"Ludzka stopa jest machiną o mistrzowskiej konstrukcji oraz dziełem sztuki" (Leonardo da Vinci)
Kształt ludzkiej stopy rozwijał się od zarania wieków, kiedy to pierwotna budowa stopy pojawiła się u płazów, które zaczęły żyć na lądzie.
Stopa to organ występujący tylko u naczelnych. Ma wiele funkcji, z których najważniejszą jest zapewnienie kontaktu z gruntem, po którym się poruszamy, chodzimy, biegamy, skaczemy. Anatomicznie oznaczamy stopę jako dolną część kończyny, usytuowaną pod kostką. Podstawą dla ludzkiej stopy są kości łączące się w stawach. Stawy są wzmocnione wiązadłami, a ich ruch obsługują mięśnie. Powierzchnię stopy pokrywa skóra, w której znajduje się wiele czułych nerwów oraz gruczołów potowych. Paznokcie chronią końcówki palców przed okaleczeniem.
W rozwoju ontogenetycznym stopa przystosowała się do przenoszenia dużych i zmiennych obciążeń. Kościec stopy tworzy sklepienie podłużne i poprzeczne. Prawidłowo zbudowana stopa dotyka podłoża guzem kości piętowej oraz głowami I i V kości śródstopia. Opiera się ona również częściowo na bocznym brzegu stopy. Brzeg przyśrodkowy stopy jest uniesiony tworząc sklepienie podłużne. Sklepienie poprzeczne tworzy odpowiednie ułożenie kości śródstopia. Taka budowa stopy umożliwia nie tylko przenoszenie dużych obciążeń, ale przyczynia się również do amortyzacji wstrząsów.
Stopę wzmacniają również liczne więzadła. To ich osłabienie powoduje powstanie zniekształcanie stopy, do których należy przede wszystkim stopa płaska.
KOŚCI STOPY
Dzielimy na
• Kości stępu
• Kości śródstopia
• Kości palców
Do kości stępu zalicza się kość skokową, kość piętową, kość łódkowatą, trzy kości klinowate i kość sześcienną.
Kości śródstopia jest pięć i należą do nich kości długie. W każdej z nich wyróżnia się podstawę, trzon i główkę. Kość śródstopia I jest najgrubsza. Na podeszwowej stronie głowy leżą dwie małe oddzielne kostki, zwane trzeszczkami. Podstawa V kości śródstopia jest wydłużona w kierunku bocznym, tworząc guzowatość V kości śródstopia.
Kości palców stopy składają się z paliczków. Paluch ma 2 paliczki, pozostałe palce składają się z 3 paliczków.
STAWY STOPY (ich czynności)
W stopie znajduje się 5 stawów.
Są to:
Staw skokowo-piętowo-łódkowaty.
Kość skokowa łączy się z kością piętową. Głowa kości skokowej przylega do wklęsłej powierzchni kości łódkowatej. Torebka stawowa przyczepia się w sąsiedztwie brzegów powierzchni stawowych. Obie części tego stawu biorą udział w ograniczonych ruchach odwracania i nawracania stopy. Odwracanie polega na unoszeniu przyśrodkowego brzegu stopy. W czasie nawracania brzeg przyśrodkowy stopy opuszcza się a unosi brzeg boczny.
Staw poprzeczny stępu (zwany dawniej stawem Choparta)
Składa się ze stawów skokowo-łódkowatego i piętowo-sześciennego. W stawie tym odbywają się złożone ruchy odwracania i przywodzenia oraz nawracania połączonego z odwodzeniem przedniej części stopy.
Stawy stępowo-śródstopne
Ruchy w tych stawach polegają na niewielkich wzajemnych przesunięciach kości.
Stawy śródstopno-paliczkowe
Łączą głowy kości śródstopia z wklęsłymi powierzchniami podstaw paliczków. Torebki stawowe wzmacniają więzadła poboczne. W stawach zachodzą ruchy zginania i prostowania palców oraz w mniejszym zakresie przywodzenia i odwodzenia.
Stawy międzypaliczkowe stopy
Łączą poszczególne członki palców. Stawy te należą do stawów jednoosiowych, w których występują ruchy zginania i prostowania.
MIĘŚNIE STOPY
Na grzbiecie stopy znajdują się jedynie dwa cienkie mięśnie. Prostownik krotki palców i prostownik krótki palucha rozpoczynają się na kościach stępu. Ich ścięgna wplatają swoje włókna w rozcięgna grzbietowe palców i palucha.
Mięśnie podeszwowe stopy dzielą się na trzy grupy: Przyśrodkowo leżącą grupę mięśni kłębu palucha, boczną mięśni kłębu palca V i grupę środkową.
W skład mięśni kłębu palucha wchodzi mięsień odwodziciel palucha. Leży on po stronie przyśrodkowej stopy i odwodzi paluch od palca II. Mięsień zginacz krótki palucha przymocowuje się do paliczka podstawowego. Zgina paluch w stawie śródstopno-palcowym. Mięsień przywodziciel palucha ma głowę poprzeczną i skośną. Jako całość przywodzi paluch do palca II. Głowa poprzeczna współdziała w czynnym kształtowaniu poprzecznego sklepienia stopy.
