Finanse publiczne

STRUKTURA WYKŁADU

1. Potrzeby publiczne i sektor publiczny

(Potrzeby, rodzaje potrzeb, dobro publiczne a dobro prywatne, sektor publiczny a sektor prywatny, struktura sektora publicznego)

2. Finanse publiczne – funkcje i struktura

(pojęcie finansów publicznych, zakres finansów publicznych, finanse publiczne jako przedmiot zainteresowania nauki, funkcje finansów publicznych: alokacyjna, redystrybucyjna i stabilizacyjna)

3. Segmenty sektora finansów publicznych

- Budżet państwa
- Budżet JST
- Jednostki sektora finansów publicznych
- jednostki budżetowe
- gospodarstwa pomocnicze
- środki specjalne (zlikwidowane)
- zakłady budżetowe
- fundusze celowe
- NFZ – Narodowy Fundusz Zdrowia
- Charakterystyka budżetu państwa

(pojęcie budżetu, zasady budżetowe, funkcje budżetu państwa, jednostki sektora finansów publicznych związane z wykonywaniem budżetu, rezerwy celowe, podstawy gromadzenia przez państwo dochodów budżetowych, rodzaje dochodów wg ustawy budżetowej, ujęcie dochodów w sprawozdaniach z wykonania budżetu państwa, tendencje zmian w dochodach budżetowych, wydatki budżetowe – ogólne ujęcie – co jest podstawą do realizowania przez państwo określonych wydatków, tendencje zmian w dochodach i wydatkach budżetowych)

Wydatki budżetowe

(pojęcie, różne klasyfikacje wydatków, wydatki wg ustawy o finansach publicznych, efektywność wydatków budżetowych – rola państwa, przesłanki racjonalizacji wydatków)


- Deficyt budżetowy i dług publiczny

(salda budżetu państwa, pojecie deficytu budżetowego, przyczyny występowania deficytu budżetowego, skutki deficytu dla gospodarki, finansowanie deficytu budżetowego, tendencje zmian w ostatnich latach w odniesieniu do deficytu budżetowego, deficyt w Polsce a deficyt w krajach UE, wymogi Traktatu z Maastricht w odniesieniu do deficytu budżetowego,

dług publiczny – pojęcie i rodzaje, przyczyny powstawania długu publicznego, struktura długu publicznego skutki długu publicznego dla gospodarki, wymogi Traktatu z Maastricht w odniesieniu do długu publicznego, procedury ostrożnościowe i sanacyjne zgodnie z ustawą o finansach publicznych, tendencje zmian w zakresie długu publicznego w ostatnich latach,
dług publiczny w Polsce a dług publiczny w krajach UE).
Budżet JST

- dochody i wydatki gmin
- dochody i wydatki powiatów
- dochody i wydatki województw



- Formy organizacyjno – prawne sektora publicznego:
- jednostki budżetowe
- gospodarstwa pomocnicze
- środki specjalne
- zakłady budżetowe
4 – Procedura budżetowa

- Założenia do ustawy budżetowej
- Elementy ustawy budżetowej
- Projektowanie założeń do budżetu państwa
- Etapy procedury budżetowej
- Dyscyplina budżetowa
LITERATURA

1. J. Głuchowski, R. Huterski, B. Kołosowska, J. Patyk, J. Wiśniewski, Finanse publiczne, Wyższa Szkoła Bankowa – TNOiK, Toruń 2005
2. J. Osiatyński, Finanse publiczne, Ekonomia i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006
3. J. Ciak, Polityka budżetowa, TNOiK, Toruń 2002
4. Ustawa z dnia 26 listopada 1998r. o finansach publicznych, Dz. U. 155, poz. 1014.
POTRZEBY PUBLICZNE I SEKTOR PUBLICZNY
Czym są potrzeby?

Potrzeby to odczuwane przez poszczególnych ludzi stany niezbędności użytkowania (inaczej konsumowania) określonych dóbr czy tez korzystania z usług.

Niezbędność ta polega na stopniowaniu dóbr, które jest odpowiednie do preferencji konsumpcyjnych. A zatem od tego, jakie dobra czy usługi zaspokajają określoną potrzebę danego człowieka, rodziny, grupy ludzi czy całego społeczeństwa.
Stąd rozróżnia się różne rodzaje potrzeb.
POTRZEBY PODSTAWOWE POTRZEBY WYŻSZEGO RZĘDU

- zaspokojenie głodu, - posiadanie dóbr luksusowych,
- zapewnienie odzieży, - dalekie wycieczki zagraniczne,
- zapewnienie mieszkania, - inne
- zapewnienie bezpieczeństwa,
- zapewnienie edukacji,
- możliwość korzystania z
podstawowych dóbr kultury.
Te pierwsze posiadają najwyższą rangę znaczeniową, tzn. człowiek bez ich zaspokojenia nie może normalnie funkcjonować. Ten typ potrzeb wiąże się z funkcjonowaniem człowieka jako jednostki biologicznej i jako podmiotu życia społecznego
Potrzeby wyższego rzędu natomiast nie musza być zaspokajane aby człowiek mógł normalnie funkcjonować. Ich zaspokojenie jednak zwiększa zadowolenie konsumpcyjne i zazwyczaj jest motywem do zwiększania ludzkiego wysiłku – a zatem intensyfikuje ludzką aktywność. Intensyfikacja ludzkiej aktywności daje możliwość zaspokojenia tychże potrzeb w przyszłości, a więc w sytuacji posiadania większej ilości środków finansowych potrzebnych do ich nabycia.
POTRZEBY POTRZEBY INDYWIDUALNE ZBIOROWE

