Azja

Azja (gr. Ἀσία Asia Nazwa kontynentu pochodzi od greckiego słowa azjos oznaczającego muł rzeczny) – część świata, razem z Europą tworząca Eurazję, największy kontynent na Ziemi. Sąsiaduje z Europą od zachodu, Afryką od południowego zachodu Oceanem Indyjskim i Australią od południowego wschodu, oraz Pacyfikiem od wschodu. Obszar Azji to 44,5 mln km² powierzchni lądów, tj. ~29.88% powierzchni wszystkich lądów. Azję zamieszkuje 2/3 całej ludności Ziemi, ma rozwiniętą linię brzegową,
leży na 8 płytach tektonicznych

Największym państwem Azji jest Rosja (wraz z częścią europejską), a najludniejszym Chiny.

Państwa Azji

Pod koniec 2006 roku w Azji znajdowały się następujące państwa: Afganistan, Arabia Saudyjska, Armenia, Azerbejdżan, Bahrajn, Bangladesz, Bhutan, Birma, Brunei, Chińska Republika Ludowa, Cypr, Egipt (Półwysep Synaj), Filipiny, Grecja (stosunkowo niewielki obszar na wyspach Sporady, Chios i Lesbos leży w Azji na azjatyckim szelfie kontynentalnym u wybrzeży Turcji), Gruzja, Indie, Indonezja (część terytorium),Irak, Iran, Izrael, Japonia, Jemen, Jordania, Kambodża, Katar, Kazachstan (część terytorium), Kirgistan, Korea Południowa, Kuwejt, Laos, Liban, Malediwy, Malezja, Mongolia, Nepal, Oman, Pakistan, Rosja (część terytorium), Singapur, Sri Lanka, Syria, Tadżykistan, Tajlandia, Timor Wschodni, Turcja (część terytorium), Turkmenistan, Uzbekistan, Wietnam, Zjednoczone Emiraty Arabskie.

Państwa nieuznawane: Abchazja, Cypr Północny, Górski Karabach, Osetia Południowa, Palestyna, Tajwan.

Terytoria zależne: Brytyjskie Terytorium Oceanu Indyjskiego, Wyspa Bożego Narodzenia (terytorium zależne Australii), Wyspy Kokosowe (terytorium zależne Australii).
Terytoria autonomiczne: Aceh w Indonezji, Adżaria w Gruzji, Agińsko-Buriacki Okręg Autonomiczny w Rosji, Ałtaj w Rosji, Buriacja w Rosji, Chakasja w Rosji, Chanty-Mansyjski Okręg Autonomiczny w Rosji, Czukocki Okręg Autonomiczny w Rosji, Górski Badachszan w Tadżykistanie, Guangxi w Chinach, Hongkong w Chinach, Jakucja w Rosji, Jamalsko-Nieniecki Okręg Autonomiczny w Rosji, Karakałpacja w Uzbekistanie, Koriacki Okręg Autonomiczny w Rosji, Makau w Chinach, Mongolia Wewnętrzna w Chinach, Muzułmańskie Mindanao na Filipinach, Nachiczewańska Republika Autonomiczna w Azerbejdżanie, Ningxia w Chinach, Papua w Indonezji, Sinkiang w Chinach, Tuwa w Rosji, Tybet w Chinach, Ust-Ordyńsko-Buriacki Okręg Autonomiczny w Rosji, Żydowski Obwód Autonomiczny w Rosji.
Inne terytoria sporne i separatystyczne: Celebes, Dżammu i Kaszmir, Papua Zachodnia, Kaszmir, Kurdystan

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome

Azja stanowi - po Europie - najbardziej rozczłonkowaną część świata. Średnia odległość od morza wynosi tu 756 km, maksymalnie ok. 2360 km. Są to wartości największe wśród wszystkich części świata, będące efektem przede wszystkim jej wielkiej rozciągłości równoleżnikowej i południkowej. Łączna długość linii brzegowej Azji wynosi 70,6 tys. km i ustępuje tylko Ameryce Północnej. Półwyspy zajmują prawie 1/5 (19,5%) powierzchni Azji. Największe z nich to: Półwysep Arabski (2730 tys. km²), Półwysep Indochiński (2174 tys. km²), Indyjski (2088 tys. km²), Azja Mniejsza (501 tys. km²), Tajmyr (400 tys. km²), Kamczatka (370 tys. km²) i Koreański (220 tys. km²).

