Wojna trzydziestoletnia - najważniejsze wiadomości

Wojna 30-letnia

W rzeszy niemieckiej tendencje ośrodkowe – reprezentowane przez władców licznych państw i państewek, przeciwstawne dążeniom dynastii Habsburgów do zjednoczenia Niemiec pod swą władza zbiegły się z podziałami wyznaniowymi. W czechach dołączyła się do tego silna opozycja narodowa przeciw Habsburgom. Równocześnie trwała rywalizacja francusko-habsburska, która spowodowała wciągnięcie do wojny prawie całej Europy . Dzieje wojny trzydziestoletniej dzieli się na cztery okresy: okres czeski(1618-1620), okres duński(1625-1629), okres szwedzki (1630-1635), okres francuski (1635-1648).

OKRES CZESKI: konflikty między protestancką, narodowo zorientowaną szlachtą czeską a Habsburgami doprowadziły do wybuchu rebelii wiosną 1618. Jej pierwszym aktem stało się wyrzucenie przez okno zamku na Hradczanach dwóch namiestników cesarza Macieja (tzw. defenestracja praska) datę tę przyjmuje się za początek wojny 30-letniej. 1618-defenstracja praska; zabiegi Czechów o pomoc niderlandzką , angielską oraz państw sąsiedzkich. 1619-detronizacja Ferdynanda jako króla Czech i wybór Fryderyka V elektora palatynatu; powstanie antyhabsburskie na Węgrzech, zagon pod Wiedeń księcia Bethlena Gabora. 1619-1620-dywersja lisowczyków na Węgrzech ; odwrót Bethlena Gabora z pod Wiednia. 1620-wojna turecko-polska; 8 listopada bitwa pod Białą Górą zakończona klęska powstańców czeskich. SKUTKI PORAZKI CZESKIEJ: Ustanowienie dziedziczności tronu czeskiego w dynastii Habsb.; ogranicznie prerogatyw czeskiego sejmu krajowego; zniesienie autonomii administracji . Czechy stały się zwykłą prowincja habsburską , która w 1627 r otrzymała nowa, absolutystyczną formę rządu; zniesienie swobód religijnych; represje i emigracje protestantów oraz przywódców i cześci uczestników rebelii; spadek liczby ludności czech, hekatomba czeskiej szlachty, upadek narodowej kultury na 3 stulecia.

OKRES DUŃSKI: sukces obozu Habsburgów spowodowały aktywizację władców skandynawskich. W 1625r Chrystian Duński podjął interwencję zbrojną w obronie protestantów w północnych Niemczech ZAWARTE SOJUSZE (1624-1625) 1) anysecarski ( protestaci): Zj Prow., Francja, Siedmiogród, Dania, Palatynt Reński, Dolna Saksonia, Anglia 2) procesarski(LK): Hiszpania, kraje Cesarskie Ferdynanda II OBJETE TERENY: płn. Niemcy, Czechy, Morawy, Śląsk, Słowacja

OKRES SZWEDZKI: W okresie tym główną siłą militarną obozu protestanckiego była Szwecja prowadząca działania wojenne na terenie Niemiec i Czech. SOJUSZE: antyces: Szwecja, Francja, Brandenburgia, Dolna Saksonia, ZJ. Prow., Parma/ prces: Hiszpania i kraje katolickie cesarstwa OBJETE TERENY: Brandenburgia, Saksonia, Nadrenia, Bawaria, Czechy, Lotaryngia

OKRES FRANCUSKI: szalę zwycięstwa na rzecz obozu antycesarskiego przechyliła zbrojna interwencja Francji SOJUSZE: antyces i antyhiszp: Francja, Szwecja, Zj. Prow., Sabaudia, Siedmiogród / prces: Hiszpania i kraje katol ces. TERENY OBJĘTE: Pikardia, Burgundia, Alzacja, Nadrenia, Flandria, Czechy, Śląsk, Morawy, Niemcy, Pomorze Zachodnie, płn. Włochy

1. Ożyły ponownie konflikty francusko-habsburskie oraz charakter religii jaką wyznawało dane państwo europejskie stały się głównymi przyczynami wojny

2. Sytuacja w Rzeszy. Katolicy i protestanci obawiali się wzmocnienia władzy Habsburgów w Rzeszy. W 1608 roku powstała Unia Protestancka (Fryderyk V)m a w 1609 roku Unia Katolicka (ks.Maksymilian).

