Oceny pozorne i intuicyjne
Recenzje to forma komentarza, a zwłaszcza oceny dzieła sztuki.
Niestety, większość naszych wypowiedzi nt. dzieł estetycznych ma charakter ocen pozornych lub intuicyjnych – można je nazwać niby-sądami. Z niby-sądami mamy do czynienia wtedy, gdy mówimy przede wszystkim o własnych doznaniach, przeżyciach, o własnym stanie emocjonalnym czy nastroju zamiast koncentrować się na cechach i właściwościach omawianego dzieła. Innym częstym zjawiskiem jest formułowanie doraźnych, przypadkowych i spontanicznych ocen intuicyjnych, które – chociaż szczere i niekiedy trafne – są jednocześnie powierzchowne lub pozbawione uzasadnienia.
Tego typu oceny mogą być co najwyżej punktem wyjścia do opinii sensu stricto, która zwierać musi rozwinięte i zobiektywizowane uzasadnienie. Warunkiem zaś merytorycznie poprawnego i przekonywującego zarazem uzasadniania własnych sądów jest po prostu rzetelna wiedza dotycząca przedmiotu naszej recenzji oraz jak najobszerniejsza skala porównań. Tę ostatnią zdobyć można tylko przez czytanie kolejnych powieści i tomików poetyckich, analizowanie kolejnych obrazów czy rzeźb, oglądanie kolejnych filmów itd.
Od czego zacząć – określenie adresata i celu recenzji
Recenzji nie pisze się dla siebie tylko dla kogoś, trzeba więc zadać sobie pytanie: dla kogo piszę i po co. Odpowiedź na te pytania decyduje o formie wypowiedzi, na którą z kolei składają się takie czynniki, jak kompozycja, stopień dokładności spostrzeżeń, dobór i rodzaj argumentów, styl i język czy ogólna tonacja wypowiedzi. W efekcie otrzymujemy recenzje: informację, analizę krytyczną, ocenę lub reklamę.
Schemat zawartości recenzji teatralnych i filmowych
| Informacja | Analiza krytyczna i ocena |
|---|---|
| Obsada (tzw. afisz teatralny, tzw. czołówka filmowa). Dotychczasowy udział twórców w życiu artystycznym. | Waga dokonań dotychczasowych. Sukcesy i klęski. Trafność wyboru. |
| Okoliczności realizacji przedstawienia, filmu. Producent, wytwórnia. Warunki i koszta realizacji. | Normalność czy skandal? Rezonans. Społeczna aprobata czy dezaprobata dla pomysłu. |
| Pierwowzór literacki widowiska, scenariusz filmu. Miejsce i rola dramatu w tradycji danej społeczności (narodu, cywilizacji). Autorzy. Ich znaczenie, ich intencje. | Celowość wyboru dramatu lub scenariusza. Ryzyko z tym związane. Ambicja lub jej brak. Motywy decyzji. |
| Relacje między pierwowzorem a spektaklem. Przeróbki, skróty, wzbogacenia. | Kierunki i cele przekształceń. Ich słuszność bądź nietrafność. Degradacja oryginału czy też jego dowartościowanie? |
| Wcześniejsze realizacje tegoż dramatu, scenariusza. Kto? Kiedy? Jak? | Czy były udane? Czy zapisały się w historii życia artystycznego? Naśladownictwo, podtrzymywanie tradycji czy nowatorstwo? |
| Gatunek literacki czy filmowy. Konwencje, w których jest utrzymany. Kategorie: tragizmu, komizmu, groteski. | Wierność czy niewierność wobec gatunku? Wzbogacenie, odnowienie motywów czy też ich konwencjonalizacja? Właściwość tonu. Efekty tragiczne, komiczne, groteskowe. |
| Reżyseria. Kto? Jak? | Zamiar, koncepcja, cel wszystkich zabiegów. Ich spójność? Jednolitość? Niejednolitość? Celowość? Piętno indywidualności czy nijakość? |
| Streszczenie przedstawienia, filmu. Opis wybranych scen, sytuacji, epizodów. | Funkcja poszczególnych elementów, ich znaczenie. Powtórki znanych motywów i rozwiązań. |
| Tematyka i problematyka. Prezentowane środowisko. | Waga i ranga problematyki. Aktualność czy muzealność? Sztampowość. Prowokacyjność. Aspekt polityczny, społeczny, socjologiczny. |
| Akcja, jej rozwój. Powiązanie między scenami. Rytm spektaklu. Narracja teatralna, filmowa. Montaż. | Nudna, ciekawa? Trzymająca w napięciu? Epicka, liryczna, dramatyczna? Rola epizodów. Skuteczność, celowość efektów. Funkcja montażu. Rola planów filmowych bądź zabiegów scenicznych. |
| Scenografia i sceneria. Szczegółowy opis. | Bogata, uboga? Świadomość jej wyboru? Sugestywność? Funkcjonalność? Prostota? Efekciarstwo? Podporządkowanie koncepcji reżyserskiej czy niepotrzebna samoistność! |
| Muzyka, dźwięk, słowo, światło, kolor. Przykłady rozwiązań lub szczegółowy ich opis. | Muzyka – zauważalna czy nie? Dobra? Banalna? Zsynchronizowana z akcją i tematyką? Za głośna? Zbyt natarczywa? Liryczna? Dramatyczna? Wartość zdjęć. Sposób kadrowania. Plany filmowe i ich funkcja. Rola światła w widowisku i koloru w filmie. |
| Aktorzy. Ich powierzchowność, ich uroda lub pospolitość. Ich gra. Opisy gestów, mimiki, zachowania na scenie lub na planie filmowym. | Trafność obsady. Aktor jako postać, jako charakter, jako mit. Porównywanie kreacji aktorskich. Styl gry. Ocena umiejętności. Nijakość czy indywidualność. Podziw lub ostrzeżenie. |
| Odbiór spektaklu przez widzów. Opisy reakcji publiczności, głosy poszczególnych widzów. | Próba określenia przyczyn takich, a nie innych reakcji. Zgoda lub niezgoda z gustem publicznym. |
| Głosy krytyki. Cytowanie opinii polskich i obcych. | Potwierdzenie opinii recenzentów lub polemika z nimi. Refleksja nad znaczeniem inscenizacji teatralnej bądź filmu dla widzów współczesnych i dla historii danej dyscypliny artystycznej. |
Co powinna zawierać recenzja literacka?