Wyspy zajmują stosunkowo niewiele, bo tylko 6,17% obszaru Azji. Jest jednak wśród nich największy na świecie Archipelag Malajski, zajmujący prawie 1,7 mln km² (z Borneo 735,9 tys. km², Sumatrą 433,8 tys. km², Celebesem 189 tys. km² i Jawą 126,7 tys. km²), nadto Filipiny (300 tys. km², z wyspą Luzon 105,7 tys. km² i Mindanao 95,6 tys. km²), archipelag Wysp Japońskich (369 tys. km², z Honsiu 230,5 tys. km² i Hokkaido 77,9 tys. km²), a także Sachalin (76,4 tys. km²), Cejlon (65,6 tys. km²), Tajwan (35,8 tys. km²), Hajnan (34,1 tys. km²), archipelagi: Ziemi Północnej (37,9 tys. km²), Wysp Nowosybirskich (38,5 tys. km²).
Między półwyspami i wyspami Azji znajduje się wiele głęboko wciętych zatok i przybrzeżnych - otwartych, półzamkniętych lub zamkniętych - basenów morskich. Najważniejsze z nich znajdują się na Oceanie Atlantyckim i są to Morza: Śródziemne, Czarne, Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie, Beringa, Ochockie, Japońskie, Żółte, Wschodniochińskie, Południowochińskie, Arabskie, Czerwone, tzw. Indonezyjskie Morze Śródziemne (nazwa obejmująca łącznie wszystkie morza wokół Archipelagu Malajskiego i Filipin) oraz Zatoki: Bengalska i Perska.

Wulkany



- Kulczewska
- Sopka

- Fudżi


Zatoki

- 

Zat.Omańska

- Zat.Tokińska

- Zat. Tajlandzka

Pustynie



- Pust.Kara-Kum

- Pust.Kyzył-Kum

- Pust.Ałaszan

- Pust.Gobi

- Pust.TaklaMakan


Pasma górskie



- G. Czerskiego

- G. Wierchorjańskie

- G. Stanowe

- G. Jabłonowe

- G. Sajany

- G. Himalaje

- G. Tienszan

- G. Ałtyn-Tag

- G. Nan-Szan

- G. Tybet

- G. Hindukusz

- G. Pamir

- G. Południowochińskie

- G. Annamskie

- Ghaty Wschodnie

- Ghaty Zachodnie



Szczyty

- 

Mt. Everest

- Pobieda

- Muzitage

- Biełucha

- Kamień

Budowa geologiczna

Budowa geologiczna Azji jest bardzo złożona. Najstarszymi jej elementami strukturalnymi są krystaliczne platformy prekambryjskie: syberyjska, chińska, dekańska i arabska. Dwie ostatnie stanowią fragmenty dawnego kontynentu Gondwany i zostały połączone z Azją dopiero w kenozoiku. Mniejsze krystaliczne masywy prekambryjskie występują m.in. w: Tybecie, Kotlinie Kaszgarskiej, Mandżurii, na Półwyspie Koreańskim i w środkowo-wschodniej części Półwyspu Indochińskiego.

Obok prekambryjskich struktur platformowych występują też platformy paleozoiczne - są to położone w zachodniej Azji płyty turańska i zachodniosyberyjska. Pozostałą część obszaru Azji zajmują różnowiekowe orogeny. Najstarsze z nich, tzw. struktury bajkalskie, pochodzą z przełomu prekambru i paleozoiku. Orogeny kaledońskie występują przede wszystkim w Azji Środkowej, należą do nich. m.in.: Sajany, część Tien-szanu i Pogórze Kazaskie. Struktury hercyńskie prócz granicznego Uralu i położonego na północy półwyspu Tajmyr zajmują wielkie przestrzenie Azji Środkowej, obejmując m.in.: Ałtaj, Wyżynę Mongolską, Wielki i Mały Chingan, a także część Tien-szanu i Kunlunu.

Ukształtowanie pionowe

Azja jest - pomijając Antarktydę - częścią świata o najwyższej wysokości średniej, wynoszącej 990 m n.p.m. Obszary poniżej 300 m n.p.m. zajmują tylko 32,4%, prawie tyle samo, co tereny położone powyżej 1000 m n.p.m. (30,4%). Najwyższe wzniesienie Azji - Mt Everest (8848 m n.p.m. wg władz chińskich/8850 m n.p.m. wg władz nepalskich) jest równocześnie najwyższym szczytem świata, podobnie najgłębsza depresja Morza Martwego (obecnie poniżej 418 m p.p.m. i z roku na rok się powiększa) jest najniżej położonym punktem na lądach kuli ziemskiej. Azja wznosi się najwyżej w swej centralnej części i stopniowo obniża we wszystkich kierunkach.

