Aspiracje - uwarunkowania i znaczenie

Jednym z ważnych stymulatorów ludzkiego działania są aspiracje. Powodują one podejmowanie różnych form aktywności. Sprzyjają czynnemu uczestnictwu i zaangażowaniu w wykonywanie zadań realizowanych przez jednostki i grupy społeczne.

W literaturze naukowej pojęcie „aspiracje” jest różnie definiowane. Najczęściej jednak terminem tym określa się dążenia, zamierzenia, pragnienia, życzenia dotyczące wyników własnego działania lub osiągnięcia za jego pośrednictwem pożądanych stanów zadowalających danego osobnika oraz spełniających dlań funkcje nagrody.

W. Kopaliński ujmuje aspiracje jako „dążenia (do osiągnięcia czegoś), pragnienia (dopięcie celu, dobicia się do czegoś ).”

Podobnie pojęcie to definiuje A. Sokołowska – „aspiracje to ogół pragnień i dążeń dotyczących osobistej przyszłości jednostki”. Według A. Janowskiego aspiracje to „w miarę trwałe i względne silne życzenia jednostki dotyczące właściwości lub stanów, jakimi ma się charakteryzować jej życie w przyszłości, oraz obiektów jakie w tym życiu będzie chciała uzyskać”.
Wielu autorów zwraca uwagę na konieczność odróżniania pojęcia aspiracji od oczekiwań, przypisując im odmienne znaczenie. Fakt ten silnie podkreśla W. Łukaszewski, który nazywa aspiracje – idealnymi rezultatami działania uświadamianymi przez podmiot w formie pragnień, stanowiących składnik „ja idealnego”. Zgodnie z tym ujęciem, aspiracje dotyczą wyników lub stanów pożądanych, oczekiwania zaś – spodziewanych lub przewidywanych.

Pomimo różnic znaczeniowych pojęć, należy również wskazać na związki zachodzące między nimi. Przejawiają się one w tym, iż oczekiwania mogą wpływać na aspiracje i na odwrót, zarówno zaś jedne i drugie – na poziom wykonania.

Z zagadnieniem aspiracji wiąże się pojęcie poziomu aspiracji.

Istnieje wiele definicji, które utrudniają jednoznaczne posługiwanie się tym terminem. Według M. Tyszkowej poziomem aspiracji nazywamy ‘spodziewany z góry przez jednostkę wynik własnego działania” W ujęciu A. Janowskiego poziom aspiracji to „przewidywany przez jednostkę przyszły wynik w warunkach, gdy realizacja tej akcji ma zaspokajać istotne potrzeby jednostki lub przybliżać ją do istotnych dla niej celów.”

Ujmując poziom aspiracji jako spodziewany wynik działania, niektórzy autorzy posługują się również pojęciem antycypacji.

E. R. Hilgard zamiennie posługuje się terminami „oczekiwanie” i „antycypacja” – jest to przewidywanie przyszłych zdarzeń oparte na przeszłych doświadczeniach i obecnych bodźcach.” Uwzględniając podane znaczenie pojęcia antycypacji, często poziom aspiracji określa się jako antycypowany przez danego osobnika wynik działania.

W literaturze socjologicznej funkcjonuje jeszcze jedno pojecie, a mianowicie pojęcie „pseudoaspiracje”. W B. Gołębiowskiego terminem tym określamy kompleks zjawisk obejmujących „wszelkie marzenia, autofantazje niecelowe i umotywowane możliwością realizacji, będące zjawiskiem często psychologicznym lub psychopatologicznym (rojenia egocentryczne) nie prowadzącym do przyjęcia realnych postaw i pojęcia działań, mimo iż mogą one wpływać pośrednio na realne zachowania jednostki.” Aspiracjami – pisze dalej autor – „nazywamy więc te potrzeby, dążenia i zainteresowania, które jednostka planuje realizować, pretenduje do ich zaspokajania w określonym czasie i warunkach, przy pomocy działania własnego, innych ludzi, bądź własnego i innych”.

W oparciu o zebrane wyniki badań B. Gołębiowski opracował typologie aspiracji społeczno – kulturalnych, a więc dotyczących podstawowych wartości społecznych oraz wartości szeroko pojętej kultury. Przez wartości społeczne rozumie wspomniany autor „wartości związane z pozycją i funkcjonowaniem jednostki w szerszych grupach i zbiorowiskach społecznych, a więc z jej rolami społecznymi, więzami społecznymi i pozycją w układzie stosunków społecznych. Wartościami kultury natomiast nazwiemy wartości związane bardziej z życiem indywidualno – osobowym jednostki, z jej obcowaniem z różnymi wytworami kultury.”