- wynikają z indywidualnych potrzeb, - są rezultatem
- wynikają z indywidualnych preferencji organizacji
danego człowieka, społeczeństwa
- czy różnic, które między ludźmi występują czyli społecznego
- wynikają z samej konstrukcji człowieka charakteru życia ludzi,
- ludzie wprawdzie żyją w społeczeństwie, - każda zbiorowość,
lecz każdy człowiek z reguły posiada poczucie grupa społeczna czy
własnego ja i dąży do zachowania społeczeństwo (w ogóle) odpowiedniego obszaru prywatności posiada swoje
w swoim życiu. wspólne interesy, mające potwierdzenie
we wspólnych potrzebach tej zbiorowości
czy grupy

W/w potrzeby muszą zostać w pewien sposób zaspokojone. W związku z tym, można stwierdzić, iż:
Potrzeby zbiorowe zaspokajają dobra publiczne, zaś potrzeby indywidualne zaspokajane są poprzez dobra prywatne.
Czym są dobra prywatne, a czym dobra publiczne?


DOBRA PRYWATNE – to te dobra, na które jednostki (poszczególni ludzie) zgłaszają zapotrzebowanie. A zatem zgłaszają na nie popyt i je nabywają, wydatkując swoje dochody. Natomiast podmioty, które są w stanie dostarczyć określone dobra, na zgłaszany popyt odpowiadają- ich podażą- a więc dostarczają je ludziom. Tak więc produkcja i dystrybucja dóbr prywatnych w pełni opiera się na działaniu regulacyjnego mechanizmu rynkowego.
DOBRA PUBLICZNE – to te dobra, które dostarczane są głównie przez instytucje publiczne. Zaspokajają one w sposób bezpośredni lub pośredni tzw. „pseudopopyt”.
Biorąc pod uwagę role rynku w dostarczaniu tychże dóbr, dobra publiczne dzieli się na:
- dobra, na które indywidualny popyt nie istnieje – są udostępniane poza rynkiem;
- dobra, na które kształtuje się indywidualny popyt, lecz są one udostępniane bezpłatnie lub za częściową odpłatnością. Są to dobrze konsumowane indywidualnie, w tym sensie, że zgłaszane jest na nie indywidualne zapotrzebowanie.
Dobra, na które indywidualny popyt nie istnieje – są udostępniane poza rynkiem –

* utrzymanie administracji państwowej,
* bezpieczeństwo wewnętrzne, porządek publiczny i wymiar sprawiedliwości,
* bezpieczeństwo zewnętrzne, a w tym utrzymanie militarnych sił obronnych, udział kraju w międzynarodowych organizacjach, utrzymanie służb dyplomatycznych, itp.
Dobra, na które kształtuje się indywidualny popyt, lecz są one udostępniane bezpłatnie lub za częściową odpłatnością. Są to dobra konsumowane indywidualnie, w tym sensie, że zgłaszane jest na nie indywidualne zapotrzebowanie:
- ochrona zdrowia,
- edukacja,
- komunikacja publiczna,
- niektóre dobra kultury,
- biblioteki,
- parki publiczne,
- itp.
Relacje znaczeniowe dóbr publicznych i prywatnych znajdują potwierdzenie w charakterze i sposobie funkcjonowania instytucji państwa. Jedynie dobra publiczne pierwszej grupy –
* utrzymanie administracji państwowej,
* bezpieczeństwo wewnętrzne, porządek publiczny i wymiar sprawiedliwości,
* bezpieczeństwo zewnętrzne, a w tym utrzymanie militarnych sił obronnych, udział kraju w międzynarodowych organizacjach, utrzymanie służb dyplomatycznych, itp.
stanowią absolutne minimum i ich występowanie jest warunkiem sine qua non funkcjonowania państwa.
Granica pomiędzy dobrami prywatnymi i dobrami grupy drugiej jest stosunkowo płynna i spowodowana ustaleniem tych minimalnych standardów – w zakresie określonych obszarów konsumpcji.
– nauka na poziomie podstawowym – jako dobro publiczne – bezpłatne lub częściowo odpłatne (podatki);
- nauka na poziomie wyższym – studia – już jako dobro prywatne – całkowicie odpłatne.
Popyt i podaż dóbr prywatnych i publicznych
Dobro prywatne

– to towary i usługi dostarczane przez rynek na zasadzie transakcji kupna i sprzedaży między indywidualnymi nabywcami i sprzedawcami (producentami). Producentem może być zarówno przedsiębiorstwo prywatne jaki i państwowe (publiczne), które wyprodukowane towary lub usługi sprzedaje na rynku każdemu nabywcy, za określoną i jednakową cenę.
Dobro publiczne

- to towary i usługi oraz inne działania użyteczne, świadczone przez państwo lub związki publiczno – prawne (np. Samorządy terytorialne) na zasadzie powszechnej dostępności dla wszystkich osób, przy odpłatności nie mającej charakteru jednolitej ceny, ale formę świadczeń podatkowych i nie podatkowych na rzecz finansów publicznych, z reguły zróżnicowanych dla poszczególnych osób, mimo iż korzystają one z dóbr publicznych w tym samym stopniu.
W odniesieniu do dóbr prywatnych można mówić o tzw. zasadzie wyłączenia.

W zasadzie mechanizm rynkowy zapewnia efektywną ekonomicznie alokację czynników produkcji w wytwarzaniu dóbr prywatnych.