3. Defenestracja praska. W 1609 roku Rudolf II zagwarantował czechom swobodę wyznania. W !617 roku na króla wybrano Ferdynanda Styjskiego-zagrożenie dla protestantów, W marcu 1618 zwołano do Pragi zgromadzenie protestanckie-petycja do cesarza została zignorowana- zakazał kolejnych zjazdów. Jednak 23 marca 1618 rozpoczęto obrady i udano na Hradczany i wyrzucono urzędników carskich przez okno.

4. Pierwszy etap wojny. Zbuntowani czesi zawiązali rząd 30 dyplomatów (Vaclav Wilhelm z Ruppy). Pomocy udzieliły Niderlandy. W 1619 na tronie zasiadł Ferdynand który był przeciwnikiem protestantów. Pozbawiono go korony- królem został Fryderyk V.

5. W 1619 roku wybuchło powstanie na Węgrzech (książę Siedmiogrodu Bethlen Gabor).

6. Cesarz otrzymał poparcie Ligi Katolickiej dzięki czemu wygrał bitwę pod Białą Górą z Czechami 8.10.1620 roku. Zniesiono wszelkie swobody religijne i polityczne, zreformowano ustrój Czech- Habsburgowie władcami elekcyjnymi. Wymordowano elitę społeczną.

7. Po porozumieniu z Węgrami wojsko carskie zajęło Palatynat. Doprowadzona do upadku Ferdynanda V, władcą został Maksymilian.

8. Duński etap wojny. W połowie lat 20 wieku XVII do wojny przystąpiła Dania (Chrystian IV), pokonano ich pod Lutter. W 1629 Dania zawarła pokój w Lubece i zrezygnowała ze wspierania Rzeszy.

9. Szwedzki etap wojny. Latem 1630 roku na czele armii stanął Gustaw Adolf zajął wyspę Wolin, Uznan i Szczecin, opanował całe pomorze. Zawarł traktat z Kardynałem. Jednak w wygranej bitwie w 1632 pod Lutzen Adolf zginął, Szwecja pozbawiona przywódcy w 1633 roku została pokonana. W wojnę oficjalnie włącza się Francja

10. Francuski etap wojny. Wiosną 1643 roku pod Rocroi książę Conde zadał druzgocącą klęskę Hiszpanom. Ferdynand III w 1644 roku w westfalii rozpoczęto rokowania pokojowe. W między czasie Francja odnosiła kolejne zwycięstwa a Szwecja pokonała Danię. Jednak wojna francusko-hiszpańska trwała jeszcze 11 lat.

WAŻNE DATY:
1618-1648- wojna trzydziestoletnia
1620- bitwa po Białą Górą
1627-1629- wojna angielsko-francuska wywołana polityką Richelieu wobec hugenotów
1632- bitwa po Lizen, śmierć Gustawa Adolfa
1635- założenie Akademii Francuskiej
1640- krótki parlament w Anglii
1641-poczatek wojny domowej w Anglii
1642- objęcie przez kardynała Mazarina stanowiska pierwszego ministra we Francji
1848- podpisanie pokoju westwalskiego , kończącego wojnę 30-letnia

