Polacy i Litwini- wspólne doświadczenia historyczne XIV-XVI wiek

POLACY I LITWINI- WSPÓLNE DOŚWIADCZENIA HISTORYCZNE XIV- XVI WIEK

Polacy i Litwini stały się sobie bardzo bliskimi narodami nie tylko dlatego, iż ze sobą sąsiadowały. Począwszy od drugiej połowy XIV wieku Polska i Litwa związane były unią personalną, która niezwykle zacieśniła stosunki tych dwóch państwowości, a później, pod koniec XVI wieku, przekształconą ją w unię realną.
Genezy unii personalnej zawartej w Krewie w 1385 roku należy szukać kilka lat wcześniej, w czasach planowania ożenku córki Ludwika Andegaweńskiego, Jadwigi. Drogą typów wśród trzech córek Ludwiga to ona została przedstawiona jako kandydatka na tron Polski, który objęła w 1384 roku. Należało wybrać jej odpowiedniego męża, mimo że już w 1378 roku została poślubiona Wilhelmowi Habsburgowi, synowi księcia austriackiego, Leopolda. Istotne było to, że Jadwiga w chwili tego ożenku miała cztery lata, a jej mąż osiem, dlatego przyjęto wówczas zasadę sponsalia de futuro, która oznaczała, iż małżeństwo zostanie skonsumowane dopiero po uzyskaniu przez małżonków wieku odpowiedniego, przy obopólnej zgodzie. Ważniejsze później okazało się doprowadzenie do koronacji Jadwigi, a nie troska o dopełnienie małżeństwa z Habsburgiem. Wykorzystali to panowie Małopolscy, podejmując rokowania z księciem litewskim, Jagiełłą. Liczyli się oni z międzynarodowymi konsekwencjami zerwania ślubu z Habsburgiem oraz nieprzychylnością elit wobec Litwinów. Jednak małżeństwo Jadwigi z Jagiełłą rozwiązałoby kilka istotnych kwestii- Polsce zagwarantowane zostałoby zakończenie długoletnich sporów o Ruś Halicką, Podole i Wołyń, jednak unia niosła niebezpieczeństwo zatargu z Krzyżakami, którzy nieprzychylnie patrzyli na rokowania Polaków z Litwinami. Sytuacja Jagiełły jako wielkiego księcia Litwy nie była najlepsza- uwikłany był w skomplikowane spory wewnętrzne oraz nie miał określonego stanowiska wobec Krzyżaków. Unia z Królestwem Polskim byłaby niezwykle pomyślnym zwrotem i gwarantowałaby pewną niezależność oraz bezpieczeństwo Księstwu Litwy.
W styczniu 1385 roku na dwór Jadwigi przybyli posłowie od Jagiełły, zapewniając o jego chęci do przyjęcia chrześcijaństwa oraz połączenia Wielkiego Księstwa Litewskiego z Królestwem Polskim. Elżbieta Węgierska, matka Jadwigi, zbytnio przeciwko temu nie protestowała i pozostawiła decyzję Małopolanom, w konsekwencji czego w sierpniu 1385 roku panowie małopolscy zawarli w Krewie układ z wielkim księciem litewskim Jagiełłą, związany z małżeństwem jego i Jadwigi. Jagiełło w zamian za rękę Jadwigi i tron polski podjął jednostronne zobowiązania wobec społeczeństwa polskiego. Zgodził się na przyjęcie chrztu wraz z poddanymi, zobowiązał się do wypłacenia odszkodowania w wysokości 200 000 florenów Wilhelmowi Habsburgowi, wypuszczenia wszystkich polskich jeńców przetrzymywanych na Litwie oraz obiecał, że odzyska wszystkie straty terytorialne poniesione przez Królestwo Polskie w przeszłości. Najważniejszy jednak był nie do końca sprecyzowany akt inkorporacji Wielkiego Księstwa do Królestwa. 12 lutego 1386 roku Jagiełło przybył wraz z braćmi do Krakowa i wszyscy przyjęli chrzest. Jagiełło przyjął imię Władysław, a Witold, który chrzcił się już trzeci raz, wybrał sobie imię Aleksander. Władysław poślubił Jadwigę, 4 marca 1386 roku został koronowany w katedrze wawelskiej na króla Polski. Unia została zawarta.