Wymiana rynkowa nie może dokonać się bez przeniesienia własności, a własność określonego przedmiotu wyłącza pozostałe jednostki z dysponowania nim. Np. zakup samochodu, mieszkania.
Dzięki temu rynek działa na zasadzie przetargu.
W przypadku świadczenia dóbr publicznych mechanizm rynkowy nie może znaleźć zastosowania, gdyż nie obowiązuje tu zasada wyłączenia.

Przy korzystaniu z dóbr publicznych nie dochodzi do rywalizacji między jednostkami, korzystanie z dobra publicznego przez jedna osobę nie zmniejsza możliwości korzystania z niego przez inna osobę.

Brak rywalizacji miedzy użytkownikami (konsumentami) dóbr publicznych ma istotne konsekwencje dla określenia popytu na te dobra i ich podaży, która powinna zaspokoić potrzeby społeczne (popyt) przy możliwie najniższych kosztach.

Popyt i podaż dóbr:

Popyt – to łączne zapotrzebowanie na dany towar zgłaszane przez konsumentów przy określonym poziomie cen i w danym czasie.

Podaż – to oferowanie na rynku określonej ilości towarów, przy danym poziomie cen i w danym czasie.

W odniesieniu do dóbr prywatnych mówimy o rzeczywistym popycie i rzeczywistej podaży, natomiast w odniesieniu do dóbr publicznych o pseudo - popycie i rzeczywistej podaży.
Wykres I dobro prywatne

Linie Da i Db wyznaczają popyt dwóch konsumentów A i B. Różnice linii popytu obu konsumentów wynikają z różnych dochodów i różnych preferencji.
Linia Da+b prezentuje łączny popyt na rynku, wynikający z sumy popytu A i popytu B, przy czym sumowanie odbywa się poprzez poziome dodawanie do siebie odcinków, prezentujących ilość towarów (dobra prywatnego), jakie gotowi są zakupić obaj konsumenci przy określonej cenie.
Punkt E, w którym linia podaży S analizowanego dobra prywatnego przecina linie łącznego popytu Da+b , wyznacza na osi rzędnych cenę równowagi OC, przy której konsument A zakupi OF jednostek dobra, natomiast konsument B zakupi OG jednostek dobra. Razem zakupią oni OH= OF+OG jednostek dobra prywatnego.
Wykres II
Wykres dotyczy hipotetycznego rynku określonego dobra publicznego
Rynek ten nazywa się hipotetycznym, gdyż wobec braku transakcji kupna i sprzedaży między konsumentami i świadczącymi dobro publiczne – nie dochodzi do ujawnienia preferencji konsumentów i ceny, która są oni gotowi zapłacić za korzystanie z tego dobra (w postaci wcześniej zapłaconego podatku).
Krzywe DA i DB prezentują popyt na dobro publiczne, które można traktować jako pseudo popyt, ponieważ nie zależy on od ceny rynkowej, lecz inaczej ustalonej gotowości do ponoszenia ciężarów finansowych za korzystanie z dobra publicznego.

Wykres II-cd.

Linia DA+B wyraża łączny pseudo popyt wszystkich konsumentów na analizowane dobro publiczne, ale powstała ona w inny sposób, niż linia łącznego popytu na dobro prywatne.
Ponieważ użytkowanie dobra publicznego przez konsumenta A nie eliminuje drugiego konsumenta B ilość świadczonego dobra nie wymaga poziomego sumowania.
Określona ilość dobra publicznego zaspokoi – na pewnym poziomie – potrzeby zarówno konsumenta A, jak i B oraz wszystkich innych konsumentów.
Wykres II-cd
Natomiast gotowość do ponoszenia ciężarów finansowych (odpłatność) za świadczenie tego dobra publicznego w określonej skali (różna w przypadku obu konsumentów) wymaga sumowania w kierunku pionowym.
W ten sposób powstaje łączna suma odpłatności, którą podmiot świadczący dobro publiczne może zgromadzić przy określonej skali świadczenia (ilość jednostek dóbr publicznych).
Punkt E w którym linia pseudo popytu konsumenta A i B przecina linie podaży S stanowi punkt równowagi.

SEKTOR PRYWATNY A SEKTOR PUBLICZNY
Gospodarka każdego kraju stanowi złożony, wielopłaszczyznowy system. Wśród jego składników, jako oddzielne, lecz współdziałające ze sobą podsystemy, znajdują się sektor prywatny i sektor publiczny.
Sektor prywatny jest wewnętrznie uporządkowanym układem, w którego funkcjonowaniu podstawowa rolę odgrywają przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe.
Realizują one swoje interesy oraz potrzeby uczestnicząc w działalności gospodarczej. Zasadą ich funkcjonowania są transakcje wymienne, generujące opisywany zazwyczaj w każdym podręczniku makroekonomii ruch okrężny w gospodarce. Istota tego ruchu polega z jednej strony na przepływach walorów działalności gospodarczej ludzi, tj. czynniki produkcji i wytworzone dobra lub świadczone usługi.
Drugą strona ruchu okrężnego jest przepływ pieniędzy stanowiących zapłatę za wykorzystane czynniki produkcji oraz nabywane dobra i usługi.
W rezultacie wskazanych przepływów dokonuje się kooperacja gospodarstw domowych oraz przedsiębiorstw. I to ona właśnie stanowi istotę funkcjonowania sektora prywatnego w gospodarce rynkowej.

Drugi z sektorów, publiczny, opiera się na funkcjonowaniu i interwencyjnej roli państwa we współczesnej gospodarce.
Zależność jest tu prosta:


IM WIĘKSZA ROLA PAŃSTWA, TYM OBSZERNIEJSZY SEKTOR PUBLICZNY

Im państwo aktywniejsze, tym sprawiedliwsza redystrybucja dochodu narodowego.