Możliwości jednostki są wyznaczone przez jej zdolności, umiejętności, sprawność psychofizyczną, od których zależy efektywność jego działania, doznawane w nim sukcesy lub niepowodzenia.

Aspiracje zawyżone przejawiają się w podejmowaniu zadań, których wykonanie przekracza możliwości danego osobnika, wskutek tego jego działanie jest nieskuteczne. Realistyczne polegają na podejmowaniu zadań, które dany osobnik jest w stanie wykonać, choć wymaga to wysiłku i pokonania szeregu przeszkód. Natomiast zaniżonym odpowiadają zadania bardziej łatwe i ich realizacja jest poniżej możliwości danej jednostki, która mogłaby z powodzeniem wykonać zadania trudniejsze.

Następnym kryterium podziału aspiracji jest ich związek z działaniem. Wyróżniamy więc aspiracje życzeniowe i działaniowe. Wyodrębnienie ich opiera się na rozróżnianiu celów idealnych i celów działania. „Cel idealny to rezultat, który dany osobnik pragnąłby osiągnąć. Ponieważ zdaje on sobie sprawę, że osiągnięcie tego celu przekracza jego możliwości, dlatego przyjmuje realny cel działania, który zamierza realizować.”

Aspiracje życzeniowe występują w świadomości w formie życzeń, pragnień, marzeń dotyczących upragnionego stanu lub wyniku działania. Nie towarzyszy im jednak działanie zmierzające do osiągnięcia odpowiadającego im celu. O ich istnieniu wnioskujemy jedynie na podstawie wypowiedzi danego osobnika.

Na ogół autorzy przyjmują, iż pragnienia i życzenia są formą aspiracji. Mają jednak wątpliwości co do tego, czy marzenia mogą spełnia tę funkcję. Zdaniem A. Janowskiego „marzenia mogą być włączone w ramy aspiracji tylko wówczas, gdy są one choćby w minimalnym stopniu skonfrontowane z oczekiwaniami co do przebiegu i zachowania się licznych czynników zewnętrznych, które są niezależne od jednostki, lecz mają wpływ na realizację jej planów. W tym samym znaczeniu można mówić, że aspiracje są rezultatem połączenia (a częściowo zapewne zredukowania ) własnych marzeń jednostki i jej fantazji dotyczących losu i oczekiwaniami dotyczącymi wpływu obiektywnych warunków oddziałujących na jednostkę.”
Drugim wymienionym rodzajem aspiracji są aspiracje działaniowe. Są to dążenia do zamierzenia, dotyczące osiągnięcia pewnego stanu lub wyniku działania. Spełniają one funkcje stymulatora pobudzającego do podjęcia określonej formy aktywności. Przy określaniu różnic zachodzących między aspiracjami życzeniowymi, a działaniowymi W. Łukaszewski opiera się na ich związku ze strukturą osobowości. Życzeniowy poziom aspiracji uznaje za składnik ‘ja idealnego”, natomiast działaniowy – „ja realnego”. W związku z tym można podzielić ludzi na dwie kategorie. Pierwsza to osobnicy o postawie realistycznej, u których dominującą rolę odgrywają aspiracje działaniowe. Druga natomiast, to ci o postawie nierealistycznej u których szczególnie dominują aspiracje życzeniowe.

Biorąc pod uwagę czas potrzebny dla zrealizowania określonych aspiracji, można wyróżnić aspiracje aktualistyczne i perspektywiczne. Pierwsza z nich to”...zamierzenia, które mogą być zrealizowane w bliskiej przyszłości za pośrednictwem czynności wykonywanych w określonej sytuacji działaniowej. Aspiracje perspektywiczne natomiast to zamierzenia dotyczące przyszłych osiągnięć lub przyszłych wyników działania w zakresie uczenia się, działalności zawodowej, społecznej, naukowej, kulturalnej, sportowej. Realizacja związanych z tym celów wymaga dłuższego czasu, który może obejmować wiele miesięcy, lat, a nawet całe życie.”

