chłopów: w latach 1807 – 1850 przeprowadzenie procesu regulacji stosunków poddańczych ziemię otrzymali jedynie najbogatsi chłopi, co zapewniło racjonalną strukturę rolnictwa i zapewniło dopływ siły roboczej do miast (wyrugowani chłopi).
· Jednoczenie Niemiec:
powstanie na mocy uchwał Kongresu Wiedeńskiego Związku Niemieckiego (35 państw i 4 wolne miasta) z Austria jako hegemonem;
1834 r. – Niemiecki Związek Celny zawiązany z inicjatywy Prus, do którego przyłączały się inne państwa:
* zniesienie ceł wewnętrznych przy zachowaniu na towary importowane, przede wszystkim angielskie;
1871 – utworzenie Cesarstwa Niemieckiego (II Rzeszy) z królem Prus (z dynastii Hohenzollernów) jako cesarzem i Otto von Bismarckiem – kanclerzem.
· Filozofia niemiecka na przełomie XVIII i XIX wieku: Fichte, Schelling, Hegel, Kant: uniwersalizm:
podstawą rozważań społeczeństwo jako całość, stanowiące inny jakościowo i ważniejszy od jednostki twór;
„Dla argumentacji Smitha i Ricardo było charakterystyczne i oczywiste, że państwo istnieje dla obywatela. (...)Odpowiedzią Niemców na początku ostatniego stulecia było, że jednostka istnieje dla państwa. To państwo zapewnia jej opiekę i możliwość stałej egzystencji w cywilizowanych warunkach. Poprzez krótki, niepewny, a często bezładny ciąg życia jednostki państwo jest silnym, trwałym pomostem między przeszłością a przyszłością.”
2. NIEMIECKI ROMANTYZM EKONOMICZNY I JEGO TWÓRCA A. MLLER: PAŃSTWO, BOGACTWO SPOŁECZNE, EKONOMIKA I PRACA PRODUKCYJNA I NIEPRODUKCYJNA.
· Państwo: nawiązanie do teorii Fichtego – uniwersalizm:
krytyka dorobku klasycznego: społeczeństwo jako jedność elementów politycznych, ekonomicznych, religijnych i moralnych, ponad którymi stoi państwo;
państwo jako konieczność: jednostka nie może żyć bez państwa i poza państwem: „(...) państwo jest nie tylko podstawową ludzka potrzebą, ale jest najwyższą ludzką potrzebą.”;
państwo jako podstawowa forma organizacji jednostek, które są z nim połączone wszechstronnymi więzami, również gospodarczymi dominacja państwa także w gospodarce.
· Koncepcja bogactwa:
bogactwo: nie tylko wyprodukowane dobra materialne (jak u klasyków), ale także dobra niematerialne: język, kultura, cywilizacja, zdolności społeczeństwa – wynik rozwoju społeczeństwa;
czynniki produkcji:
* materialne: kapitał, ziemia i praca;
* duchowy – najważniejszy, decydujący o produktywności pracy;
sprzeciw wobec Smithowskiej koncepcji pracy produkcyjnej i nieprodukcyjnej – każda ma charakter produkcyjny.
· Wartość i pieniądz:
wartość – o wartości dobra decyduje nie ilość pracy, ale jego znaczenie dla społeczeństwa – pożyteczność;
pieniądz: przypisywanie mu jedynie roli środka wymiany, tak więc optymalnym pieniądzem jest pieniądz papierowy;
* wartość pieniądzu nadaje państwo, a nie gra popytu i podaży (jak u klasyków).
3. IDEALNA ORGANIZACJA SPOŁECZEŃSTWA W MODELU MLLERA – ROLA INTERWENCJONIZMU I PROTEKCJONIZMU W HANDLU ZAGRANICZNYM.
· Wymiana międzynarodowa:
przekonanie o nieekwiwalentności wymiany międzynarodowej między państwami o różnych stopniach rozwoju gospodarczego: przy wymianie między krajem lepiej i gorzej rozwiniętym, ten pierwszy zgarnia korzyści, a drugi traci;
* swobodny handel możliwy jedynie po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju gospodarczego;
* przekonanie o możliwości rozwijania gospodarki autarkicznej – wzrostu gospodarczego bez nawiązywania kontaktów gospodarczych z zagranicą.
