"Pan Tadeusz" jako suma gatunków

Czym jest "Pan Tadeusz" jako gatunek literacki? Zwyczajowo nazywany jest epopeją, bo ma wiele cech pozwalających zaklasyfikować go do utworów epickich. Już pierwsi czytelnicy, min. Juliusz Słowacki, zachwycali się tym poematem, a Słowacki w liście do matki nazwał go epopeja narodową. Pogląd ten potwierdził też Zygmunt Krasiński w słowach "Żaden europejski naród nie ma takiej epopei." Obaj twórcy wyrazili uznanie dla utworu, stawiając go obok najwybitniejszych dzieł epickich literatury.

Pamiętajmy, że powstał on w okresie romantyzmu, a była to epoka, która stworzyła wiele nowych gatunków literackich, jak np. balladę czy powieść poetycką i były to gatunki synkretyczne, a więc łączące cechy liryki, epiki i dramatu. Śmiem twierdzić i postaram się to udowodnić, że "Pan Tadeusz" jest właśnie utworem synkretycznym, a więc nazywanie go epopeją jest błędne, a nawet dla niego krzywdzące. Uważam, że Adam Mickiewicz stworzył utwór nowatorski, synkretyczny i prekursorski w stosunku do następnej epoki.

W tym miejscu należy wyjaśnić, że romantycy często odchodzili od zasad poetyki Arystotelesa, które zalecały przestrzeganie ścisłych rozgraniczeń między gatunkiem a rodzajem literackim. Tworząc utwory epicko-liryczne, czy epicko-dramatyczne dążyli do osiągnięcia pełni ekspresji (np. w dramacie romantyczny czy poemacie dygresyjnym).

Mickiewiczowski "Pan Tadeusz" jest jedynym dziewiętnastowiecznym utworem w literaturze europejskiej, który zachował tak wiele cech klasycznego eposu, wprowadzając przy tym wiele nowych, stanowiących oryginalną syntezę, gatunków. A oto dowody:

Historia domu Horeszków, związane z nią legendy, optymistyczny sposób przedstawienia Soplicowa jako Arkadii oraz baśniowe zakończenie: "I ja tam byłem, miód i wino piłem" pozwalają na porównanie dzieła z mitami.

Cechy poematu historycznego posiada utwór dzięki obecności wątku historycznego. Już z przedakcji dowiadujemy się o tragicznych losach narodu związanych z rozbiorami, Konstytucją 3Maja, Targowicą. Osią akcji jest przygotowanie powstania na Litwie, mającego pomóc wojnie napoleońskiej. Poeta wielokrotnie podkreśla patriotyzm Sopliców, o którym świadczą obrazy wiszące w domu Sędziego, kultywowane tradycje czy pomoc w organizacji powstania.

Należy dodać, że wzorem dla wszystkich powieści historycznych romantyków były utwory Waltera Scotta, które wskrzeszały dawność Szkocji. Adam Mickiewicz także sięgnął do schematu powieści walterscottowskiej, opisując spór o zamek, ujawniając tajemnicę zbrodni oraz losy bohatera w przedśmiertnej spowiedzi.

Życie Jacka Soplicy, jego niechlubne czyny, ukrywanie się pod maską zakonnika, tajemna misja księdza Robaka to nic innego jak wątek sensacyjny charakterystyczny dla konwencji powieści sensacyjnej lub przygodowej.

Wiele fragmentów "Pana Tadeusza" aż skrzy się humorem. Odnajdziemy tu humor słowny, humor postaci, sytuacyjny, np. spór Asesora z Rejentem, opowieść o Dowejce i Domejce, spotkanie w świątyni dumania. Są też partie patetyczne, np. koncert Jankiela. Te cechy pozwalają na stwierdzenie, że utwór przypomina poemat heroikomiczny.

A czy nie można nazwać komedią omyłek rozczarowania Tadeusza Telimeną, gdy ta chcą się wydać za niego za mąż, wystroiła Zosię, by zachwycił się nią Hrabia. Efekt był odwrotny, gdyż Tadeusz, zobaczywszy odmienioną strojem, dostrzegł zmarszczki na twarzy Telimeny i na zawsze się od niej odwrócił. Komedią omyłek można nazwać też spotkanie Hrabiego z Zosią, gdy ten uważając ją za nimfę przekonał się, że jest zwykłą dziewczyną w dodatku karmiącą drób.

Do powieści z kategorii romansów upodabnia się dzieło, ukazując miłosne perypetie Jacka i Ewy, Tadeusza i Telimeny, Hrabiego i Telimeny.

Na uwagę zasługuje liryzm dzieła. Juliusz Klainer twierdzi, że "Pan Tadeusz" to poemat opisowy, ze względu na drobiazgowe przedstawienie wyglądu postaci, przyrody, postaci. Liryzm opisów dotyczy przedstawienia sadu, ogrodu, matecznika, wschodu i zachodu słońca. Obserwujemy bogactwo kształtów, barw, malowniczość pejzaży. Poeta personifikuje przyrodę, a więc warzywa owoce w sadzie czują, myślą, słyszą. Nietoperze, muszki, żaby urządzają koncerty. Wśród grzybów istnieje, podobnie jak u ludzi, hierarchia ("borowik jest grzybów pułkownikiem").

Dobór słownictwa oraz bogactwo środków artystycznych (hiperboli, przenośni, animizacji) potwierdzają tezę, że jest to utwór przepełniony liryzmem.

Sposób opisu życia w Soplicowie i Dobrzynie przypomina wyidealizowany świat sielanki, epilog zaś utrzymany jest w tonie elegii. Wreszcie o liryzmie "Pana Tadeusza" świadczy występowanie narratora w pierwszej osobie jako "ja" liryczne (np. w księdze drugiej, czwartej czy dziewiątej), w inwokacji najpierw apostrofa do ojczyzny, później do bóstwa.

O synkretyzmie gatunkowym świadczy również obecność bohatera romantycznego: indywidualisty, samotnika, buntownika przeżywającego metamorfozę, walczącego w obronie ojczyzny, który jest obecny w dramatach romantycznych i poematach dygresyjnych.

Sądzę, że powyższe argumenty świadczą o tym, że "Pan Tadeusz" nie jest utworem jednorodnym gatunkowo. Adam Mickiewicz dokonał syntezy gatunków epickich i odmian gatunkowych. Liryzm miesza się z humorem, epicki porządek z dramatyczną tajemniczością i patosem. Dlatego twierdzę , że dzieło Mickiewicza tworzy oryginalną syntezę gatunków.