Im państwo bierniejsze, tym większa część PKB przypada grupom bogatszym.
Zależność ta podąża w pełni za rozwojem opiekuńczej funkcji państwa. Jej rozbudowa równoznaczna jest z rozszerzaniem sektora publicznego.

W państwie wolnorynkowym natomiast sektor publiczny ulega zredukowaniu do niezbędnego minimum.
Z założenia sektor publiczny dostarcza społeczeństwu dóbr publicznych, to znaczy jego domeną są potrzeby zbiorowe i zarazem konsumpcja o zbiorowym charakterze.
Wzrost znaczenia sektora publicznego jest równoznaczny z rozszerzeniem produkcji dóbr i usług publicznych i konsumpcji zbiorowej kosztem dóbr prywatnych oraz konsumpcji indywidualnej.

Tym samym można stwierdzić, że między sektorem publicznym a prywatnym występuje relacja substytucji.

Sektor publiczny, wraz z rozszerzeniem opiekuńczej funkcji państwa, zastępuje sektor prywatny.

Tym niemniej, te dwa sektory charakteryzują się wzajemną relacją komplementarności.

Oznacza ona, że w każdej współczesnej gospodarce nieodzowne są obydwa sektory, to znaczy ich równoczesne występowanie i współdziałanie.
Najczęściej jako główną przyczynę występowania w gospodarce sektora publicznego w ogóle i tym samym jego komplementarnego charakteru w stosunku do sektora prywatnego, uznaje się:
- zawodność regulacyjnego mechanizmu rynkowego- skłonność gospodarki do kryzysów i wynikającą stąd konieczność interwencjonizmu antykryzysowego – konieczny interwencjonizm państwowy;
- niesprawności rynku –generowanie przez rynek dużych rozpiętości w dochodach i pozycji ekonomicznej poszczególnych podmiotów.
STRUKTURA SEKTORA PUBLICZNEGO

Sektor publiczny - jest podsystemem każdej gospodarki narodowej. Jako taki posiada swoją wewnętrzną strukturę. Można w jej ramach wyróżnić:

- strukturę przedmiotową,
- strukturę podmiotową.
Struktura przedmitowa znajduje potwierdzenie w asortymencie i wolumenie dóbr publicznych oferowanych społeczeństwu.
Dobra te społeczeństwo uzyskuje jako rezultat rutynowego funkcjonowania instytucji państwa, co dotyczy pierwszej z dwóch wcześniej wyodrębnionych grup.
Dobra drugiej grupy są dostarczane społeczeństwu w ramach specjalnych programów świadczeń pieniężnych (tzw. transferów) lub świadczeń w naturze, w tym zawarte są również dobra dostarczane na zasadzie częściowej tylko odpłatności.
Struktura przedmiotowa sektora publicznego określa co i dla kogo państwo oferuje, jakie dobra publiczne i w jakiej ilości.
W miarę procesów rozwojowych, a więc w miarę narastania dobrobytu społeczeństw, rozmiar i struktura przedmiotowa sektora publicznego również ulegają rozbudowaniu. Powstają bowiem wciąż nowe obiekty użyteczności publicznej, tj. szkoły, szpitale, drogi, autostrady itp., które są składnikami majątku sektora publicznego.
Rozrastanie się majątkowej infrastruktury tego sektora jest rezultatem wzrastających wydatków państwa (Prawo Wagnera).
Struktura podmiotowa, jak sama nazwa wskazuje wyodrębnia podmioty, które zaliczane są do sektora publicznego.

Na sektor publiczny składa się państwo i jego organizacyjne struktury oraz samorządowe i obywatelskie instytucje czy organizacje, które w swojej misji deklarują czynienie dobra publicznego, a nie działalność zarobkową.


Dominującą jednak rolę odgrywa państwo, natomiast pozostałe instytucje są jego dopełnieniem. Od charakteru (typu) państwa i władzy państwowej zależy rozbudowa samorządowego i obywatelskiego obszaru sektora publicznego.

Państwo demokratyczne zazwyczaj sprzyja rozbudowie wymienionych obszarów sektora publicznego.
Państwo totalitarne – obszary te redukuje.
Szczególnym elementem struktury podmiotowej sektora publicznego pozostają przedsiębiorstwa państwowe lub utworzone przez jednostki władzy samorządowej. We współczesnej gospodarce działają one zazwyczaj na zasadach komercyjnych, a więc nastawione są na cel – zysku. Ich przynależność do sektora publicznego posiada uzasadnienie formalne i często też merytoryczne.

Pod względem formalnym zaliczanie w/w przedsiębiorstw do sektora publicznego wynika z przyczyn własnościowych – są one własnością państwa lub samorządów.
Merytorycznie natomiast ich przynależność do sektora publicznego może mieć uzasadnienie w strategii państwa czy samorządu w kształtowaniu dobrobytu społeczeństwa i polityce stabilizacji procesów rozwojowych.
II. FINANSE PUBLICZNE – ICH FUNKCJE ORAZ STRUKTURA
Pojęcie finansów ściśle wiąże się funkcjonowaniem pieniędzy w gospodarce. Zgodnie z definicją wprowadzoną na wykładach z zakresu Podstaw nauki o finansach:

Finanse – to zjawiska i procesy pieniężne. To zjawiska polegające na gromadzeniu i rozdysponowywaniu środków pieniężnych.


W praktyce są przynajmniej dwa sposoby wyjaśniające istotę finansów:

- przedmiotowy,

- funkcjonalny.