W. Szewczyk wyróżniając cele doraźne i życiowe twierdzi, iż pierwsze z nich wyznaczają aspiracje aktualistyczne, drugie zaś perspektywiczne. Przez cele doraźne określa takie, które „finalizują nasze czynności i działania, które mogą być zrealizowane w niedalekiej przyszłości, w stosunkowo krótkim czasie. A przez cele życiowe te, które finalizują naszą działalność działalność a ich realizacja wymaga dłuższego czasu.”

W zakresie aspiracji perspektywicznych można wyróżnić aspiracje o różnej ruchliwości poziomej lub pionowej. Kryterium podziału jest tu ilość i jakość zmian pożądanych lub zamierzonych w stosunku do aktualnego stanu. Pozioma ruchliwość aspiracji wyznaczona jest przez wielkość zmian dotyczących np. miejsca zamieszkania czy miejsca zatrudnienia, itp. Brak tej ruchliwości oznacza, że osobnik w wymienionych działaniach nie zamierza i nie pragnie dokonywać zmian. Natomiast ruchliwość pionowa dotyczy wielkości zmian w prestiżu zawodowym, hierarchii społecznej itp.

Ze względu na kryterium związku aspiracji ze świadomością możemy wyróżnić 2 rodzaje aspiracji. Uświadomienie – dotyczące celów, które dany osobnik pragnie lub zamierza osiągnąć. Aspiracje latentne, które nie są uświadomione. O ich istnieniu wnioskujemy pośrednio na podstawie wypowiedzi dotyczących celów, ideałów, aprobowanych wartości.
Następny jest podział aspiracji ze względu na przedmiot. Można więc wyróżnić aspiracje ukierunkowane na osiągnięcie pewnego stanu (np. ukończenie szkoły ) lub przedmiotu (posiadanie samochodu, mieszkania itp. ).

Ostatnim wymienionym przez Z. Skornego, kryterium jest treść aspiracji. Uwzględniając je możemy wyróżnić szereg aspiracji np. ludyczne, edukacyjne, zawodowe, szkolne, prestiżu społecznego, stanu posiadania, rekreacyjne i inne.

Do aspiracji odgrywających ważną rolę w rozwoju umysłowym dzieci i młodzieży należą aspiracje edukacyjne. Są nimi zamierzenia dotyczące wyników pracy szkolnej oraz uzyskiwanych w niej ocen. Aspiracje edukacyjne dotyczą również ukończenia określonej szkoły oraz związanego z tym zamierzonego poziomu wykształcenia (np. „Zamierzam rozpocząć naukę w liceum”, „chciałabym ukończyć studia wyższe” ).

Aspiracje edukacyjne pozostają w bliskim związku z aspiracjami zawodowymi odnoszącymi się do zdobycia w przyszłości określonego zawodu lub wykonywania pewnych czynności zawodowych. Mogą również dotyczyć funkcji zawodowych, przyszłej pracy, miejsca pracy itp. Aspiracje te mogą przyjmować formy aspiracji dotyczących skutecznej działalności zawodowej.

(np. „Chciałbym stać się dobrym fachowcem” ). Często określa się je również mianem aspiracji uzyskania sukcesu w działaniu lub efektywnego działania. Ten rodzaj aspiracji może również dotyczyć działalności sportowej, artystycznej, naukowej itp. Łączą się one nieraz z aspiracjami do samokształcenia, które występują w formie zamierzeń lub pragnień odnoszących się do uzupełniania posiadanej wiedzy, opanowania określonych umiejętności, uzyskania dodatkowych kwalifikacji.

Aspiracje osobiste (życiowe) łączą się z aspiracjami rodzinnymi. Są w nich zawarte pragnienia lub zamierzenia dotyczące wyglądu, usposobienia, wykształcenia, stanu społecznego oraz innych cech partnera. Dotyczą optymalnego okresu założenia rodziny, liczby dzieci, metod ich wychowania, podziału obowiązków współmałżonków, ich statusu materialnego.
Od poziomu aspiracji, jego relacji do możliwości danego osobnika oraz realiów społecznych uzależniona jest efektywność działania, przystosowanie społeczne, współżycie z otoczeniem.
Kształtujące się pod wpływem warunków społecznych oraz środowiska, pobudzające do działania, aspiracje sprzyjają doskonaleniu i kształtowaniu zgodnie z ludzkimi potrzebami.