Pierwszym efektem tej unii było utworzenie biskupstwa w Wilnie, podlegającego arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu. Wówczas bardzo sporna okazała się pozycja Witolda, który wszedł w konflikt z Jagiełłą, a sojuszu i poparcia szukał u Krzyżaków, którzy chętnie mu tego udzielili w zamian za pewne ustępstwa terytorialne. Związek Polski i Litwy był zagrożony, jednak w wyniku ostatecznej zdrady Krzyżaków przez Witolda i pokoju z Jagiełłą otrzymał władzę namiestniczą na Litwie, która- jak się później okazało- również go dostatecznie nie usatysfakcjonowała. Ostatecznie w układzie wileńskim z 1400 roku Jagiełło przekazał Witoldowi władzę jako Wielkiemu Księciu Litwy, który miał zaprzysiąc wierność wobec Korony i jej służyć. Na wypadek śmierci Witolda tytuł ten wracał do Jagiełły, a w wypadku śmierci Jagiełły, nowy władca miał nie być wybrany bez uwzględnienia zgody Witolda i bojarów litewskich. Warunek ten wzmacniał niewątpliwie związek obu państw, dopuszczał bowiem litewskich bojarów do współdecydowania o obsadzie tronu polskiego. Układ wileński uznawał suwerenność Wielkiego Księstwa Litewskiego, co było ustępstwem ze strony panów krakowskich, którzy na razie porzucili plany pełnej inkorporacji. Układ ten został potwierdzony w Radomiu w 1401 roku.
Po śmierci Jadwigi pozycja Jagiełły na tronie polskim była znacznie zagrożona, ale dzięki zręcznej polityce i zabiegom dynastycznym o tron dla synów zdołał utrzymać się u władzy i doprowadzić Królestwo Polski do rozkwitu.
Obydwa narody bardzo się do siebie zbliżyły w trakcie wielkiej wojny z Zakonem Krzyżackim, kiedy to walczyły o niezależność i bezpieczeństwo Królestwa Polskiego i Księstwa Litewskiego. Chorągwie ziem królestwa i ziem litewskich walczyły przeciwko długoletniemu wrogowi po wodzą Jagiełły i Witolda.
Po zwycięstwie pod Grunwaldem (1411) i porozumieniu z Zygmuntem Luksemburskim w Lubowli (1412) zaszła potrzeba określenia wzajemnego stosunku Polski i Litwy. Dążył do tego przede wszystkim Witold., którego plany polityczne były możliwe do zrealizowania przy utrzymaniu związków z Polską. W październiku 1413 roku w Horodle doszło do zjazdu Władysław Jagiełły, Witolda oraz panów polskich i litewskich. W dokumencie traktatowym utrzymano zapis o inkorporacji Litwy do Polski, chociaż przeczyły temu szczegółowe postanowienia układu. Potwierdzono wcześniejsze postanowienia unii wileńskiej, ponadto zrównywała chrześcijańskich bojarów litewskich z szlachtą polską (adopcja herbowa czterdziestu siedmiu rodów bojarskich do szlacheckich rodów polskich). Rozciągnięcie polskich przywilejów na katolickich bojarów doprowadziło do pełniejszej integracji obu państw. Unia w Horodle była również klęską Zakonu, gdyż udowodniła, że związek Polski i Litwy jest niezwykle trwały.
Podczas panowania króla Władysława, syna Jagiełły, doszło do pewnej rozbieżności interesów pomiędzy Polską a Litwą, gdyż wielkim księciem został jego brat, Kazimierz. Unia personalna została zerwana, jednak bez większych reperkusji. W 1447 roku Kazimierz został ukoronowany na króla Polski, tym samym odnawiając unię personalną. Zagwarantował przy tym niezależność i równouprawnienie Polsce i Litwie.
Jan Olbracht, który królował w Polsce w latach 1492-1501 przyjął tytuł supremus dux Lithuaniae, mający podkreślać trwanie unii z Litwą. Wielkim Księciem Litewskim był Aleksander, odpowiedzialny za politykę wewnętrzną i zewnętrzną księstwa. W 1499 roku, pod wpływem zagrożenia ze strony Moskwy zawarto unie krakowsko-wileńską, która w zasadzie stanowiła przymierze dwóch suwerennych państw i dotyczyło wzajemnych kontaktów w sprawach dziedziczenia władzy. Porozumienie to anulowało wcześniejsze akty o inkorporacji Litwy. Po śmierci Olbrachta Aleksander został królem Polski za cenę dwóch przywilejów nadanych w Mielniku w 1501 roku. Pierwszy wprowadzał unię realną z Litwą, polegającą na tym, iż władca obu krajów miał być odtąd obierany na wspólnej elekcji, miała obowiązywać wspólna moneta i w razie potrzeby wspólne narady senatu i rady książęcej. Nie było jednak wspólnego sejmu. Unia była niekorzystna przede wszystkim dla dynastii, która faktycznie traciła dziedziczność tronu litewskiego. Natomiast drugi przywilej dotyczył zasad sprawowania władzy w Koronie, gdzie wprowadzał rządy senatu. Był to czas formowania się parlamentu.