Obszary nizinne występują w jej północno-zachodniej części: Nizina Turańska, Zachodnio- i Północnosyberyjska, na wschodzie leży Nizina Północnochińska, na południu Nizina Gangesu, Indusu i Mezopotamii. Wielkie obszary wyżynne występują na północy (Wyżyna Środkowosyberyjska), zachodzie (Pogórze Kazaskie) i południu (wyżyna Dekan, Półwysep Indyjski). Wyżyna Dekan opada ku wschodowi i zachodowi krawędziowymi górami (Ghaty Wschodnie i Zachodnie), podobnie krawędziowe góry towarzyszą zachodnim i południowym brzegom Półwyspu Arabskiego.

Wysoko położone obszary wyżynne, otoczone pasmami górskimi, stanowią integralną część Azji Zachodniej i Centralnej. Na zachodzie są to Wyżyny: Anatolijska, Armeńska i Irańska. Wśród licznych otaczających je łańcuchów górskich należy wymienić góry: Pontyjskie, Taurus, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Zagros i Mekran. Dalej ku wschodowi wysokości pasm górskich wzrastają. Znajduje się tu najpotężniejszy na świecie węzeł górski - Pamir, nazywany Dachem Świata, w którym zbiegają się jedyne na świecie łańcuchy górskie, przekraczające 7000 m n.p.m.: Tien-szan, Hindukusz, Karakorum, Himalaje oraz Kunlun i Góry Sino-Tybetańskie.

Południowym przedłużeniem Gór Sino-Tybetańskich są pasma górskie Półwyspu Indochińskiego i Archipelagu Malajskiego. Między Himalajami a Kunlunem znajduje się, uważana za najwyżej położoną na świecie, Wyżyna Tybetańska, a między Kunlunem i Tien-szanem wyżynna Kotlina Kaszgarska. Dalej na północnym wschodzie znajduje się rozległa Wyżyna Mongolska, którą otaczają pasma: Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych i Wielkiego Chinganu. Wschodnia część Syberii stanowi również obszar wyżynno-górski. Rozległe płaskowyże (m.in. Wyżyna Ałdańska, Zejsko-Burejska, Anadyrska) oddzielone są od siebie górami, m.in.: Czerskiego, Wierchojańskimi, Kołymskimi, Koriackimi i Sichote Aliń, a także górami Kamczatki. Obszary górskie przeważają też na Półwyspie Koreańskim, w południowych Chinach, na Wyspach Japońskich, Tajwanie i Filipinach.

Znaczne obszary (ok. 16,5 mln km²) Azji zajmują pustynie, występujące zarówno w strefie zwrotnikowej (Półwysep Arabski, Nizina Hindustańska), podzwrotnikowej (pustynie Iranu), jak i umiarkowanej, kontynentalnej (Nizina Turańska, Kotlina Kaszgarska).

Bogactwa naturalne

- złoża węgla
- rudy żelaza
- złoto
- platyna
- nikiel
- chrom
- boksyt
węgiel kamienny
- ropa naftowa
- wolfram
- miedź
- cynk
- ołów
- uran
- mangan
- fosforyty
- diamenty

Gleby

W Azji Płn. Występuje strefowość glebowa związana ze strefami klimatycznymi i roślinnymi, zakłócona na wschodzie wpływami orograficznymi.


Azja płd. Wyróżnia się rozmaitością gleb, dominuje jednak typ gleb laterytowych, inne rodzaje mają mniejsze znaczenie. Szeroko rozpowszechnione są tu czerwone gleby laterytowe, lateryty oraz gleby czerwonobrunatne sawann. Mało stosunkowo obszary zajmują tu gleby czarne tzw. regury, rozwinięte na lawach Dekanu. W górach Indochin, płd, Chin i na płd. stokach Himalajów przeważają brunatne gleby leśne, a także czerwono-brunatne gleby, charakterystyczne dla suchych stepów zwrotnikowych. W Azji Zachodniej i Centralnej, na obszarach pustynnych równin przeważają gleby szare, genetycznie związane z suchym klimatem i skąpą pokrywą roślinną. Rozwinęły się tu także piaszczyste gleby pustynne w różnych odmianach. W glebach tych wzrasta zasolenie, niekiedy na powierzchni występują wykwity soli, tworzą się gleby solniskowe (sołonczaki). Szare i brunatne gleby występują na przemian z glebami piaszczystymi , pozbawionymi roślinności oraz gliniastymi glebami solniskowymi. Nad morzem Czarnym i Śródziemnym, w klimacie śródziemnomorskim przewagę mają brunatne gleby leśne i czerwone gleby laterytowe. W górach Azji Centralnej i Zachodniej zawartość próchnicy w glebach maleje, powstają górskie gleby stepowe (kasztanowe i brunatne). W miejscach gdzie jest nieco więcej opadów, gleby stepowe przechodzą w górskie gleby łąkowe. W Tybecie przeważają górsko-łąkowe oraz kamieniste gleby wysokogórskich pustyń.