W ujęciu przedmiotowym – przez finanse rozumie się zasoby pieniężne, które stanowią płynny (ruchomy) majątek uczestników procesu gospodarczego.

W ujęciu funkcjonalnym – finanse pojmowane są jako pieniężne regulowanie transakcji wymiennych (regulowanie zobowiązań, czyli uiszczanie zapłaty za nabywane dobra i usługi oraz zdobywanie na ten cel środków).
Podobnie można interpretować finanse publiczne.

Finanse publiczne w ujęciu przedmiotowym – finanse publiczne utożsamiane są z zasobem środków pieniężnych pozostających w dyspozycji sektora publicznego.

W interpretacji funkcjonalnej natomiast – finanse publiczne oznaczają finansowanie produkcji i dystrybucji dóbr publicznych przez podmioty należące do sektora publicznego.



Biorąc pod uwagę oba ujęcia:

Finanse publiczne to gromadzenie środków pieniężnych przez podmioty sektora publicznego oraz ich rozdysponowanie na wytwarzanie i dostarczanie (podział) dóbr publicznych.

Tak rozumiane finanse oznaczają po prostu gromadzenie i wydatkowanie pieniędzy na cele publiczne.
Finanse publiczne obok gromadzenia środków publicznych i ich rozdysponowania na cele publiczne, obejmują także:

- rozwiązania systemowo – instytucjonalne, w tym normy prawne, pod jurysdykcją których wymienione procesy przebiegają.

W Polsce struktura ta znajduje odzwierciedlenie w pięciu zasadniczych układach, mieszczących się w ramach finansów publicznych.
Budżet państwa, budżety samorządowe, fundusze celowe, finanse instytucji ubezpieczenia zbiorowego oraz finansowa gospodarka pozabudżetowa.

Należy dodać, iż gospodarka pozabudżetowa odnosi się zarówno do budżetu państwa, jak i budżetów samorządowych, tym samym możemy mówić, albo o państwowych, albo o samorządowych: jednostkach budżetowych, zakładach budżetowych i gospodarstwach pomocniczych.
Zgodnie z Art. 5. Ustawy o finansach publicznych:
(Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r., Dz. U. 155, poz. 1014.)

Do sektora finansów publicznych zalicza się:

1) organy władzy publicznej, organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały, a także jednostki samorządu terytorialnego i ich organy oraz związki;
2) jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze jednostek budżetowych;
3) fundusze celowe;
4) państwowe szkoły wyższe;
5) jednostki badawczo-rozwojowe;
6) samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej;
7) państwowe lub samorządowe instytucje kultury;
8) Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i zarządzane przez nie fundusze;
9) Narodowy Fundusz Zdrowia;
10) Polską Akademię Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne;
11) państwowe lub samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego.
Nauka o finansach publicznych zajmuje się funduszami, które tworzą i którymi dysponują władze publiczne. Przedmiotem zainteresowania finansów publicznych jest nie tylko zewnętrzna pieniężna forma funduszy publicznych, ale również ich treść ekonomiczna, społeczna i polityczna.

Wykres na folii – Obszary badawcze, procesy i zjawiska będące w kręgu zainteresowań finansów publicznych
Jak wynika z tego wykresu:

Nauka o finansach publicznych bada uwarunkowania oraz przyczyny tworzenia funduszy publicznych, jak również skutki gospodarcze i społeczne przez nie powodowane.
W tej fazie badawczej nie wystarcza identyfikacja samych faktów potwierdzających występowanie konkretnych przyczyn kreowania poszczególnych funduszy publicznych oraz wymiernych skutków im towarzyszących, ale konieczne jest sformułowanie wiarygodnych ocen i odpowiedzi na ważne pytania: takie jak po lewej stronie wykresu: dlaczego władze publiczne kreują popyt na pieniądze?... itd.
Tak sformułowany zakres zainteresowań finansów publicznych ukazuje bogactwo zagadnień i problemów ciążących na tej dyscyplinie naukowej. Nowoczesna nauka o finansach publicznych nie ogranicza się w swojej filozofii do badania tylko procesów tworzenia i gospodarowania funduszami publicznymi, ale także:
wyjaśnia treść ekonomiczną i społeczną funduszy publicznych,
identyfikuje związki przyczynowo – skutkowe między gromadzeniem funduszy publicznych a procesami gospodarowania, procesami społecznymi i politycznymi, odnoszącymi się do sektora publicznego.
Zaspokajanie potrzeb zbiorowych wymaga ponoszenia nakładów kapitałowych i bieżących. Oznacza to, że w warunkach gospodarki pieniężnej konieczne jest istnienie określonych funduszy na ich finansowanie. Ze względu na fakt, ze władze publiczne nie mają realnie możliwości tworzenia i gromadzenia dochodów na finansowanie procesów gospodarczych ukierunkowanych na wytwarzanie dóbr lub usług zaspokajających potrzeby zbiorowe, zmuszone są sięgać do dochodów innych podmiotów, gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i spółek prawa handlowego, a także korzystać ze środków pomocowych pochodzenia zagranicznego.
I jeszcze jedna ważna kwestia:

Państwo ma świadomość, że istnieje grupa dóbr, które w następstwie funkcjonowania mechanizmu rynkowego nie są wytwarzane lub są obecne na rynku w ograniczonym zakresie.

Zadaniem państwa jest więc podjęcie się wytwarzania lub też zlecenie ich wytwarzania przedsiębiorstwom występującym na rynku.