- Przedstawienie autora, jego dorobku i charakteru twórczości – krótkie lub rozbudowane, w zależności od tego, na ile znana jest dana osoba;
- Sklasyfikowanie dzieła – rodzajowe i gatunkowe; w zależności od adresata i przeznaczenia recenzji mniej lub bardziej rozbudowane i szczegółowe;
- Usytuowanie dzieła w kontekście historyczno-literackim, np. próba określenia prądu literackiego czy konwencji estetycznej, w obrębie których można rozpatrywać dane dzieło; w przypadku dzieł aktualnych rzecz niezwykle trudna i ryzykowna;
- W przypadku prozy i dramatu – o ile jest to możliwe – ogólne zarysowanie fabuły, ale bez podawania rozwiązań kluczowych wątków akcji; w przypadku poezji scharakteryzowanie tematyki podejmowanej w poszczególnych utworach;
- Uchwycenie zasadniczych problemów podejmowanych przez dane dzieło, np. egzystencjalnych, filozoficznych, psychologicznych czy społecznych i obyczajowych;
- Analiza języka i stylu, dostrzeżenie ewentualnych stylizacji, aluzji literackich itp.
- Próba uchwycenia tego, co w dziele intrygujące, niepowtarzalne, oryginalne – czyli odpowiedź na pytanie, co może zainteresować potencjalnego czytelnika;
- Uzasadnienie celowości pisania o danym dziele, np. poprzez ocenę aktualności dzieła;
- Określenie własnego punktu widzenia, wyrażenie osobistych emocji i opinii – w zależności od zamierzonego charakteru recenzji mniej lub bardziej wyeksponowane; zasadniczo zalecić można przewagę wypowiedzeń analityczno-krytycznych nad emocjonalno-oceniającymi.
Kolejności i stopnia wyeksponowania powyższych składników recenzji literackiej nie można z góry określić, zależą one bowiem od tego, do kogo się zwracamy i jaki efekt zamierzamy osiągnąć – np. czy chcemy obiektywnie przedstawić i ewentualnie poddać krytyce dane dzieło, czy też subiektywnie ocenić i zachęcić bądź zniechęcić potencjalnych czytelników do lektury danego utworu.
Na co zwrócić szczególną uwagę?
- Wszelkie uwagi analityczno-krytyczne powinny być rzetelnie przemyślane i sprawdzone, zasadą obowiązującą jest obiektywizm;
- Sądy wartościujące muszą być odpowiednio sformułowane pod względem stylistycznym, ponieważ to właśnie dobór wyrazów, rodzaj składni i interpunkcji określą charakter naszej wypowiedzi jako np. pochlebnej, napastliwej, ironicznej czy obiektywnej;
- Nie przesadzajmy z utartymi, skonwencjonalizowanymi formułami typu "niezaprzeczalnym walorem (atutem) ... jest...", "... pobudzają naszą wyobraźnię", "... gwarantują niezatarte wrażenia"; unikajmy stosowania uniwersalnych, ale jednocześnie pozbawionych treści i nie zawsze stosownych pod względem stylistycznym określeń typu: "fantastyczna lektura", "nieprawdopodobne wrażenie", "super...", "fajna...";
- Z drugiej strony recenzja nie jest pracą badawczo-analityczną, a więc z uczonością, czyli terminologią przesadzić również nie można;
- Dobra recenzja, to między innymi recenzja oryginalna i interesująca – spróbujmy więc wypracować sobie własny styl pisania tego typu wypowiedzi.