W Azji Wschodniej, obejmujące północne i północno-wschodnie Chiny, Koreę, Japonię, przewagę mają brunatne gleby leśne. Na zachodzie w pobliżu centralno-azjatyckich pustyń spotykamy gleby kasztanowate (suchych stepów) oraz gleby lessowe. Na wschodzie natomiast, bliżej oceanu, występują czarnoziemy pomieszane z płatami szarych gleb leśnych. Duże obszary na aluwialnych nizinach w szerokich dolinach rzecznych zajmują urodzajne gleby aluwialne.


W Azji Północnej gleby ułożone są strefami zależnymi od klimatu i roślinności. Na północy wzdłuż wybrzeży rozciąga się strefa gleb tundrowych , torfiasto-bagiennych, w pewnej głębokości wiecznie zmarzniętych . Ku południowi, w strefie tajgi rozwinęły się gleby bielicowe, składające się z krzemionki pozbawione związków wapnia i żelaza. W obszarach położonych jeszcze bardziej na południe przeważają początkowo szare gleby lasów liściastych, a następnie ciągnie się pas urodzajnych stepowych czarnoziemów. Strefowy układ gleby szczególnie regularnie rozwinął się w Syberii Zachodniej, gdzie kolejno od północy występuje pas gleb tundrowych, następnie strefa bielicowych gleb leśnych, strefa szarych gleb leśnych, czarnoziemów stepowych i na Nizinie Turańskiej strefa gleb kasztanowatych, szarych i brązowo-szarych półpustynnych i wreszcie strefa suchych , ruchomych piasków pustynnych.

W rozwoju rolniczych kultur Azji dużą rolę odegrały gleby naniesione przez rzeki (mady); występują one zwłaszcza w dolinach i deltach rzek (Mezopotamia, Nizina Hindostańska, doliny rzeczne Indochin, Nizina Chińska ). Dziś coraz większą rolę odgrywają obszary gleb sztucznie nawadnianych (Syria, Iran, Dekan, Chiny, republiki poradzieckie Azji Centralnej ). Wspomnieć należy także o urodzajnych glebach wykształconych , szczególnie na Jawie, Taiwanie i Wyspach Japońskich.

Strefy roślinne

Wieczne lody arktyki zajmują północne krańce kontynentu azjatyckiego graniczące z Oceanem Arktycznym - Biegunem Północnym. Występuje tu noc i dzień polarny. Wieczne lody arktyki zwane są trafnie pustynia lodową. W tym środowisku życie skupia się wokół morza. Mimo ekstremalnych warunków pustynie lodowe nie są pozbawione roślin. Na wystających spod lodu skałach można spotkać porosty, a w szczelinach skalnych, mchy. Na glinianej glebie pojawiają się darnie. Pojedynczo i rzadko rosną tu także rośliny kwiatowe m.in. arktyczne gatunki skalnic, jaskrów, głodków czy niezapominajek.
Tundra zajmuje północne krańce kontynentu Azjatyckiego. Z południa na północ przechodzi w pustynię lodową. Ma klimat delikatniejszy od arktycznego, lecz i tak bardzo ostry. Występuje tu noc i dzień polarny. Tundra jest bezleśną krainą. Drzewa nie są w stanie tu przetrwać. Rosną tu jedynie skarłowaciałe gatunki brzóz, wierzb, sosen, świerków np.: brzoza karłowata, wierzba zielna, wierzba polarna. W miarę jak warunki stają się suchsze wzrasta znaczenie porostów. Gdy tundra jest wilgotna, więcej na niej mchów.

Tajga zajmuje gruby "pas" opasający Azję poniżej koła podbiegunowego północnego. Stanowi największy lądowy biom świata, zachowany w bardzo dobrym stanie dzięki małej eksploatacji przez człowieka. Dość ostry klimat i kwaśna uboga gleba umożliwia egzystencję drzewom iglastym. Drzewa szpilkowe są najlepiej przystosowane do życia w tej strefie: igły są trwałe, skórkowate, odporne na mróz. Dlatego drzewa liściaste np.: brzozy, olsze, topole, wierzby stanowią tylko domieszkę. W lasach borealnych (tajdze) dominuje zwykle jeden z gatunków sosny, świerka, jodły czy modrzewia. Na Syberii np np. przeważa świerk syberyjski i modrzew syberyjski. Na dalekim wschodzie modrzew dahurski. W lasach sosnowych i modrzewiowych warstwa runa jest bogata, tworzą ją borówka brusznica, mącznica lekarska, bażyna czarna, porosty, głównie chrobotki i płucnice. W lasach jodłowych i świerkowych panuje mrok, dlatego runo jest mniej rozwinięte, rosną tu borówki czarne, szczawik zajęczy, gruszyczki, widłaki i mchy. W lasach borealnych z powodu zmarzliny zatrzymującej wodę jest dużo mokradeł i torfowisk (w Azji, głównie w zachodniej Syberii). Torfowiska wysokie tworzą głównie mchy torfowe. Mało tu roślin kwiatowych.
Reprezentuje je żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna, bażyna czarna. Na torfowiskach niskich więcej jest turzyc, wełnianka i bagnic torfowych.
Step Azji Od Uralu po górny bieg rzeki Ob rozciągają się stepy południowo syberyjskie. Na wschodzie duże powierzchnie pokrywają stepy Zabajkala łączące się ze stepami Mongolii i północnych Chin. Cechą charakterystyczną stepu Syberyjskiego są rozsiane na ich obszarze enklawy z roślinnością solniskową, laskami brzozowo-osikowymi i sosnowymi. Trzcinowiska zajmują zabagnienia terenu. Nad wszystkimi roślinami dominują trawy. Stepy wschodniej części Azji mają charakter jeszcze bardziej trawiasty. Roślinność jest tu dosyć monotonna.