· Idealna organizacja społeczeństwa:
wyróżnianie następujących faz rozwoju społecznego:
* wspólnota pierwotna;
* niewolnictwo;
* feudalizm;
* kapitalizm;
idealny ustrój to ten wywodzący się z feudalizmu – stanowy wyróżnianie następujących stanów:
* nauczycielskiego – istotna rola nauczycieli (jak u Smitha);
* obrońców państwa;
* żywicielskiego;
* handlowo – przemysłowego;
reprezentowanie feudalnych i ziemiańskich interesów – „pruska droga do kapitalizmu”, zainicjowania i wspierana przez junkrów – bogatych właścicieli ziemskich, którzy w braku silnej klasy przemysłowców i handlowców jako jedyni dysponowali wystarczającym kapitałem;
* centralizacja kapitału (łączenie wolnych środków finansowych) – proces, który zapoczątkował powstanie najpierw spółek osobowych , potem kapitałowych;
* powstawanie kompleksów przemysłowych rozpoczynało się od wielkich majątków ziemskich.
4. F. LIST JAKO TWÓRCA NARODOWEJ EKONOMII NIEMIECKIEJ – ZAŁOŻENIA SYSTEMU TEORETYCZNEGO.
· 1841 r. „Narodowy system ekonomii politycznej”:
tematyka pracy:
* pojęcie narodowości i stadiów rozwoju;
* pojęcie sił wytwórczych;
początki teorii rozwoju kraju zacofanego gospodarczo i jego stymulowania przez państwo.
· Narodowość jako podstawa rozważań Lista – wobec słabości państewek niemieckich odchodzi od gloryfikacji państwa, przechodząc do wyniesienia pojęcia narodowości:
naród jako bardzo istotny etap pośredni między jednostką a ludzkością;
charakter narodu i jego interesy determinują los i interesy jednostek;
* pomyślność jednostki zależy od potęgo gospodarczej i politycznej narodu;
* prywatne interesy jednostek powinny być podporządkowane interesom narodu.
· Idea stadiów rozwoju:
stadia rozwoju narodów – narody w poszczególnych stadiach egzystują obok siebie i powinny dążyć do osiągnięcia jak najwyższego stadium rozwojowego:
* dzikości;
* pasterski;
* rolniczy;
* rolniczo – rękodzielniczy (przemysłowy);
* rolniczo – rękodzielniczo (przemysłowo) – handlowy;
najwyższe stadium rozwoju mogą osiągnąć jedynie niektóre narody: muszą posiadać odpowiednie terytorium o korzystnym klimacie i bogactwach naturalnych, a także odpowiednie zdolności określające kulturę gospodarowania w danym kraju;
* Niemcy dysponują wszelkimi odpowiednimi atrybutami, tak więc ich wykorzystanie zagwarantuje postęp i osiągnięcie najwyższego stadium rozwoju;
wspieranie przez Lista idei ekspansji kolonialnej Niemiec oraz parcia na wschód w poszukiwaniu „przestrzeni życiowej”;
koncepcja dynamiczna (w przeciwieństwie do statyki klasyków).
· Siły wytwórcze (teoria potencjału gospodarczego lub produkcyjnego) i interwencjonizm:
szeroka koncepcja sił wytwórczych: maja charakter materialny (ziemia, kapitał, praca) i niematerialny (ustrój parlamentarny, moralność, kultura, wolność sumienia i pracy itp.);
rozwijanie narodowych sił wytwórczych:
* koncepcja ograniczenia bieżącej konsumpcji w celu powiększenia oszczędności i zwiększenia zdolności wytwórczych i bogactwa w przyszłości – u Smitha akumulacja prowadziła bezpośrednio do wzrostu konsumpcji;
* przemysł – jego rozwój zadaniem państwa, wspomagającego przemiany gospodarcze i wstępowanie na coraz wyższe stadia rozwojowe państwo powinno tworzyć infrastrukturę gospodarczą, a w niektórych wypadkach budować zakłady przemysłowe (szczególnie w zakresie przemysłu ciężkiego);
* rozwój oświaty – przygotowanie fachowych kadr i rozszerzanie ogólnych horyzontów społeczeństwa (w Niemczech jako pierwszym państwie wprowadzono obowiązek szkolny).
