Epoka Renesansu

Epoka, w dziejach kultury zwana renesansem, rodowodowo związana z Włochami, nosi nie włoskie, lecz francuskie miano renaissance, co oznacza dokładnie odrodzenie. Nazwą tą, jako terminem historyczno-literackim, posłużyli się świadomie dopiero uczeni XIX w., określając nią zjawisko odrodzenia literatury antycznej i odnowienia studiów starożytnych w czasach panowania francuskiego władcy Franciszka I (1515-1547). Później zakres terminu "renesans" poszerzył się; obejmuje się nim odnowienie, odrodzenie się ludzkości (renovatio hominis), podnoszenie się jej na wyższy poziom; także odnowienie starożytności (renovatio antiquitais;), odrodzenie przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki antyku, programowo zapoczątkowane w XIV w. Na rozwój renesansu, jako epoki w dziejach kultury europejskiej, złożyło się wiele czynników historycznych. Do głównych należy kryzys papiestwa i rozwój reformacji, rozbicie jedności cesarsko-papieskiej Europy oraz powstawanie, po okresie rozbicia feudalnego, zjednoczonych państw (m.in. Hiszpania, Francja, Szwajcaria, Polska). Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV w. we Włoszech, a w krajach północnoeuropejskich w końcu XV w.; trwało we Włoszech do początku XVI w., a na północy Europy do końca tego wieku (po lata trzydzieste XVII w.). Na ostatnie dwa dziesięciolecia XV wieku przypada w Polsce świt idei renesansowych (już "Kronika" Długosza realizuje myśl humanistyczną). W końcu wieku przybywają do Polski wędrowni humaniści - poeci: Filip Buoanaccorsi, Konrad Celtis. Kształtuje się także w opisywanym okresie mecenat związany z dworem arcybiskupa lwowskiego. Późna faza średniowiecza (II połowa XV wieku) stopniowo ustępuje czasom przełomu renesansowego, w których rozwija się łacińska poezja humanistyczna, tworzona przez polskich artystów (Mikołaj Hussowski, Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki).

W okresie przełomu renesansowego nastąpił także rozwój sztuki drukarskiej. Pierwszy, wędrowny jeszcze warsztat drukarski pojawił się w Polsce w 1473 roku. Od 1503 roku drukarstwo na stałe już wrasta w dzieje kultury polskiej (Haller, Hochfeder, Ungler). Olbrzymie znaczenie dla rozwoju renesansu miała także działalność Akademii Krakowskiej. W XV wieku w jej kręgu rozwijały się żywe zainteresowania kulturą humanistyczną Włoch i kulturą antyczną. Wprowadzono do programu nauczania autorów klasycznych Wergiliusza, Owidiusza, Horacego, Terencjusza. Renesans nie "odkrył" antyku, tak jak odkrywa się nowe, nie znane dotąd lądy; w tym sensie humaniści nie byli Kolumbami obszarów starożytnej kultury. Wiadomo bowiem, że i uczone łacińskie średniowiecze miało rozległą orientację w zakresie grecko-rzymskich osiągnięć nauki, literatury, a zwłaszcza filozofii (scholastyka Arystotelesa). Jednakże średniowieczna wiedza o antyku była mniej kompletna, w pewnym sensie chaotyczna, bo operująca poszczególnymi fragmentami, a nadto nacechowana niejaką ostrożnością, mającą źródło w określonym stosunku do "pogańskiej" epoki. Natomiast renesansowe odkrycie antyku polegało na wspomnianym już wskrzeszaniu jego duszy, czyli na próbie zrozumienia i pojęcia starożytności jako sensownej całości, w której każdy element ma określone miejsce i znaczenie tłumaczące się właśnie w związku z ową całością. Takie ujęcie przyczyniło się do innego, bardziej wszechstronnego naświetlenia starożytnej wiedzy i kultury, do nadania jej zabytkom nowego, właściwego sensu. Wszechstronne, kierowane, harmonijne formowanie osobowości oraz twórczych zdolności człowieka (humanitas) było niejako powtórzeniem greckiego ideału wychowawczego (starożytna nazwa paideia).

Humanistyczne przejęcie się antykiem nie miało znamion amatorszczyzny, było dogłębne; chciano poznać możliwie najwięcej i najdokładniej. Tak zrodziły się nauki humanistyczne uprawiane na wielu uniwersytetach europejskich, w tym na liczącej się Akademii Krakowskiej.