Chłodne pustynie i półpustynie Azji zajmują środek kontynentu azjatyckiego. Pokrywę roślinną stanowią przeważnie luźno rozrzucone kępy traw i ziół, między którymi pojawiają się okresowo rośliny efemeryczne. Można tu spotkać krzewy oraz byliny osiągające nawet 5m. Chłodne pustynie i półpustynie Azji zgrupowane są zasadniczo w dwóch regionach - są to pustynie środkowoazjatyckie (kazachstańsko-dżungarskie i irańsko-turańskie) oraz centralnoazjatyckie (pustynne wyżyny Azji centralnej). W Azji środkowej największą powierzchnię zajmują pustynie piaszczyste ze stosunkowo bogatą roślinnością składającą się z traw, turzyc, roślin motylkowych i krzewiaste krzewiastych saksaułów. Dużo jest ziół i innych roślin efemerycznych. W Azji centralnej brak jest roślinności efemerycznej. Szatę roślinną tworzy trawa (np. wysoka trawa czij) i krzewy m.in. karagan i rokitnik.

Lasy liściaste strefy umiarkowanej Azji zajmują wschód tego kontynentu i wyspę Honsiu. Monsunowe wiatry sprawiają, że zima jest tu raczej bezśnieżna. Podobnie jak w Europie lasy liściaste Azji są zróżnicowane w zależności od siedliska jakie zajmuje. Mamy tu odpowiedniki naszych dąbrów, łęgów, grądów, ale złożone z zupełnie innych gatunków. Tak np. na wyżynach rosną bogate lasy z dębem mongolskim, lipa mandżurską i korkowcem amurskim. Na nizinach i w dolinach rzek spotykamy lasy z lipą amurską, jesionem mandżurskim i orzechem mandżurskim. W warstwie krzewów rośnie wiciokrzew, lilak, różaneczniki i ligustry. W lasach Dalekiego Wschodu występuje miłorząb dwuklapowy i magnolie.

Lasy zwrotnikowe i sawanny Azji zajmują Półwysep Indyjski i wyżyny Gór Południowochińskich. O ich charakterze decyduję długość dwóch pór roku (pora sucha i deszczowa). Lasy zwrotnikowe w trakcie pory deszczowej trudno odróżnić od równikowych, również ze względu na niektóre wspólne gatunki, np.: drzewo tekowe. Już jednak w porze suchej większość lasów zwrotnikowych traci liście, a równikowe są wiecznie zielone. W krajobrazie sawann charakterystyczne są dwa elementy: zwarta warstwa traw (dominuje wśród nich Imperata Cylindrica zwana trawą alang alang) oraz rzadko rozmieszczone pojedyncze drzewa.

Wilgotne lasy równikowe Azji zajmują zachodnie wybrzeża półwyspu Dekan, Nizinę Gangesu, Irawadi, Półwysep Indochiński i większość wysp Archipelagu Malajskiego. Są to wiecznie zielone lasy w których nie dochodzi do zmian pór roku. Zasadniczo las ten składa się z warstwy drzew, krzewów i runa. Runo jest bardzo słabo rozwinięte, warstwę krzewów tworzą zwykle młode drzewa. Warstwa drzew jest najbujniejsza. W koronach drzew roi się od lian, epifitów, mszaków, glonów i porostów. Z równikowych lasów Azji pochodzi cynamonowiec, muszkatołowiec i pieprz.

