Sztuka renesansu

Renesans (Odrodzenie) jest ogólnie przyjętą nazwą na określenie epoki wielkich zmian w kulturze i sztuce, jakie miały miejsce w XV- i XVI-wiecznych Włoszech, a następnie odcisnęły swoje piętno na życiu całej Europy. W okresie renesansu nastąpiło istotne przesunięcie powszechnie uznawanych systemie wartości. Zaczęto doceniać i dostrzegać możliwości twórcze człowieka, co pociągnęło za sobą wiele konsekwencji. Jedną z nich był spektakularny rozwój sztuk pięknych, oraz nowa rola sztuki i artysty w życiu społecznym.

Z wielu powodów renesans rozpoczął się we Włoszech. Oprócz tego, że istniała tam bogata tradycja artystyczna, Italia była wówczas najbogatszym krajem ówczesnej Europy. Miasta znajdowały się w rozkwicie, bogaci kupcy i bankierzy pragnęli rozsławić swoje imiona zamawiając portrety, budując wspaniałe pałace, ozdabiając rodzinne kaplice. I chociaż sama obecność tak szczodrego mecenatu nie musiała gwarantować powstania wybitnych dzieł sztuki, to jednak stwarzała warunki, w których uzdolnieni artyści mieli wspaniałe możliwości do tego, by w pełni rozwinąć swój talent.

Twórczość renesansowa sławiła człowieczeństwo i piękno świata widzialnego, rezygnując ze skrajnie duchowego podejścia do sztuki, jakim charakteryzował się okres średniowiecza. Wiązało się to z „odrodzeniem świata antycznego” – ponownym odkryciem klasycznej kultury Grecji i Rzymu, w całej ich wspaniałości. Literatura, filozofia i sztuka antyku dostarczała Włochom nowych wzorców i modeli. Starożytni podziwiani byli z ich ogólny stosunek do życia, prawdą także było to, że wiele osiągnięć świata klasycznego przerastało to, co cywilizacji europejskiej udało się stworzyć po jego upadku. Renesans nie tylko przyswoił sobie klasyczne tematy i style, przejął również wiele klasycznych technik, na przykład w takich dziedzinach jak architektura, budownictwo czy rzeźby.

Włochy były krajem wspaniałych miast, z których każde charakteryzowało się własną tradycją artystyczną. Nie ulega jednak wątpliwości, że to Florencja zdominowała pierwszą fazę renesansu. Prace nad katedrą tego miasta pozwoliły wykazać się swoim talentem pierwszemu wielkiemu rzeźbiarzowi renesansowemu, Lorenzo Ghibertiemu (1378-1455). W 1402 roku ogłoszono konkurs na wykonanie z brązu drzwi do baptysterium florenckiego. Miały one zostać pokryte serią reliefów – kompozycji rzeźbiarskich wykonanych na płaszczyźnie z pozostawieniem tła (prostymi przykładami reliefów mogą być obydwie strony monety). Ghiberti wygrał konkurs, przedstawiając do oceny scenę ofiarowania Izaaka. W scenie tej Izaak pokazany został nago, z odsłoniętym ciałem atlety, przypominającym klasyczne posągi, co stanowiło całkowite zerwanie z tradycją sztuki średniowiecznej.

Ten a także jeszcze jeden zestaw drzwi do baptysterium florenckiego stanowią główne arcydzieła Ghibertiego. Wielu uzdolnionych artystów terminowało w jego pracowni, a jeden z nich, Donatello (ok. 1386-1466), przerósł umiejętnościami swojego mistrza. Jego realistyczne, inspirowane sztuką antyczną prace – między innymi wykonany z brązu Dawid – stanowiły krok naprzód w rozwoju renesansowej sztuki. Dawid przedstawiony jest jako nagi rycerz, który stojąc w eleganckiej pozie, trzyma nogę na głowie pokonanego Goliata. Statua ta była pierwszą od czasów starożytnych naturalnej wielkości rzeźbą przedstawiającą nagą postać.