Pokój westfalski - wielostronny układ kończący wojnę trzydziestoletnią 1618-1648, zawarty 24 października 1648 między Habsburgami austriackimi (cesarz Ferdynand III) a Francją (Ludwik XIV, kardynał Jules Mazarin) i jej sojusznikami w Mnster oraz między Habsburgami a Szwecją w Osnabrck. Jeden z najbardziej znaczących traktatów międzynarodowych w historii nowożytnej Europy. Kwestie pokoju religijnego w Rzeszy
- uznanie kalwinizmu trzecim, obok katolicyzmu i luteranizmu, legalnym wyznaniem w Rzeszy Niemieckiej.
- ustanowienie, że w przypadku konwersji księcia Rzeszy, która nastąpiła po 1624 r., poddani owego władcy zachowują stare wyznanie .
- luterańscy i kalwinistyczni administratorzy zsekularyzowanych państw kościelnych otrzymali prawo głosu w Sejmie Cesarstwa (w \"ławie skośnej\" - Querbank)
- potwierdzenie postanowień pokoju religijnego z 1555 r., unieważnienie edyktu restytucyjnego Ferdynanda II oraz pokoju praskiego z 1635 r.

Merkantylizm(handlować) doktryna ekonomiczna według której podstawowa miara bogactwa i siły gospodarczej narodu jest ilośc posiadanego kruszcu, uzyskiwanego przede wszystkim z handlu za granica, zwłaszcza z eksportu towarów przemysłowych i rolnych, przy ograniczeniu ich improtu, np. przez bariery celne.

Gentry to średnia i niższa szlachta angielska posiadająca własność ziemską, lecz nie mająca tytułów arystokratycznych. Do gentry zalicza się: dziedzicznych rycerzy -baronetów i Hereditary Knights. pasowanych rycerzy, kawalerów orderów, banneretów. szlachtę bez tytułu rycerskiego, posiadającą herb i posiadłość ziemską.

purytanizm - jeden z odłamów anglikanizmu, wywodzący się z kalwinizmu, propagujące surowy tryb życia, uznający kobiety za źródło zła, a wszelkie przyjemności za szkodliwe. W krajach anglosaskich,
kalwinistów nazywano purytanami. W ogólniejszym sensie purytanizm to skrajne przejawianie jakichś zasad, szczególnie moralnych.

Diggerzy- to XVII wieczna, angielska, lewicowa organizacja chłopska, wzywająca do wspólnego uprawiania (kopania) ziemi. Głównym ideologiem diggerów był Gerrard Winstanley.

Rokosz Zebrzydowskiego, Konflikt króla Zygmunta III Wazy ze szlachtą wynikł z braku akceptacji dla jego polityki zagranicznej i przede wszystkim wewnętrznej która zmierzała do wzmocnienia władzy królewskiej, opierając się na wąskiej grupie magnatów i biskupów. Królowi zarzucano faworyzowanie jezuitów oraz cudzoziemców i przypisywano zamiar wprowadzenia władzy absolutnej. Z pewnością zaś wiadomo, że dążył on do ustanowienia dziedziczności tronu, pozbawienia szlachty większości przywilejów i pozostawienia izbie poselskiej jedynie głosu doradczego, a nie stanowczego. Spór zaostrzyło ultrakatolickie nastawienie władcy, niechętnie widziane przez różnowierców, oraz jego konflikt z wpływowym Janem Zamoyskim. W latach 1606-1609 doszło do rokoszu Zebrzydowskiego zwanego również sandomierskim, w którym katolicy jak i protestanci, magnateria, jak i szlachta walczyli o zabranie monarsze prawa rozdawnictwa zwolnionych urzędów i zmuszenia go do wygnania jezuitów i cudzoziemców. Przywódcami buntu zostali: marszałek wielki koronny Mikołaj Zebrzydowski, Jan Szczęsny Herburt, Stanisław Stadnicki, podczaszy litewski Janusz Radziwiłł. Pragnęli też wprowadzić obieralność urzędników ziemskich na sejmikach oraz zmusić posłów do ścisłego przestrzegania instrukcji sejmikowych. Rokosz zakończył się zwycięstwem króla w bitwie pod Guzowem w 1607 lecz wzmocnienie władzy królewskiej zostało udaremnione. Aby się przed nim ustrzec, sprecyzowano dawniejszy przepis o prawie do wypowiedzenia królowi posłuszeństwa oraz nakazano senatorom-rezydentom zdawać sprawę sejmowi z urzędowania przy boku monarchy.