Góry Azji Na południowych stokach Himalajów rosną wiecznie zielone lasy równikowe i zwrotnikowe. Sięgają one zwykle około 3000 m n.p.m. Rośnie w nich dąb, klon, magnolia, bambus. Powyżej znajdują się lasy z jodłą, cisem, choiną i różanecznikami które sięgają 4200 m n.p.m.. Jeszcze wyżej spotykamy zarośla krzewiaste z brzozami i różanecznikami, a ponad nimi murawy alpejskie. Piętro wiecznych śniegów zaczyna się na wysokości 4400-5700 m n.p.m.. Na północnych stokach Himalajów rozwijają się zbiorowiska pustynne i półpustynne. Przechodzą one w murawy alpejskie.

Stosunki wodne

Najdłuższymi rzekami Azji są: Jangcy (6380 km), Huang He (4670 km), Amur (4510 km), Mekong (4500 km), Lena (4400 km), Jenisej (4130 km), Ob (4070 km), Indus (3180 km) i Syr-daria (3078 km). Najdłuższą rzeką Azji, stanowiącą dopływ innej rzeki, jest wpadający do Obu Irtysz (4248 km). Największe dorzecza posiadają rzeki syberyjskie: Ob (2975 km²), Jenisej (2580 km²), Lena (2490 km²) i Amur (1855 km²). Najwięcej wody do Oceanu Spokojnego odprowadza Jangcy (35 tys. m³/s), największą ilość zawiesiny (2,18 mld t rocznie) niosą Ganges z Brahmaputrą, tworzące u wspólnego ujścia potężną deltę. W środkowej i zachodniej Azji wiele rzek ma charakter okresowy lub epizodyczny. Liczne rzeki, powstające w górach, mają w górnym biegu charakter stały, ale kończą swój bieg w niewielkich bezodpływowych jeziorach (np. Tarym o długości 2030 km) lub wręcz w piaskach pustyń.

Największe jeziora występują w północnej, środkowej i zachodniej części Azji, są to - oprócz Morza Kaspijskiego - silnie wysychające obecnie Jezioro Aralskie (ok. 33,6 tys. km²), najgłębszy na świecie Bajkał (powierzchnia 31,5 tys. km²) i częściowo słone Jezioro Bałchasz (17-22 tys. km²). Syberia, szczególnie zachodnia, jest miejscem występowania rozległych obszarów bagiennych.

Współczesne zlodowacenie Azji zajmuje największe przestrzenie na wyspach arktycznych, w daleko na północ wysuniętych górach Syberii: Byrranga (Tajmyr), Czerskiego, Wierchojańskich (Jakucja), Koriackich (Kamczatka) oraz w wysoko wzniesionych pasmach Azji Centralnej (Karakorum, Himalaje, Hindukusz, Pamir, Tien-szan, Kunlun, Ałtaj) i Zachodniej (Kaukaz). Linia wiecznego śniegu, przebiegająca na wyspach arktycznych na poziomie morza, najwyżej wznosi się w Azji Środkowej, w wysokich pasmach górskich, położonych w skrajnie suchym, kontynentalnym klimacie zwrotnikowym. W Tybecie, w Transhimalajach dochodzi do 6100 m n.p.m. Największe lodowce znajdują się w: Karakorum (Sjaczen - 1189 km², Baltoro - 755 km², Hispar - 622 km²), Pamirze (Fedczenki - 995 km²) i Tien-szanie (Inylczek Południowy - 500 km²).

Klimat

Wielkość lądu azjatyckiego, jego położenie i wysokość n.p.m. przyczynia się do dużego zróżnicowania warunków klimatycznych. Potężne łańcuchy górskie stanowią barierę dla napływających ciepłych oraz wilgotnych mas powietrza zwrotnikowego morskiego i wzmacniają kontynentalizm centralnej części Azji.
Znaczna rozciągłość południkowa powoduje, ze w Azji występują wszystkie strefy klimatyczne półkuli pn. Są one częściowo zakłócone z powodu istnienia gór i wysoko wzniesionych wyżyn, które charakteryzują się piętrowym zróżnicowaniem warunków klimatycznych.
Klimat równikowy wybitnie wilgotny, obejmuje wyspy Archipelagu Malajskiego oraz pd. Części wysp Cejlon i Półwyspu Indochińskiego, pozostaje pod wpływem ciepłych i wilgotnych mas powietrza przynoszących przez pasaty pd.- wsch. znad Oceanu Spokojnego oraz monsun letni. Średnie miesięczne wartości temp. Powietrza wynoszą 26-28o C, a roczna sumy opadów atmosferycznych, dość równomierne rozmieszczonych w ciągu roku 2000-3000 mm. Klimat podrównikowy wilgotny występuje jedynie w górzystych regionach wyspy, gdzie temp. Jest nieco niższa.