· Wymiana międzynarodowa:
wolna wymiana może mieć miejsce jedynie, gdy biorą w niej udział państwa równorzędne pod względem poziomu rozwoju gospodarczego konieczność osiągnięcia odpowiednio wysokiego poziomu rozwoju przed wprowadzeniem gospodarki wolnohandlowej;
cła protekcyjne powinny ochraniać niektóre, wybrane gałęzie przemysłu, najważniejsze dla danej gospodarki, dopóki nie osiągnie odpowiedniego poziomu rozwoju protekcjonizm wychowawczy;
rolnictwo poza polityką interwencjonizmu – cła w tym zakresie spowodowałyby podniesienie cen artykułów rolnych i spadek zysków przemysłowców.
· Metoda badawcza:
zarzucanie klasykom ahistoryzmu, ogólnikowości, abstrakcyjności i statyczności;
* zakwestionowanie koncepcji „homo oeconomicus” – człowiek nie działa zawsze pod wpływem bodźców materialnych i racjonalnie – wpływają na niego bodźce moralne, dążenie do uzyskania społecznej akceptacji itp.;
konieczność rozpatrywania gospodarki w czasie, bowiem jedynie w ten sposób widać zmiany i kierunki rozwojowe.
5. STOSUNEK NARODOWEJ EKONOMII NIEMIECKIEJ DO KLASYKI ANGIELSKIEJ.
DZIEDZINA EKONOMIA KLASYCZNA EKONOMIA NIEMIECKA
filozofia indywidualizm wywodzący się z utylitaryzmu uniwersalizm
jednostka a społeczeństwo kosmopolityzm charakter państwowy lub narodowy
metoda ahistoryczność, abstrakcyjnośćmetoda dedukcyjna osadzenie w warunkach społecznych danej epokimetoda opisowa – idiograficzna
prawa ekonomiczne ogólne, obiektywne – nauka ekonomii nauką nomotetyczną brak prawidłowości (Knies) lub ich cząstkowy, zależny od sytuacji charakter
państwo w gospodarce koncepcja „stróża nocnego” interwencjonizm
rozwój w krajach kraje rozwinięte gospodarczo kraje zacofane gospodarczo
handel międzynarodowy wymiana ekwiwalentnawolny handel wymiana ekwiwalentna jedynie między krajami o tym samym stopniu rozwojuprotekcjonizm i cła wychowawcze
bogactwo narodu jedynie wytwory materialne dobra materialne i niematerialne
czynniki produkcji materialne: ziemia, kapitał, praca materialne i duchowe
rodzaje pracy produkcyjna i nieprodukcyjna wszystkie rodzaje pracy są produkcyjne
koncepcja wartości wartość wymienna dobra o wartości decyduje pożyteczność dobra dla społeczeństwa
pieniądz pieniądz jako towarjego wartość ustala rynek pieniądz jako narzędzie realizacji polityki państwa, które decyduje o jego wartości
typ analizy makroekonomiczna
podejście podażowe
6. STARSZA SZKOŁA HISTORYCZNA – JEJ PRZEDSTAWICIELE: W. ROSCHER, B. HILDEBRAND, K. KNIES.
Szkoła historyczne – wyeliminowanie ekonomii podstawowego kierunku jej badań: poszukiwania prawidłowości produkcji i podziału dóbr w społeczeństwie.
· W. Roscher: 1854 – 1894 r. „System gospodarki narodowej”:
ekonomia powinna uwzględniać historyczny przebieg zjawisk;
jej zadaniem:
* opis zamierzeń i dokonań narodów w sferze gospodarczej;
* badanie wpływu instytucji społecznych na gospodarkę;
prawa ekonomiczne względne, uwarunkowane historycznie – nie uznaje konieczności istnienia ogólnej teorii ekonomicznej;
żądanie poszerzenia ekonomii o historię gospodarczą i historię myśli ekonomicznej metoda historyczna.
· B. Hildebrand:
radykalniejszy niż Roscher: ostrzejsza krytyka ekonomii klasycznej;
* przeciwstawianie się możliwości istnienia uniwersalnych praw ekonomicznych ich tworzenie zarozumialstwem ze strony klasyków;
podstawowa rola w poznawaniu zasad rozwoju gospodarczego – historia wzbogacona statystyką;
* ekonomia powinna ograniczać się do historii gospodarczej i historii doktryn społeczno – ekonomicznych (historii myśli ekonomicznej);
działania gospodarcze jako część szeroko pojętego życia społecznego nie wolno ich izolować od innych działań, życie społeczne to całość – każde izolowanie jest sztuczne i fałszuje rzeczywistość;
fazy rozwoju gospodarstwa społecznego:
* gospodarki naturalnej;
* gospodarki pieniężnej;
* gospodarki kredytowej.