Angielska wojna domowa (ang. The English Civil War) była ciągiem zbrojnych konfliktów i politycznych machinacji, które mialy miejsce miedzy Parlamentarzystami a Rojalistami od 1642 do 1651.
Bitwa pod Powick Bridge (23 września 1642)
Bitwa pod Edgehill (23 października 1642)
Bitwa pod Turnham Green (13 listopada 1642
Bitwa pod Hopton Heath (19 marca 1643)
Bitwa pod Adwalton Moor (30 czerwca 1643)
Bitwa pod Lansdowne (5 lipca 1643)
Bitwa pod Roundway Down (13 lipca 1643)
Bitwa pod Gainsborough (28 lipca 1643)
Bitwa pod Newbury (20 sierpnia 1643)
Bitwa pod Winceby (11 października 1643)
Bitwa pod Cropredy Bridge (29 czerwca 1644)
Bitwa pod Marston Moor (2 lipca 1644)
Bitwa pod Newbury (27 października 1644)
Oblężenie Taunton (1645)
Bitwa pod Naseby (14 czerwca 1645)
Bitwa pod Langport (10 lipca 1645)
Bitwa pod St. Fagans (8 maja 1648)
Oblężenie Pembroke (koniec maja-11 lipca 1648)
Bitwa pod Mauchline Muir (12 czerwca 1648)
Bitwa pod Maidstone (24 czerwca 1648)
Bitwa pod Preston (17 sierpnia-19 sierpnia 1648)
Bitwa pod Rathmines (2 sierpnia 1649)
Bitwa pod Wigan Lane (25 sierpnia 1651)
Bitwa pod Worcester (3 września 1651 )

Dymitriady to interwencje zbrojne szlachty i magnatów polskich w wewnętrzne sprawy Rosji w latach 1604-1610, w celu osadzenia na tronie carskim Dymitra Samozwańca. Poprzedziły i sprowokowały wojnę polsko-rosyjską 1609-1618.

Akwaforta, kwasoryt (wł. acquaforte – mocna woda czyli kwas azotowy) – technika graficzna wklęsła, także odbitka otrzymana tą techniką.

Polega na wykonaniu metalowej formy drukowej z rysunkiem uzyskanym za pomocą trawienia. Płytę miedzianą lub cynkową pokrywa się nierozpuszczalnym w kwasie werniksem akwafortowym i następnie wykonuje się rysunek stalową igłą odsłaniając powierzchnię metalu. Przez zanurzenie płyty w kwasie następuje wytrawienie wgłębnego rysunku na płycie. W celu pogłębienia kresek w partiach ciemnych rysunku proces ten powtarza się kilkakrotnie. Po ostatnim trawieniu i usunięciu werniksu w płytę wciera się farbę drukową, która zatrzymuje się tylko w wytrawionych zagłębieniach. Wciśnięta w wytrawione zagłębienia płyty farba przeniesiona zostaje pod naciskiem w prasie wklęsłodrukowej na papier.

Sarmatyzm – formacja kulturowa w Polsce XVII-XVIII w. W XVIIw. upowszechnił się pogląd, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów, starożytnego ludu zamieszkującego między Dolną Wołgą a Donem. Po Sarmatach miała ona odziedziczyć: wolność, umiłowanie wolności, gościnność, dobroduszność.

Epistolografia - sztuka pisania listów zgodna z obyczajami panującymi w danej epoce czy środowisku. Także dział piśmiennictwa zajmujący się listami i ich zbiorami, oraz utworami literackimi pisanymi w formie listów.