Wielkie obszary pd. Części Azji położone są w strefie klimatu zwrotnikowego. Klimat zwrotnikowy monsunowy charakteryzuje się suchą i ciepłą zimą oraz chłodniejszym, wilgotnym latem. Najwyższe temp., przekraczające 20-30 o C, notowane są wiosną, przed pojawieniem się deszczów monsunowych tym regionie w okresie jesieni występują tajfuny związane z przemieszczaniem się frontu tropikalnego obrębie tego klimatu, ze względu na zróżnicowanie sum rocznych opadów, wyróżnia się odmianę wybitnie wilgotną (Nizina Gangesu) i kontynentalna suchą (wnętrze Dekanu i Półwyspu Indochińskiego).
Klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy i skrajnie suchy występuje na Półwyspie Arabskim i w Dolinie Indusu. Latem temp. Powietrza przekracza 30 o C, zimą spada poniżej 10 o C.

Opady atmosferyczne są niewielkie, wynoszą 50-250 mm. Strefa podzwrotnikowa rozciąga się w Azji miedzy 30 a 40oN Wilgotna odmiana klimatu podzwrotnikowego występuje wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i Czarnego. Zima jest tu ciepła i wilgotna, lato gorące i suche. Ku wschodowi opady maleją. W centralnej części Azji Mniejszej i na Wyżynie Irańskiej panuje klimat podzwrotnikowy suchy. Średnie temp. W zimie spadają do 0 o C, latem dochodzą do 30 o C. Opady są niewielkie, do 250 mm. Wysokogórska odmiana klimatu podzwrotnikowego występuje w Hindukuszu i na Wyżynie Tybetańskiej. Zimy są tu suche i mroźne z temp. Do -10 o C, latem temp. dochodzi do 20 o C. Suma roczna opadów wynosi 100-150 mm. Znaczna część Azji położona jest w strefie klimatu umiarkowanego. Ze względu na zróżnicowanie temp. powietrza (zwłaszcza amplitudy) oraz wielkości opadów atmosferycznych wynikających ze wzrastających cech kontynentalizmu w poszczególnych regionach, wyodrębniły się różne typy klimatu. Klimat umiarkowany ciepłu obejmuje Kazachstan, Nizinę Turańską, Kotlinę Mongolską część Niziny Zachodniosyberyjskiej. Lata są tu gorące, a zimy stosunkowo chłodne, czasem z opadami śniegu. Klimat umiarkowany chłodny występuje na wybrzeżu Morza Ochockiego, na Sachalinie, w Mandżurii, w PN. części Niziny Zachodniosyberyjskiej i w Syberii Środkowej. Średnia temp. najcieplejszego miesiąca nie przekracza 15 o C. Skrajnym kontynentalizmem charakteryzuje się Jakucka, gdzie występują największe na świecie amplitudy temp., przekraczające 60 o C. Średnia temp. zimą spada poniżej - 40 o C, w Wierchojańsku i Ojmiakonie poniżej -50 o C. Latem temp. sięga miejscami 20 o C. Na znacznym obszarze tej strefie klimatycznej występują wieczne zmarzlina.

Północne wybrzeże Azji leży w strefie klimatu okołobiegunowego, subpolarnego i polarnego. Zimy są tam bardzo długie i mroźne, o temp. poniżej -35 o C, a sumy opadów niewielkie, ok. 250 mm. Przez znaczną część roku utrzymuje się pokrywa śnieżna.

Ludność

Azję zamieszkuje blisko 4,1 mld ludzi (dane z 2006 roku), co stanowi około 62% ludności świata. Obszar cechuje się wysokim średnim wskaźnikiem przyrostu naturalnego (17‰), przy czym najwyższe wartości osiąga on w Syrii (37,1‰), Iraku (36,8‰) i Jemenie (36,7‰), najniższy - w Japonii (3,2‰).

Średnia gęstość zaludnienia 93 osoby/km². Rozmieszczenie ludności jest bardzo nierównomierne. Obszary Niziny Hindustańskiej, Jawy i Niziny Południowochińskiej stanowią najgęściej zaludnione obszary świata (powyżej 600 osób/km²). Inne tereny, m.in. wysokie góry, pustynie Azji Środkowej, daleka Północ, są praktycznie niezaludnione.

Największymi miastami Azji są: Bombaj (Mumbaj) (13,0 mln), Karaczi (12,0 mln), Delhi (11,0 mln), Seul (11,0 mln), Szanghaj (10,0 mln), Stambuł (9,5 mln), Dżakarta (9,2 mln), Tokio (8,5 mln), Pekin (7,5 mln), Teheran (7,3 mln), i Bangkok (7,0 mln).

Największe zespoły miejskie tworzą: Bombaj (Mumbaj) (20,0 mln), Nowe Delhi (20,0 mln), Seul (16,5 mln), Kalkuta (15,6 mln), Pekin (15,0 mln), Osaka (13,5 mln), Szanghaj (13 mln), Tokio (13 mln).
Pod względem politycznym obszar Azji dzieli się (wraz z Rosją, z pominięciem Egiptu i Grecji) na 48 państw oraz 1 terytorium zależne - Autonomię Palestyńską.