· K. Knies:
niemożność istnienia praw ekonomicznych – zarówno uniwersalnych, jak i rozwojowych;
* ekonomia nauką opisową (idiograficzną) sprowadza się do historii gospodarczej;
* historia pozwala uchwycić jedynie pewne analogie, nie prawa;
* każda sytuacja jest niepowtarzalna, nie ma identycznych;
gospodarstwo narodowe: kategoria historyczna, rezultat rozwoju narodu kształtowany przez:
* czynniki wewnętrzne: terytorium, klimat, stan i przyrost ludności;
* właściwości narodowe i rasowe społeczeństwa;
możliwość prześledzenia rozwoju gospodarstwa narodowego w czasie jako niepodzielnego elementu życia społecznego.
7. SPOŁECZNO – EKONOMICZNE I IDEOLOGICZNE UWARUNKOWANIA EKONOMICZNEJ MYŚLI NIEMIECKIEJ W II POŁOWIE XIX WIEKU.
· Zwycięstwo Prus nad Francją w 1871 roku zjednoczenie Niemiec i utworzenie Cesarstwa Niemieckiego:
przyłączenie do Niemiec Alzacji i Lotaryngii posiadających bogactwa naturalne (węgiel, rudy żelaza);
ściągnięcie z Francji kontrybucji, która została wykorzystana jako kapitał inwestycyjny.
· Przemiany gospodarcze:
grynderka – ruch zakładania nowych przedsiębiorstw, spółek;
rewolucja agrarna:
* powstanie na wsi chłonnych rynków zbytu;
* zwiększenie podaży surowców pochodzenia rolniczego dla przemysłu;
wzrost liczby ludności w latach 1871 – 1914 z 41 do 67 mln;
aktywna polityka rozwoju przemysłu przez protekcjonizm celny i zamówienia zbrojeniowe;
ekspansja kolonialna jako sposób otwarcia dla niemieckich towarów rynków pozaeuropejskich.
· Druga rewolucja przemysłowa: badania naukowe przyrodnicze i techniczne, działalność laboratoriów i placówek badawczych przy wielkich zakładach przemysłowych budowanie industrializacji na podstawie najnowocześniejszej techniki:
wzrost wydobycia węgla i produkcji przemysłu hutniczego, rozwój przemysłu elektrotechnicznego i chemicznego;
silna monopolizacja – koncerny typu AEG, IG Farben;
1913 r – wyprzedzenie Wielkiej Brytanii w produkcji przemysłowej i drugie miejsce (po USA) w rankingu potęg gospodarczych;
rozwój kolei i przemysłu stoczniowego.
· Polityka rządowa:
antysocjalistyczne działania Bismarcka: 1878 r – ustawy antysocjalistyczne i delegalizacja partii socjalistycznej;
wprowadzenie elementów polityki socjalnej, ubezpieczenia oraz ustawodawstwa fabrycznego;
poparcie uzyskane w tych działaniach przez założony w 1872 roku Związek Polityki Socjalnej – skupiający profesorów ekonomii i innych nauk społecznych („socjalizm z katedry”):
* wiara w możliwość rozwiązania konfliktów społecznych przez państwo w drodze reform;
* państwo jako instytucja ponad interesami i podziałami klasowymi – w celu realizacji zadań powinno znacjonalizować np. koleje – interwencjonizm państwowy powinien mieć charakter społeczny.
8. METODOLOGIA BADAWCZA, PRAWA EKONOMICZNE I ZADANIA EKONOMII POLITYCZNEJ W SYSTEMIE POGLĄDÓW M. WEBERA I W. SOMBARTA – MŁODSZA SZKOŁA HISTORYCZNA.