Uzasadnieniem ingerencji państwa jest przestrzeganie zasady, aby nikt nie odnosił korzyści kosztem innych. Postulat ten ma daleko idące konsekwencje zarówno polityczne, ekonomiczne, jak i fiskalne, socjalne i etyczne. Jest on argumentem na rzecz istnienia w gospodarce rynkowej nie tylko sektora prywatnego, ale i publicznego.
CHARAKTERYSTYKA BUDŻETU PAŃSTWA
Budżet, w potocznym rozumieniu, to zestawienie dochodów i wydatków na ustalony z góry okres.

W rozumieniu ustawowym budżet państwa jest rocznym planem dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów:
- organów władzy państwowej, kontroli i ochrony prawa,
- sądów i trybunałów,
- administracji rządowej.
Jest on uchwalany w formie ustawy na okres roku kalendarzowego, zwanego rokiem budżetowym.

Do budżetu państwa włączone są również środki pochodzące ze źródeł zagranicznych, nie podlegające zwrotowi i wydatki z nich finansowane.
Pojęcie budżetu odnosi się do określonego podmiotu, jakim jest samo państwo. Materialną podstawę realizacji szeregu zadań państwowych stanowią scentralizowane zasoby pieniężne.

Gromadzenie i wydatkowanie tych zasobów jest planowane.
Wydatki państwa i ich rozmiary uzależnione są od wysokości zgromadzonych dochodów.

Granice wydatków wyznaczają osiągane dochody, te zaś gromadzone są w wysokości podyktowanej potrzebami w zakresie nakładów publicznych.


Planowane dochody i wydatki muszą być porównywane wzajemnie oraz zestawiane ze sobą. To zestawienie przyszłych dochodów i wydatków państwa stanowi istotę planowana budżetowego i uważane jest za treść budżetu.
Budżet jest zestawieniem dwustronnym. Jednak liczby występujące po obu stronach, maja charakter orientacyjny, są zestawieniem wielkości przewidywanych.
Zrealizowane wpływy z poszczególnych źródeł mogą odbiegać od przewidywanych.


Nie oznacza to oczywiście, by zadania w zakresie dochodów nie były wiążące dla wykonawców budżetu.

Kwoty zaplanowane w budżecie po stronie wydatków wyznaczają górne granice, których nie wolno przekraczać.

Nie można także dowolnie zmieniać przeznaczenia planowanych wydatków.

Wskazane jest natomiast realizowanie zadań finansowanych z budżetu mniejszym kosztem niż zaplanowano.
Cechy budżetu - folia
Zasady budżetowe
Budżet jako plan finansowy musi odpowiadać określonym wymogom, które nazywane są zasadami budżetowymi. Nie są one ostatecznie ukształtowane, są one niezmiennym w swej treści i zakresie zespołem reguł.

W literaturze finansowej wyróżnia się wiele zasad. Zostały one ukształtowane w XIX wieku, a niektóre z nich przetrwały do dnia dzisiejszego i są zasadami na podstawie których opiera się budżet państwa.
ZASADY BUDŻETOWE

W literaturze najczęściej wymieniane zasady budżetowe:

a) Równowagi,
b) Zupełności (powszechności),
c) Jedności formalnej,
d) Jedności materialnej (nie funduszowania),
e) Szczegółowości (specjalizacji),
f) Jawności,
g) Przejrzystości,
h) Realności,
i) Uprzedniości,
j) Gospodarności,
k) Operatywności,
l) Jednoroczności,
ł) Polityczności
Zasady budżetowe
Dla potrzeb wykładu zasady budżetowe podzielimy na dwie grupy.

Pierwsza grupa obejmuje zasady dotyczące treści i istoty budżetu.

Druga grupa wiąże się z jego konstrukcją i cechami zewnętrznymi.
Zasady budżetowe
W związku z tym, do zasad związanych z treścią i istota budżetu należą:

o zasada równowagi budżetowej,
o zasada zupełności budżetu.

Zasady budżetowe
ZASADA RÓWNOWAGI BUDŻETOWEJ

określa współzależność pomiędzy dochodami a wydatkami. Jej materialna treść polega na wzajemnym dopasowywaniu strony wydatkowej i dochodowej budżetu. Kwota planowanych wydatków winna znaleźć pełne pokrycie w przewidywanych dochodach.
ZASADA RÓWNOWAGI BUDŻETOWEJ
Równowaga merytoryczna a równowaga formalna.

Rygorystycznie rozumiana równowaga budżetowa oznacza, że wydatki muszą być w całości pokryte definitywnymi, bezzwrotnymi dochodami. Sprzeczne zatem z tak rozumianą zasadą równowagi jest zaciąganie przez państwo pożyczek w wypadku niewystarczalności dochodów definitywnych na sfinansowanie całości planowanych wydatków.
ZASADA RÓWNOWAGI BUDŻETOWEJ
Sytuacja, kiedy wydatki budżetowe są w całości pokryte dochodami ostatecznymi, definitywnymi, określana jest mianem równowagi merytorycznej czyli materialnej.

W przeciwieństwie do tego, pojęcie równowagi formalnej oznacza, że państwo, dla zrównoważenia wydatkowej i dochodowej strony budżetu, ucieka się do zaciągania pożyczek- w celu pokrycia deficytu budżetowego.

ZASADA ZUPEŁNOŚCI
Decyduje ona o ekonomicznym charakterze budżetu. Zgodnie z tą zasadą budżet powinien obejmować od strony finansowej całą działalność państwa, wszystkie jego dochody i wydatki.
A zatem w budżecie powinny być ujęte wszystkie dochody i wydatki wszystkich podmiotów publiczno – prawnych oraz wszystkie dochody i wydatki związane z realizacją zadań państwowych.
Realizacja tej zasady polega na ujmowaniu dochodów i wydatków poszczególnych podmiotów w dwojaki sposób, a mianowicie brutto i netto.
ZASADA ZUPEŁNOŚCI
Stosownie do tego powiązanie omawianych podmiotów i zadań z budżetem następuje metodą budżetowania brutto i metodą budżetowania netto.