Za czasów panowania Zygmunta Starego (1506-1548) Polska i Litwa wspólnie prowadziły wojny z Moskwą (1512-22, wojna litewsko-moskiewska z udziałem wojsk polskich, a w 1514 roku niewykorzystane zwycięstwo sił litewsko-polskich w bitwie pod Orszą nad wojskami moskiewskimi). Pewne zmiany przyniosły rządy Zygmunta II Augusta oraz agitacja jego matki, Bony Sforzy. Jeszcze za czasów królowania Zygmunta Starego jego polityka na Litwie polegała przede wszystkim na hamowaniu żądań szlachty, która domagała się przede wszystkim większej roli w sejmie. Rolę szlachty litewskiej najlepiej ilustruje wypowiedź wojewody wileńskiego Olbrachta Gasztołda, który pisał: „Zwołujemy wprawdzie na nasze sejmy także szlachtę dla okazania jej zaszczytu, zaś w samej rzeczy po to, aby każdemu było wiadomo, co postanowiliśmy”. Zygmunt August pozostawał nieugięty, załatwiał konkretne sprawy, naprawiał nadużycia, ale odmawiał wprowadzenia zmian ustrojowych. Na sejmie wileńskim w 1551 roku nastąpiło potwierdzenie przywilejów Wielkiego Księstwa Litewskiego, będące manifestem jego odrębności od Królestwa Polskiego.
Geneza unii zawartej w 1569 roku w Lublinie leży w ruchu egzekucyjnym, którego jednym z postulatów było połączenie Korony z Litwą i Prusami Królewskimi oraz księstwem zatorskim i oświęcimskim. Korona miała pretensje z powodu braku udziału litewskich wojsk w obronie przed Tatarami i konieczności udzielenia pomocy Wielkiemu Księciu Litewskiemu w wojnie z Moskwą. Ustanowienie realnej unii doprowadziłoby do jasnej sytuacji pomiędzy Polską a Litwą. Na Litwie unii przeciwni byli wielcy panowie, którzy często mieli możliwość sprawowania rządów pod nieobecność wielkiego księcia. „Za” opowiadała się średnia i drobna szlachta, które mogły uzyskać pozycję taką, jaką miała szlachta w Koronie. Zawarcie unii poprzedzone były rokowaniami i reformami w Wielkim Księstwie Litewskim. Ostatecznie 1 lipca 1569 roku nastąpiło uroczyste zaprzysiężenie unii przez członków sejmu koronnego i litewskiego. Wspólny dla obu państw (Rzeczpospolitej Obojga Narodów) miał być monarcha i sejm, a także wspólna moneta oraz polityka zagraniczna. Inflanty miały być wspólnym lennem. W obu państwach pozostały odrębne urzędy centralne, kancelarie, skarby i wojska, obowiązywały też inne języki urzędowe.
Skutkiem unii personalnej w Krewie (1385) powstał silny twór państwowy, dzięki któremu Królestwo Polskie powiększyło swoje zdobycze terytorialne, lenna, oraz ostatecznie uchroniło się przed zagrożeniem podbicia państwa ze strony Krzyżaków, a Litwa mogła pozwolić sobie na odważne działania zbrojne oraz kontakty międzynarodowe. Następne unie oraz wspólne doświadczenia w ramach wojen i prowadzonej polityki zagranicznej prowadziło do utrwalenia tych więzi. Unia zawarta w Lublinie (1569) ostatecznie doprowadziła do uregulowania stosunków pomiędzy Koroną i Litwą, jednocząc je najważniejszym środkiem- osobą wspólnego władcy oraz sejmu. Unia ta przetrwała do końca XVIII wieku, przestała istnieć z chwilą dokonania trzeciego rozbioru (1795).