Cywilizacje i kultura

Azja jest kolebką najstarszych cywilizacji globu ziemskiego: sumeryjskiej, hetyckiej, hebrajskiej, perskiej, indyjskiej, chińskiej, mongolskiej itp. Badaniem tych kultur zajmują się odpowiednie działy orientalistyki.

Rekordy kontynentu azjatyckiego

Największy półwysep - Półwysep Arabski - 2 780 tys. km²
Największa wyspa - Borneo - 746 tys. km²
Największe jezioro - Morze Kaspijskie - 374 tys. km²
Najgłębsze jezioro / największa kryptodepresja - Jezioro Bajkał - 1 637 m p.p.m.
Najdłuższa rzeka - Jangcy - 6 300 km
Najwyższy szczyt - Mount Everest (Czomolunga) - 8 848 m n.p.m.
Największa depresja - Morze Martwe - ~398-408 m p.p.m.
Najwyższa wyżyna - Wyżyna Tybetańska - 5500m.n.p.m /2,5 mln. km²
Największa delta rzeczna - Ganges z Brahmaputrą - 2/3 powierzchni Polski
Najniższa temperatura - Ojmiakon - -77,8 st. C.
Najwyższa temperatura - Pł. Arabski - 52 st. C. w cieniu
Największe opady - Czerapundzi - ~11 tys. mm / w 1861r - 22987 mm
Najludniejsze państwo - Chiny - ~1,25mld (2002r.)
Największe państwo - Rosja - ~17 075 253 km²
Największa gęstość zaludnienia (państwo) - Singapur - 6751 osób/km2
Największa gęstość zaludnienia (region) - Azja środkowa 246 osób/km2
Najludniejsze miasto - Tokio - 27,9mln(2005r.)

Azja: Państwa - Stolice

Afganistan - Kabul

Afganistan - Kabul

Arabia Saudyjska - Ar-Rijad

Armenia - Erewan

Azerbejdżan - Baku

Bahrajn - Manama

Bangladesz - Dakka

Bhutan - Thimpu

Birma - Rangun

Brunei - Bandar Seri Begawan

Chiny - Pekin

Cypr - Nikozja

Filipiny - Manila

Gruzja - Tbilisi

Indie - Delhi

Indonezja - Dżakarta

Irak - Bagdad

Iran - Teheran

Izrael - Tel-Awiw

Japonia - Tokio

Jemen - Sana

Jordania - Amman

Kambodża - Phnom Penh

Katar - Dauha

Kazachstan - Astana

Korea Południowa - Seul

Korea Północna - Phenian

Kuwejt - Kuwejt

Kirgistan - Biszkek

Laos - Wientain

Liban - Bejrut

Malediwy - Male

Malezja Kuala - Lumpur

Mongolia - Ułan Bator

Nepal - Katmandu

Oman - Maskat

Pakistan - Islamabad

Singapur- Singapur

Sri Lanka - Kolombo

Syria - Damaszek

Tadżykistan - Duszanbe

Tajlandia - Bangkok

Turcja - Ankara

Turkmenistan - Aszchabad

Uzbekistan - Taszkent

Wietnam - Hanoi

ZEA - AbuZabi

Eurazja

Eurazja – największy kontynent na kuli ziemskiej, 54,9 mln km², 4,649 mld mieszkańców (2003), podzielony umownie na Europę i Azję. Termin Eurazja wprowadzono w XIX wieku dla podkreślenia ścisłego połączenia Azji z Europą.

Problem podziału nie jest łatwy, szczególnie tam gdzie brakuje wyraźnych granic naturalnych. Obecnie granica ta przebiega wzdłuż wschodnich podnóży Uralu od Zatoki Bajdarackiej na północy po rzekę Embę na południu, dalej od jej ujścia północnym wybrzeżem Morza Kaspijskiego. Następnie Obniżeniem Kumsko-Manyckim do ujścia Donu do Morza Azowskiego, dalej Cieśniną Kerczeńską, przez Morze Czarne, cieśninę Bosfor, Morze Marmara, cieśninę Dardanele, po wschodnie wybrzeże Morza Egejskiego. Różne źródła podają różny przebieg granicy, jedynymi powszechnie przyjętymi jej elementami są góry Ural i cieśnina Bosfor. Dokładny przebieg tej granicy przedstawiony jest w haśle granica Europa-Azja.

Eurazja spośród wszystkich lądów Ziemi wyróżnia się dużymi kontrastami ukształtowania. To tu występują najwyższe łańcuchy górskie, wysokie i rozległe wyżyny, wielkie niziny i największe depresje.