Główne nurty współczesnej ekonomii

Refleksja nad gospodarowaniem towarzyszy ludzkości właściwie od początków jej gospodarczej działalności. Początkowo były to jednak uwagi na marginesie innych rozważań; nie stanowiły odrębnej dyscypliny naukowej. Dopiero burzliwy rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej w kapitalizmie stworzył podstawy i potrzebę teoretycznej analizy prawidłowości procesu gospodarowania. W drugiej połowie XVIII wieku powstaje pierwszy zwarty system teoretyczny zwany ekonomią klasyczną. Głównymi przedstawicielami są: Adam Smith(1723-1790) i David Ricardo(1772-1823). Wielki traktat A. Smitha „Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów” został opublikowany w 1776 roku, na początku ery przemysłowej; główne dzieło D. Ricardo „Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania” czterdzieści lat później, w 1817 r., czyli w czasie pełnego rozkwitu rewolucji przemysłowej. System teoretyczny A. Smitha i D. Ricardo jest podstawą liberalizmu ekonomicznego, czyli teorii głoszącej, że wolnokonkurencyjna gospodarka samoczynnie, bez zewnętrznej ingerencji, dąży do równowagi. Słynne cztery słowa laissez faire, laissez passer (swoboda działania, swoboda ruchu) powinny być przewodnią ideą ustawodawstwa i naczelną wskazówką dla administracji państwowej. Rząd nie powinien ingerować w procesy gospodarcze, ponieważ „niewidzialna ręka rynku” dokonuje optymalnej alokacji zasobów do poszczególnych dziedzin wytwarzania, uruchamia samoregulujące mechanizmy gospodarki, jej ustawiczne dążenie do równowagi. U podstaw takiego spojrzenia na procesy gospodarcze leży pogląd, że interesy społeczne są wypadkową interesów indywidualnych. Klasycy traktują społeczeństwo jako sumę jednostek. Wobec tego wolna i nieskrępowana działalność jednostek kierujących się zasadą korzyści materialnych (koncepcja homo oeconomicus) przyczynia się do powiększenia korzyści społecznych. Panuje harmonia interesu społecznego i osobistego. Interes osobisty, będący motywem działania podmiotów w warunkach wolności gospodarczej, zapewnia optymalny rozwój ekonomiczny i realizację interesu społecznego. Zwornikiem, który łączy te dwie płaszczyzny jest wolnokonkurencyjny rynek, zapewniający dążenie gospodarki do równowagi. To optymistyczne spojrzenie w kwestii przywracania równowagi gospodarczej wynika ze stanowiska ekonomii klasycznej w sprawie realizacji. Stoi ona na pozycji tzw. Prawa rynków Saya.
Jean B. Say (1767-1832) ogłosił w opublikowanej w 1803r. pracy „Traktat o ekonomii politycznej...” tezę, że produkcja stwarza możliwość zbytu produktów, tzn. tworzy efektywny popyt wystarczający na zakup(realizację) całej podaży towarów. W systemie ekonomicznym nie może więc wystąpić nadprodukcja, będąca wyrazem nierównowagi między popytem a podażą. Pogląd J. B. Saya w kwestii realizacji wynika z założenia neutralności pieniądza oraz teorii usług czynników produkcji. Pieniądz jest neutralny, kiedy zmiana jego ilości w obiegu powoduje wyłącznie zmiany wielkości nominalnych(cen). Pieniądz nie wpływa na kształtowanie się wielkości realnych (poziom i struktura produkcji, poziom zatrudnienia).
W sporze wokół prawa rynków przegrali teoretycy wskazujący na popytowe uwarunkowania procesów gospodarczych. Zwyciężył Ricardo ze swoim podażowym uwarunkowaniem teorii rozwoju gospodarczego. Jego poglądy, wzbogacone narzędziami kierunku subiektywistycznego stały się podstawą neoklasycznego spojrzenia na procesy gospodarcze. Czołowymi postaciami szkoły neoklasycznej są: A. Marshall(1842-1929), W. S. Jevons(1835-1881), J. B. Clark(1847-1938) oraz A. C. Pigou(1887-1959). Neoklasycy, nawiązując do klasycznego dorobku ekonomii, uważają, że między poszczególnymi czynnikami działalności gospodarczej istnieje ścisła współzależność; w procesie gospodarczym następuje harmonijne dopasowanie się poszczególnych wielkości zapewniające równowagę przy pełnym wykorzystaniu potencjału produkcyjnego w gospodarce. Uważają oni, że wszelkie twierdzenia o zbiorowych zjawiskach społecznych należy redukować do twierdzeń o zachowaniu jednostek, o dyspozycjach, przekonaniach, postawach i wzajemnych powiązaniach pojedynczych osobników ludzkich. Psychologia jednostek jest podstawą wyjaśnienia zjawisk społecznych, ostatecznym układem odniesienia zjawisk zbiorowych. Oznacza to, że zależności sformułowane na szczeblu mikroekonomicznym przenosi się na szczebel globalny, makroekonomiczny. Takie podejście badawcze nazywamy indywidualizmem metodologicznym.