Należący do tego samego pokolenia co Ghiberti, Filippo Brunelleschi (1377-1466) był największym architektem wczesnego renesansu. W tym czasie rzymska tradycja architektoniczna stawała się coraz bardziej popularna, a elementy klasyczne (kolumny, trójkątne frontony, łukowe sklepienia i kopuły) ochoczo wykorzystywane w budownictwie – z niezmiennym powodzeniem aż do XX wieku. Brunaleschi był jednym z tych, którzy wnikliwie studiowali techniki starożytnych Rzymian, stosując nabytą wiedzę do własnych projektów, między innymi największego swojego dzieła – kopuły katedry florenckiej. Brunelleschi opracował także zasady perspektywy linearnej – sposobu przedstawiania rzeczywistości na płaskiej powierzchni, tak aby sprawiała ona wrażenie cechującej się głębią.

Miało to duże znaczenie dla rzeźbiarstwa (na przykład w przypadku reliefów), jednak przede wszystkim wpłynęło na rozwój malarstwa. Artyści reprezentujący tę dziedzinę sztuki nie mogli imitować antyku, jako że nie znano żadnych obrazów pochodzących z tego okresu, mogli natomiast pracować zgodnie z tym, co nazywali „duchem starożytności”, a za wskazówkę miała im służyć właśnie rzeźba. W ten sposób powstały monumentalne malowidła naturalistyczne, takie chociażby jak dzieła Masaccia (1401-1428), wybitnego malarza wczesnego renesansu.

Przez większość stulecia Florencją rządzili Medyceusze, ród bogatych bankierów i kupców, którzy wiedli królewskie życie. Nie szczędzili środków na przedsięwzięcia, których celem było dodanie miastu splendoru i podkreślenie ich własnej pozycji. Podobnie jak inni mecenasi, wymagali oni od artystów dzieł charakteryzujących się walorami dekoracyjnymi, dbałością o szczegół i wspaniałymi kolorami.

Prawdopodobnie największym malarzem wywodzącym się z takiej tradycji był Sandro Botticelli (1445-1510), którego malarstwo, dzięki precyzyjnej linii, bogatej kolorystyce i subtelnemu meldunkowi postaci, wyróżniało się charakterem spośród innych.

Pokłon trzech króli Botticellego jest jednym z tych obrazów, na których uwiecznione zostały postaci mecenasów artysty – pyszni, zadufani w sobie Medyceusze, którzy w zastanawiający sposób kontrastują z postaciami świętej rodziny, czule przedstawionymi przez malarza. Najsłynniejsze obrazy artysty, Wiosna (Primavera) i Narodziny Wenus, reprezentują inną stronę sztuki renesansowej – umiłowanie mitologii i zainteresowanie filozofią mistyczną.

Spośród malarzy wczesnego renesansu, którzy nie pochodzili z Florencji, na uwagę zasługują Andrea Mantega (ok. 1431-1506) i Piero della Francesca (ok. 1415-1492). Ten drugi z matematyczną precyzją stosował zasady perspektywy, widoczne w dziełach takich jak Biczowanie Chrystusa, co wspólnie ze spokojem przedstawianych postaci nadawało jego malarstwu niepowtarzalny, ponadczasowy charakter.

Okres pomiędzy 1500 a 1530 rokiem uważany jest za szczytowy moment renesansu. Pokolenie artystów, które w tym czasie doszło do głosu, doprowadziło sztukę perspektywy, cieniowanie oraz inne techniki do perfekcji, zbliżającej ich obrazy do niespotykanego wcześniej podobieństwa z rzeczywistością.

W tym okresie Rzym zastąpił Florencję w roli centrum włoskiej sztuki, chociaż wszyscy wielcy artyści, którzy tworzyli w tym mieście, pochodzili z zewnątrz. Rzym zapewniał im mecenat na dużą skalę, przede wszystkim w osobach ambitnych papieży, takich jak Juliusz II i Leon X, którzy dokładali wszelkich starań by uwiecznić siebie i odbudować wielkość stolicy Włoch.