· Werner Sombart:
system gospodarczy cechuje określona psychika gospodarcza (społeczna): przejawia się ona w postaci określonych zasad gospodarczych, techniki materialnej i organizacji pracy społecznej psychika gospodarcza decyduje o charakterze systemu gospodarczego;
* idealistyczna interpretacja prawidłowości rozwoju społeczno – gospodarczego;
* reforma kapitalizmu będzie możliwa dzięki przemianom w psychice społecznej;
poszukiwanie czynnika sprawczego, który decyduje o kierunku i charakterze przemian w gospodarce: duch kapitalizmu, duch gospodarczy;
* składa się on z pracowitości, oszczędności, inteligencji, gospodarności, solidarności, zdolności organizacyjnych itp.;
* siłą nośną kapitalizmu – działalność Żydów, którzy posiadają owe cechy;
w miarę narastania nacjonalizmu niemieckiego zastępowanie ducha kapitalizmu duchem narodu:
* tworzenie zorganizowanego kapitalizmu – inspirująca rola państwa narodowego i korporacji zawodowych;
fazy rozwoju kapitalizmu:
* wiek XIII do rewolucji przemysłowej 1750 roku:
gospodarka indywidualna;
gospodarka okresu przejściowego;
* 1750 – 1914 r – ujawnienie się w pełni ducha kapitalizmu, którego uosobieniem jest przedsiębiorca:
maksymalizacja dochodów pieniężnych;
konkurencja;
racjonalność działania;
* po 1914 r:
gospodarka społeczna;
działalność związków zawodowych;
osłabienie ducha kapitalizmu;
powstanie wielkich korporacji;
rozwój innych form gospodarki (obok kapitalistycznych): spółdzielczej, mieszanej, publiczno – prywatnej;
sztywne ramy instytucjonalne – większa stabilność systemu.
· Max Weber:
stosunki kapitalistyczne jako odrębny typ stosunków gospodarczo – społecznych wykształconych na drodze historycznego rozwoju;
poszukiwanie ducha kapitalizmu: jego uosobieniem etyka protestancka, która umożliwiła rozwój kapitalizmu normy moralne protestantyzmu pozwoliły narodzić się kapitalizmowi;
typy idealne społeczeństwa – pomost między ekonomią historyczną a teoretyczną: istotne, powtarzające się cechy zjawisk gospodarczych;
* wadą ekonomii klasycznej nadmierna abstrakcja i uogólnienie;
* wadą historyzmu: nadmierne rozdrabnianie faktów, bez próby uchwycenia prawidłowości;
* typy idealne – usunięcie usterek obu kierunków przez zbliżenie ekonomii do rzeczywistości bez wypaczania jej;
przesłankami typów idealnych elementy psychiczne, duchowe, a nie materialne;
skonstruowanie typów idealnych jedynie na drodze badań historycznych, obejmujących stosunki gospodarcze, społeczne, normy prawne i ideologie epoki historycznej;
prawa ekonomiczne: aprioryczne sądy wyrażające pewne prawdopodobne skutki czy kierunki działań jednostek lub społeczeństwa;
rozwój społeczno – gospodarczy: decyduje o nim rozwój ideologii (demiurga rzeczywistości).
9. SPÓR O METODĘ.
· Spór o metodę wynikł z rozbieżności między postulatami metodologicznymi młodszej szkoły historycznej i psychologicznej szkoły austriackiej – jednej ze szkół kierunki subiektywno – marginalistycznego (od lat 70 – tych XIX wieku);
prowadzony między G. Schmollerem a K. Mengerem (twórcą szkoły austriackiej);
w rzeczywistości bezprzedmiotowy – obie metody powinny się uzupełniać.
· Menger: obrona teoretycznego, abstrakcyjnego i dedukcyjnego charakteru ekonomii:
zadaniem ekonomii formułowanie ogólnych praw, które można odnosić do wszystkich systemów gospodarczych.
· Schmoller: historyczna zmienność życia gospodarczego i konieczność rozpatrywania go w całokształcie zjawisk społecznych;
metoda opisowa i indukcja.
Przeczytaj podobne teksty
Treść zweryfikowana i sprawdzona
Zgodnie z misją, Redakcja serwisu dokłada wszelkich starań, aby dostarczać rzetelne i sprawdzone treści edukacyjne.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.
Dodatkowe oznaczenie "Sprawdzona treść" wskazuje, że dany materiał został zweryfikowany przez Redakcję lub ekspertów współpracujących z serwisem.
Weryfikacja tekstu odbywa się na następujących poziomach:
1. Sprawdzenie tekstu pod kątem ewentualnych błędów ortograficznych, stylistycznych, interpunkcyjnych lub innych.
2. Weryfikacja tekstu pod kątem błędów rzeczowych.
3. Sprawdzenie materiału pod kątem ich aktualności.