Pojawienie się w systemie społeczno- gospodarczym nowych zjawisk (monopolizacja gospodarki, pogłębiające się kryzysy) sprawiło, że ich interpretacja wymagała nowych odmiennych od założeń szkoły neoklasycznej, narzędzi badawczych. Rozwija się ekonomia dobrobytu z tezą, że wolność gospodarcza nie zapewnia maksimum dobrobytu społecznego i dopuszczającą działalność interwencyjną państwa w celu jego optymalizacji. Twórcą tego kierunku jest A. C. Pigou. Powstaje teoria niedoskonałej konkurencji, której przedstawicielami są m. in. j. V. Robinson(1903-1986) oraz E. Chamberlieu(1899-1967). Prawdziwą opozycją w stosunku do kanonów neoklasycznych jest teoria J. M. keynesa(1883-1946). Ukazanie się jego głównego dzieła pt. „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza” w 1936 roku spowodowało prawdziwy przewrót teoretyczny, zwany od nazwiska autora „rewolucją keynesowską”. Na czym polega odmienność podejścia keynesowskiego? Po pierwsze, J. M. keynes sprowadza neoklasyczny system teoretyczny do marginalnego przypadku równowagi przy pełnym wykorzystaniu czynników produkcji. Negując ten system tworzy teorię ogólną obejmującą stany równowagi makroekonomicznej przy różnym stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego. O stopniu wykorzystania potencjału produkcyjnego decyduje popyt efektywny. Jego wielkość, składniki oraz czynniki określające zachowanie tych komponentów czyni Keynes centralnym problemem swoich rozważań. Zrywa więc z prawem Saya, dotychczas wszechwładnie panującym w analizach neoklasycznych. Po drugie, charakterystyczny dla neoklasycznych koncepcji równowagi współzależny związek między poszczególnymi zjawiskami gospodarczymi zastępuje związkiem przyczynowym. Zrywa z indywidualizmem metodologicznym. Obszarem badań stają się nie poszczególne podmioty gospodarujące, ale makroekonomiczne warunki produkcji i realizacji. Po trzecie, Keynes postuluje konieczność wyprowadzenia zjawisk pieniężnych ze „świata cieni” i włączenie ich do analizy rzeczywistego przebiegu procesów gospodarczych. Podkreśla, że sytuacja na rynku pieniężnym ma wpływ na rozmiary działalności gospodarczej, na wielkość dochodu narodowego. Nie można więc budować systemu teoretycznego bez pieniądza lub włączać go dopiero ex post jako ewentualny czynnik zakłócający przebieg procesów gospodarczych rozpatrywanych w wielkościach realnych. Zawarte w pracach J.M. keynesa tezy wywarły i nadal wywierają ogromny wpływ na teorię ekonomii. Keynesizm nie jest jednak nurtem jednorodnym. Możemy w nim wyróżnić neokeynesizm i postkeynesizm.