Zatrudniając najlepszych artystów papieże ci przyczynili się do powstania ponadczasowych arcydzieł, takich jak freski w Kaplicy Sykstyńskiej czy bazylika Św. Piotra, najwspanialsza świątynia chrześcijańska.

W szczytowym okresie renesansu tworzyli najwięksi geniusze tego okresu. Leonardo da Vinci, Michał Anioł i Rafael mogli wydawać się swoim współczesnym ludźmi obdarzonymi ponadnaturalnymi zdolnościami. W rzeczy samej, to w ich czasach narodziła się koncepcja artysty jako kogoś wyjątkowego, a nie jedynie rzemieślnika wykonującego powierzone mu zadania.

Najstarszym spośród trójki był Leonardo (1452-1520). Ten ekscentryczny, wszechstronnie uzdolniony człowiek pozostawił po sobie zaledwie garść obrazów, spędzając w Rzymie stosunkowo mało czasu. Niemniej jednak jego Madonna w grocie skalnej i Mona Liza stanowią kwintesencję klasycznego ideału – są rzeczywiste i tajemnicze zarazem.

Michał Anioł (1475-1564), podobnie jak Leonardo, pochodził z Florencji. Był on genialnym rzeźbiarzem i malarzem, który cztery lata swojego życia spędził pokrywając sklepienie Kaplicy Sykstyńskiej scenami przedstawiającymi historie biblijną, od Stworzenia począwszy.

Malarstwo Rafaela (1483-1520) w najczystszy sposób oddawało ducha antyku – cechowało się ono spokojem i harmonią, nawet jeżeli przedstawiało sceny dynamiczne. Jego obrazy Madonny, ludzkie i czułe, chociaż bardzo czyste i wyidealizowane, rozpoczęły tradycję, która miała trwać wieki. Do jego najsłynniejszych dzieł zalicza się freski w stanzach (apartamentach papieskich), a wśród nich Szkoła ateńska, najbardziej klasyczne w duchu dzieło dojrzałego renesansu.

Największym architektem tego okresu był Donato Bramante (1444-1514), który wprowadził klasyczne elementy do symetrycznych budynków, takich jak Tempietto w Rzymie. Bramante był również autorem pierwszych projektów bazyliki Św. Piotra, m. in. dachów w kształcie kopuł, jednak wielu innych artystów, w tym Michał Anioł, także miało swój udział w długiej i skomplikowanej historii powstania tej budowli.

Znajdująca się niemal w całkowitym otoczeniu morza, Wenecja była odcięta od reszty Włoch i idee renesansu dotarły do niej stosunkowo późno. Jednak od końca XV wieku w mieście tym zaczęli pojawiać się wybitni artyści, w tym Giovanni Bellini (ok. 1430-1516), Giorgione (ok. 1476-1510) i Tycjan (ok. 1487-1576). W porównaniu z innymi malarzami włoskimi, sztuka artystów weneckich cechowała się większą cielesnością i mniej „intelektualnym” podejściem. Największy z nich, Tycjan, był niezrównany jeśli chodzi o wyczucie koloru i tekstury, czego dał wyraz w wielu wspaniałych portretach. W dziedzinie architektury, Andrea Palladio zaadoptował rzymskie wzorce do tworzenia podmiejskich willi, których styl przez następne stulecia inspirował innych architektów.

Od mniej więcej 1530 roku renesansowy klasycyzm zaczął ustępować miejsca bardziej ekstrawaganckiemu manieryzmowi. Za koniec renesansu często uważa się splądrowanie Rzymu (sacco di Roma) przez wojska cesarza Karola V, po którym miasto nie odzyskało już wcześniejszej wielkości. Inną sprawą było to, że estetyczna koncepcja renesansu dotarła do ślepego zaułka – perfekcja w odtwarzaniu świata została osiągnięta, należało więc poszukać innych celów.