Przy budżetowaniu brutto dochody i wydatki danej jednostki publicznej planowane są w budżecie w pełnych jednostkach. Jednostka taka odprowadza do funduszu budżetowego (budżetu państwa) wszystkie swoje wpływy pieniężne i otrzymuje z tego funduszu niezbędne środki na pokrycie całości wydatków.
ZASADA ZUPEŁNOŚCI
Przy budżetowaniu netto mamy do czynienia

albo z wpłatą nadwyżki wpływów nad wydatkami danej jednostki do budżetu państwa,

albo też jednostka świadcząca usługi pokrywa swoje wydatki z przychodów własnych a brakująca cześć środków finansowych na ten cel przewidziana jest w budżecie państwa, z którego pokrywa się wówczas niedobory danej jednostki. (usługi świadczone odpłatnie)

Naruszeniem zasady zupełności jest tworzenie funduszy poza budżetowych (fundusze celowe).
Zasady budżetowe
Do zasad dotyczących konstrukcji budżetu i jego cech zewnętrznych zalicza się:

1. zasadę jedności budżetu,
2. zasadę szczegółowości,
3. zasadę jasności (przejrzystości) budżetu.
4. zasadę jawności budżetu.
ZASADA JEDNOŚCI:

W klasycznym ujęciu oznacza postulat objęcia całości dochodów i wydatków państwa jednym budżetem i do tego w jednym dokumencie.

Jeżeli obok państwa istnieją inne związki publiczno – prawne (np. samorząd terytorialny), to wszystkie te podmioty mają swoje budżety. Każdy z nich powinien mieć tylko jeden budżet.

ZASADA JEDNOŚCI:
Zasada jedności dotyczy więc podmiotowego charakteru budżetu. Możliwe są jednak rozwiązania odmienne.
Może istnieć obok siebie kilka budżetów, z których każdy obejmuje określoną dziedzinę działalności danego związku publiczno – prawnego (np. osobny budżet dla działalności bieżącej i osobny dla działalności inwestycyjnej).
Jeżeli wszystkie te budżety, stanowiące odrębne plany finansowe, są ze sobą tak powiązane, że tworzą łącznie jedną całość pod względem merytorycznym, to wówczas, mimo formalnej wielkości budżetów, zachowana jest ich jedność materialna.
Wyróżniamy zatem jedność materialną i formalną.


ZASADA SZCZEGÓŁOWOŚCI

Odnosi się do układu i konstrukcji budżetu.
Zasada ta postuluje sporządzanie i uchwalanie budżetu nie w jednej łącznej kwocie, lecz w sposób rozbudowany, z podziałem na zadania i źródła dochodów państwa oraz rodzaje i formy dochodów i wydatków.
Im bardziej szczegółowy budżet, tym mniejsza swoboda władzy wykonawczej w zakresie prowadzenia gospodarki budżetowej.
Nadmierna jednak szczegółowość budżetu utrudnia uzyskanie ogólnego obrazu gospodarki finansowej państwa, zaciemnia ten obraz.
Stąd też z zasadą szczegółowości budżetu wiąże się jego zasada jasności.

ZASADA JASNOŚCI

Zgodnie z nią dochody i wydatki budżetowe powinny być zestawione w sposób uporządkowany, zgrupowane wg określonych kryteriów. Obydwie te zasady realizuje się poprzez stosowanie odpowiedniej klasyfikacji budżetowej.
W Polsce mamy cztery przekroje klasyfikacyjne:
- części,
- działy,
- rozdziały,
- paragrafy.

Podział budżetu określono w art. 67 ustawy o finansach publicznych.

ZASADA JAWNOŚCI

Wiąże się z udostępnieniem jego treści obywatelom. Budżet państwa i budżet centralny, a niekiedy i budżety lokalne, są publikowane.

Obrady organów uchwalające budżet są jawne – od sejmowej debaty budżetowej po debaty budżetowe jednostek samorządu terytorialnego.

Jawna jest również debata sejmowa nad sprawozdaniem z wykonania budżetu i debaty nad sprawozdaniami budżetowymi JST.

Jawność finansów publicznych wyłączona została w stosunku do tych środków publicznych, których pochodzenie lub przeznaczenie na podstawie odrębnych przepisów uznane jest za tajemnicę państwową lub też jeżeli wynika to z umów międzynarodowych.


Dochody budżetowe

- Wydatki budżetowe

- Deficyt budżetowy

- Dług publiczny

Jednostki sektora finansów publicznych związane z wykonywaniem budżetu

Z wykonywaniem budżetu wiąże się działalność jednostek sektora finansów publicznych, o których mowa w dziale I rozdziale 3 ustawy o finansach publicznych. Mogą one być tworzone w formach przewidzianych ustawami.
W ustawie o finansach publicznych wymienia się:
- jednostki budżetowe,
- zakłady budżetowe,
- gospodarstwa pomocnicze,
- środki specjalne – od 1 stycznia 2005 roku nie występują.

Jednostki budżetowe
Jednostki budżetowe są jednostkami organizacyjnymi sektora finansów publicznych, które bezpośrednio pokrywają swoje wydatki z budżetu państwowego lub samorządowego, a uzyskane dochody odprowadzają na rachunek, odpowiednio, dochodów budżetu państwa albo budżetu JST.
Jednostki budżetowe
Jednostka budżetowa jest zobowiązana do prowadzenia gospodarki finansowej wg zasad określonych w ustawie.