Mięśnie kłębu palca V są znacznie słabsze od mięśni kłębu palucha. Należą do nich odwodziciel, zginacz i przeciwstawiasz palca V.
Do grupy mięśni środkowych należy zginacz krótki palców. Biegnie on od guza piętowego, a kończy czterema rozczepionymi ścięgnami na podstawach środkowych paliczków II-V palców. Mięsień zgina palce i wzmacnia sklepienie podłużne stopy.
Współdziała z nim mięsień czworoboczny podeszwowy, biegnący od kości piętowej do bocznego brzegu ścięgna długiego zginacza palców. Pozostałe mięśnie grupy środkowej to mięśnie międzykostne i mięśnie glistowate. Są one słabiej rozwinięte niż w kończynie górnej i spełniają podobna do nich czynność.
Najczęstszymi wadami w obrębie stóp są:
a) stopa płaska – stopa, w której doszło do obniżenia sklepienia podłużnego i ustawienia w nawróceniu kości stępu;
b) stopa koślawa – stopa, w której pięta ulega skręceniu na zewnątrz i opiera się o podłoże brzegiem przyśrodkowym;
c) stopa wydrążona – stopa o podwyższonym sklepieniu podłużnym i skróconą odległością między guzem piętowym a głowami kości śródstopia.
Stopa płaska (płaskostopie)
Jest to wada kończyn dolnych polegająca na obniżeniu łuków wysklepiających stopę. W prawidłowych warunkach stopa opiera się o podłoże trzema punktami: piętą, głową pierwszej i głową piątej kości śródstopia. Pomiędzy wymienionymi elementami przebiegają trzy główne łuki stopy: podłużny przyśrodkowy, podłużny boczny i poprzeczny przedni. Obniżenie tych łuków prowadzi do płaskostopia (ryc.) Pod względem lokalizacji spłaszczenia stopy rozróżniamy:
a) stopy płaskie podłużnie z koślawością kości piętowej lub bez koślawości,
b) stopy płaskie poprzecznie z koślawością lub bez koślawości palucha,
c) stopy płasko-koślawe ze zniesieniem obu łuków (ryc.)
Postępowanie korekcyjne sprowadza się do przywrócenia prawidłowych warunków anatomicznych stopy (rozciągania mięśnia trójgłowego łydki, wzmacniania mięśni krótkich i długich stopy, zginaczy palców) oraz wyrobienia odruchu, a następnie nawyku prawidłowego ustawiania i obciążenia stóp zarówno w odciążeniu jak i w obciążeniu ciężarem ciała.
Zalecenia: pływanie, kąpiele w ciepłej wodzie z dodatkiem soli, chodzenie boso po nierównym i urozmaiconym terenie (las, łąka, piasek, żwir), prawidłowe obuwie, higiena nóg.
Przeciwwskazania: długotrwałe stanie, marsz z dużym obciążeniem, dźwiganie ciężarów, skoki i zeskoki na twarde podłoże, stanie w dużym rozkroku, siad klęczny z podudziami rozsuniętymi na zewnątrz, gra w piłkę nożną, jazda na nartach techniką oporową, jazda na łyżwach.
Paluch koślawy
Wada ta powstaje na skutek opadnięcia sklepienia poprzecznego stopy, przywiedzenia, podniesienia i zrotowania na zewnątrz pierwszej kości śródstopia oraz odwiedzenia palucha ku bokowi. (ryc.)
Paluch koślawy zazwyczaj leczy się ortopedycznie. Działanie korekcyjne jest w zasadzie ograniczone i sprowadza się przede wszystkim do redresji. Polega ona na zakładaniu peloty na paluch i utrzymywaniu jej w trakcie snu. Należy unikać ciasnych skarpet, wąskiego obuwia oraz obuwia na wysokim obcasie, przeciążania stóp.
Stopa wydrążona
Powstaje na skutek nadmiernego wysklepienia stopy. Łuk podłużny stopy jest powiększony, a więc skrócony. Nadmiernie wysklepionej stopie towarzyszy zazwyczaj „szponowate” ustawienie palców. Wada ta jest najbardziej zauważalna u dzieci pomiędzy 10 a 14 rokiem życia. Powstaje na skutek wrodzonych zaburzeń w dolnej części rdzenia kręgowego. Leczenie polega głównie na stosowaniu wkładek ortopedycznych i specjalnego obuwia w przypadku niewielkich zniekształceń. Zniekształcenia dużego stopnia kwalifikuje się do leczenia operacyjnego. W początkowym stadium wady można stosować ćwiczenia czynne jak: zgięcia grzbietowe stóp przy zgiętym paluchu i ruchy odwodzenia przedniego odcinka stopy przy zgiętym paluchu. Ćwiczenia te dają pożądane rezultaty tylko w przypadku nieznacznie zaznaczonej wady po wcześniejszym rozluźnieniu stopy poprzez masaż lub kąpiele solankowe.