Współczesny instytucjonalizm(inaczej neoinstytucjonalizm) nawiązuje do teoretycznego dorobku kierunku rozwijanego w Niemczech, zwanego szkołą historyczną. Czołowymi przedstawicielami szkoły historycznej są: W. Roscher(1817-1894), K. Knies(1821-1898), G. Schmoller(1838-1917), M.Weber(1864-1920) i W. Sombart(1863-1941). Ogólnej teorii ekonomicznej nie można, zdaniem szkoły historycznej, opierać na koncepcji „człowieka ekonomicznego”. Motywy, którymi kieruje się jednostka, są o wiele bardziej złożone. Nie mniejszą rolę niż bodźce materialne odgrywają bodźce moralne, psychika gospodarcza, która wpływa na postawy osób prowadzących działalność gospodarczą, na hierarchię uznawanych przez nie wartości i celów oraz na sposoby realizacji tych celów. W systemie teoretycznym należy uwzględnić zwrotne oddziaływanie płaszczyzn gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturowych. Ten sposób myślenia o problemach gospodarczych doczekał się rozwinięcia na granice amerykańskim. Amerykańska wersja kierunku historycznego nosi nazwę: instytucjonalizm. Powstanie kierunku łączy się z osobą T. Veblena(1857-1929). Kontynuatorami tego podejścia metodologicznego są: J. R. Commons(1862-1945), W. C. Mitchell(1874-1948) i późniejsi twórcy: G.C. Means, A. A. Berle, J. K. Galbraith. Instytucjonalizm jest propozycją nowego podejścia metodologicznego w badaniach ekonomicznych. Charakterystyczne dla szkoły neoklasycznej statyczne modele na wysokim poziomie abstrakcji, oparte na założeniu hedonistycznej i atomistycznej koncepcji natury ludzkiej, są –według instytucjonalistów- rażąco jednostronne. Według nich, ekonomia nie może ograniczać swojego pola badawczego do zjawisk rynkowych, nie powinna pomijać pozaekonomicznych ram, w jakich podejmuje się decyzje gospodarcze. Powinna zintegrować się z innymi naukami społecznymi, by odpowiedzieć nie tylko na pytanie, jak zachowują się ludzie, lecz także na pytanie, dlaczego tak się zachowują. Powinna więc badać instytucje społeczne, które mają istotne znaczenie dla zachowań ekonomicznych. Instytucjonalizm przyjmuje koncepcję ewolucyjnej drogi rozwoju społecznego. Konflikty i sprzeczności, jakie się na tej drodze pojawiają, powinny być rozwiązywane w drodze kompromisów między grupami społecznymi przy wykorzystaniu interwencyjnej roli państwa(teoria sił równoważących J. K. Galbraitha). Drugi postulat metodologiczny dotyczy ekonomii równowagi. Instytucjonaliści odrzucają neoklasyczną koncepcję, zgodnie z którą jakiekolwiek odchylenie od równowagi powoduje uruchomienie mechanizmu autoregulacji przywracaającego gospodarkę do stanu równowagi. W to miejsce wprowadzają koncepcję kumulacyjnego procesu rozwoju(G. Myrdal 1898-1987). Wpływa ona na zwiększenie nieefektywności rynku jako mechanizmu regulacyjnego i alokacyjnego. Państwo powinno więc pomóc rynkowi w spełnieniu tych funkcji i stać się trwałym elementem funkcjonowania gospodarki. Następny postulat dotyczy wzbogacenia wnioskowania przez uwzględnienie nie tylko wnioskowania dedukcyjnego, charakterystycznego dla twórców neoklasycznych, lecz również indukcyjnego, opartego na badaniach empirycznych. Pozwoli to na głębsze osadzenie teorii i wyprowadzonych z niej wniosków w rzeczywistym przebiegu życia społeczno- gospodarczego. Zgodnie z proponowanymi postulatami metodologicznymi instytucjonaliści poświęcili dużo uwagi opisowi struktur ekonomicznych i społecznych oraz ich ewolucji od kapitalizmu wolnokonkurencyjnego do społeczeństwa postindustrialnego. Nie dostarczyli jednak dobrej alternatywy dla ekonomii neoklasycznej. Wniosek z tego taki, że aby obalić starą teorię nie wystarczy krytyka jej założeń i nagromadzenie nowych faktów, potrzeba nowej teorii.