Do tworzenia, łączenia i likwidacji państwowych jednostek budżetowych są upoważnieni ministrowie, kierownicy urzędów centralnych i wojewodowie oraz inne organy, działające na podstawie odrębnych przepisów. W odniesieniu do jednostek samorządu terytorialnego – ich organy stanowiące.

Jednostki budżetowe
W czasie likwidacji jednostki budżetowej określa się przeznaczenie mienia znajdującego się w użytkowaniu jednostki.
W przypadku państwowych jednostek budżetowych decyzja o przeznaczeniu tego mienia podejmowana jest w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw Skarbu Państwa.
Przepis ten stosuje się odpowiednio także przy łączeniu jednostek budżetowych.
Podstawą gospodarki finansowej w jednostce budżetowej jest plan dochodów i wydatków, zwany planem finansowym.
ZAKŁADY BUDŻETOWE
Zakładem budżetowym jest jednostka organizacyjna sektora finansów publicznych, która odpłatnie wykonuje wyodrębnione zadania i generalnie pokrywa koszty swej działalności z przychodów własnych.
Jednakże w określonych przypadkach zakład budżetowy może otrzymać: dotację przedmiotowa, podmiotową lub celową na dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji.

ZAKŁADY BUDŻETOWE
Państwowe zakłady budżetowe mogą być tworzone, łączone i likwidowane przez ministrów, kierowników urzędów centralnych lub wojewodów oraz przez inne organy, działające na podstawie odrębnych przepisów.
Natomiast organy stanowiące jednostek samorządu terytorialnego maja te uprawnienia odnośnie do gminnych, powiatowych i wojewódzkich zakładów budżetowych.
Likwidując zakład budżetowy określa się przeznaczenie mienia znajdującego się w użytkowaniu zakładu.
ZAKŁADY BUDŻETOWE
W przypadku państwowego zakładu budżetowego decyzja o przeznaczeniu tego mienia podejmowana jest w porozumieniu z ministrem właściwym dla spraw Skarbu Państwa.
Podobną zasadę stosuje się, odpowiednio, do łączenia zakładów budżetowych.
Należności i zobowiązania likwidowanego zakładu budżetowego przejmuje organ, który go zlikwidował.
ZAKŁADY BUDŻETOWE
Podstawą gospodarki finansowej zakładu budżetowego jest roczny plan finansowy, obejmujący przychody i wydatki stanowiące koszty działalności oraz stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem.
Nowo tworzonemu zakładowi budżetowemu może być przyznana jednorazowa dotacja z budżetu na pierwsze wyposażenie w środki obrotowe.
Jednak dotacje dla zakładu budżetowego nie mogą przekroczyć łącznie 50 % jego wydatków. Nie dotyczy to dotacji inwestycyjnej.
ZAKŁADY BUDŻETOWE
Zakład budżetowy dokonuje do budżetu wpłat nadwyżek środków obrotowych, ustalonych na koniec okresu rozliczeniowego.
Zgodnie z art. 19, ust. 12 ustawy o finansach publicznych w planie finansowym zakładu budżetowego wyodrębnia się w szczególności:
przychody własne,
dotacje z budżetu państwa lub budżetu JST,
wydatki na wynagrodzenia i składki naliczane od wynagrodzeń,
wydatki inwestycyjne.
GOSPODARSTWA POMOCNICZE
Art. 20 ustawy o finansach publicznych
Gospodarstwem pomocniczym jest wyodrębniona z jednostki budżetowej, pod względem organizacyjnym i finansowym, cześć jej podstawowej działalności lub działalność uboczna.
Zasadniczo gospodarstwo pomocnicze pokrywa koszty swojej działalności bezpośrednio z uzyskiwanych przychodów własnych, choć w uzasadnionych przypadkach może otrzymać z budżetu dotację przedmiotową.

GOSPODARSTWA POMOCNICZE
Gospodarstwa pomocnicze państwowych jednostek budżetowych tworzone są i likwidowane przez kierownika jednostki budżetowej po uzyskaniu zgody właściwego ministra, kierownika urzędu centralnego lub wojewody. W przypadku gospodarstw pomocniczych gminnych, powiatowych i wojewódzkich jednostek budżetowych potrzebna jest akceptacja zarządu jednostki samorządu terytorialnego.

GOSPODARSTWA POMOCNICZE
Tworząc gospodarstwo pomocnicze kierownik jednostki budżetowej określa jego nazwę i siedzibę, oraz nazwę i siedzibę jednostki budżetowej, przedmiot działalności wyodrębnionej z zakresu jednostki budżetowej, a także składniki majątkowe przydzielone gospodarstwu pomocniczemu przez jednostkę budżetową.
Składniki majątkowe, należności i zobowiązania zlikwidowanego gospodarstwa pomocniczego przejmuje jednostka budżetowa, przy której gospodarstwo funkcjonowało.

GOSPODARSTWA POMOCNICZE
Podstawą gospodarki finansowej gospodarstw pomocniczego jest roczny plan finansowy, który obejmuje: przychody, koszty działalności, rachunek wyników, stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem.
Połowę osiągniętego zysku wpłaca do budżetu.
Plan finansowy gospodarstwa pomocniczego zawiera trzy pozycje:
1. przychody własne,
2. dotacje z budżetu państwa lub budżetu JST,
3. wydatki na wynagrodzenia i składki naliczane od wynagrodzeń.