Marksizm cechuje się pewną odrębnością wśród kierunków teoretycznych. Stał się podstawą ruchu politycznego dążącego do zmiany dotychczasowego porządku społeczno- gospodarczego, do modelowania przyszłości. Jest filozofią czynu, w myśl jedenastej tezy o Feuerbachu: „Filozofowie rozmaicie interpretowali świat; idzie jednak o to, aby go zmienić”. Nazwa kierunku pochodzi od jego twórcy, Karola Marksa(1818-1883). Drugim wybitnym przedstawicielem był Fryderyk Engels(1820-1895). Marksizm powstał w wyniku twórczego, krytycznego obrachunku z poglądami ekonomii klasycznej, twórczoscią socjalistów utopijnych (C. H. de Saint- Simona(1760-1825), Ch. Fouriera(1772-1837), R. owena(1771-1858)) oraz z filozofią G. W. F. Hegla(1770-1831). Rozwijając klasyczną teorię wartości opartą na pracy, K. Marks stworzył teorię wartości dodatkowej i opartą na niej koncepcję wyzysku pracy przez kapitał. Analiza poglądów socjalistów utopijnych zaowocowała powstaniem zarysu społeczeństwa bezklasowego, a więc społeczeństwa, w którym źródło sprzeczności interesów i konfliktów zostaje zniesione. Metoda dialektyczna Hegla stała się podstawą teorii rozwoju społeczno- gospodarczego. Według Hegla, powstawanie i pokonywanie sprzeczności jest istotą rzeczywistości. Rozwój polega na przechodzeniu od tezy do antytezy; z przeciwieństw powstaje synteza, która z kolei staje się tezą itd. Ten triadyczny heglowski charakter rozwoju staje się podstawą marksowskiego materializmu historycznego. Koncepcja materialnego pojmowania dziejów to prawdziwy przewrót w historiozofii. Punktem wyjścia marksowskiej teorii rozwoju społecznego jest kategoria sił wytwórczych. Możemy ją zdefiniować jako sposoby i środki oddziaływania człowieka na przyrodę w procesie produkcji oraz związane z tym oddziaływaniem ukształtowanie człowieka. Siły wytwórcze to całokształt elementów decydujących o efektywności i skuteczności społecznego procesu produkcji. Materialne siły wytwórcze i związane z nimi stosunki produkcji tworzą całość zwaną sposobem produkcji. Niezbędną do istnienia określonego sposobu produkcji część społecznych stosunków pozaekonomicznych, instytucji prawnych i politycznych nazywa Marks nadbudową danego sposobu produkcji. Ta zintegrowana całość sił wytwórczych, stosunków produkcji i nadbudowy tworzy formację społeczno- ekonomiczną. Szczegółowe miejsce w dorobku teoretycznym marksizmu zajmuje krytyczna analiza formacji kapitalistycznej. Koncepcję homo oeconomicus zastąpiono zasadą sprzeczności. Podstawowa sprzeczność społeczeństwa kapitalistycznego wynika z prywatnej własności środków produkcji. Własność prywatna dzieli społeczeństwo na duże antagonistyczne klasy: burżuazję i proletariat.
Na zakończenie prezentacji głównych nurtów ekonomii warto wspomnieć o dwu polskich teoretykach, którzy mają światową renomę: są to Michał Kalecki(1899-1970) i Oskar Lange(1904- 1965). Zainteresowania badawcze M. Kaleckiego to teoria koniunktury, teoria tworzenia i podziału dochodu narodowego, teoria rozwoju gospodarczego oraz teoria planowania perspektywistycznego. Na szczególną uwagę zasługują dwie prace tego autora: „próba teorii koniunktury” opublikowana w 1903roku- trzy lata wcześniej niż główne dzieło Keynesa, w którym rozwinął on yezy o popytowym uwarunkowaniu procesów wzrostowych- oraz „teoria dynamiki gospodarczej” wydana w 1954roku, będąca syntezą teoretycznych studiów nad kapitalizmem. Michał Kalecki jest powszechnie uważany za jedną z czołowych postaci nurtu postkeynesowskiego. W ramach tego nurtu podstawowe treści jego teorii, określane często mianem Kaleckian economics, zajmują centralne miejsce, tworząc swego rodzaju trzon teoretyczny. Zakres zainteresowań badawczych O. Langego jest bardzo szeroki. Obejmuje zagadnienia z dziedziny ekonomii, ekonometrii, cybernetyki. W swoich licznych pracach Lange rozwija metodę badawczą zapoczątkowaną przez szkołę lozańską. Równocześnie silnie akcentuje społeczny charakter ekonomii jako nauki, czyniąc przedmiotem jej rozważań społeczne prawa dotyczące produkcji i podziału dóbr. W światowej literaturze ekonomicznej O. Lange znany jest jako strona sporu z L. von Misesem w kwestii możliwości racjonalnej alokacji zasobów w gospodarce socjalistycznej. Rzeczywistość rozstrzygnęła spór na korzyść Misesa. W pracach o charakterze ekonometrycznym Lange koncentruje się na analizie bilansu zakładów i czynników oraz na teorii reprodukcji. Jako jeden z pierwszych wykazał, że metoda przepływów międzygałęziowych może być przydatnym narzędzxiem planowania gospodarczego.