Filozofia romantyczna

Romantyzm rozpoczął się się w końcu XVIII w. i trwał do połowy wieku XIX. Rozwijał się pod wpływem dążeń niepodległościowych oraz rewolucji społecznych zapoczątkowanych przez Francję w roku 1789. Duży wpływ na epokę romantyzmu wywarła filozofia niemiecka nazywana idealizmem, a reprezentowana przez Fuchtego, Schellinga i Hegla. Zakładali oni, że idee są ważniejsze od rzeczy realnych, a spośród wartości najwyżej cenili sztukę, wolność i czyn. Ponadto duże znaczenie przywiązywali do uczucia.

Gdy do głosu doszli ludzie rozumni szałem, narodził się romantyzm, który był epoką buntu. Młodzi romantycy nie akceptowali dotychczasowego ładu, buntowali się przeciw feudalnemu porządkowi, niewoli politycznej, racjonalizmowi, klasycyzmowi, a nawet dotychczasowej modzie. Walczą oni o wolność Waszą i naszą, występują w obronie uciśnionych, odrzucają sztywne reguły twórczości i zdejmują z głów peruki, a świat zaludniają dodatkowo duchami i zjawami. Głos rozumu zagłuszają głosem serca, uczą się od prostego ludu jak poznać świat uczuciem i wiarą. Romantycy fascynowali się tajemniczym Wschodem oraz zagadkową epoką średniowiecza. Bohater romantyczny fascynuje swą wyjątkowością, głębią przeżywanych uczuć, tragiczną samotnością. Nie pogodzony ze światem, ponosi klęskę, często ginie - czasem szalony, czasem opętany przez diabła

Bradley Francis Herbert (1846 Clapham - 1924 Oksford) - wybitny filozof angielski, twórca oryginalnej wersji idealimu, częściowo inspirowanej systemem G. W. F. →Hegla. W odróżnieniu od tego ostatniego B. uważał jednak, że dialektyka nie dostarcza konkretnej (pozytywnej) wiedzy o świecie, lecz raczej pomaga zrozumieć, że nasze zdolności do konceptualizacji rzeczywistości są ograniczone. Powodem tego jest analityczna, czyli rozdzielająca funkcja myślenia pojęciowego i rozumowań. Umysł bowiem służy nam do rozumienia wyodrębnionych zjawisk, gdy tymczasem rzeczywistość sama w sobie jest absolutną, harmoniczną jednością. Dokładna analiza używanych przez nas pojęć (np. czasu, przestrzeni, materii, siły) prowadzi do wniosku, że są one niekonsekwentne. To samo dotyczy pojęć ontologicznych, takich jak cecha i relacja (ich analiza jest najtrwalszym historycznie elementem dorobku B.). Nawet w pojęciu Boga odnosimy się do pewnego zjawiska, a nie do tego, co samo w sobie. Dlatego istotą poznania jest nie spekulacja, lecz doświadczanie, odczucie rzeczywistości. Fundamentalnym zaś doświadczeniem jest to, że wszystko, cokolwiek ujmujemy, jest natury inteligibilnej (myślnej), a więc, że rzeczywistość jest duchem. Co więcej - jest Absolutem, nieskończonym bogactwem duchowym i ostateczną harmonią wszystkich przeciwieństw. Ponadto B. zajmował się etyką. Twierdził, że celem moralnego działania jest zawsze jaźń działającego, którą wszelako należy odróżniać od psychicznego (empirycznego) podmiotu, doznającego przykrości lub przyjemności. Działanie cnotliwe wiąże zjawiskową, skończoną jaźń człowieka z nieskończonością, która jest jej prawdą, jej właściwą rzeczywistością. W moralnym działaniu wyrzekamy się więc prywatności i psychologicznej osobowości na rzecz prawdziwej całości duchowej. B. wchodzi więc w spór zarówno z →hedonizmem, jak i →utylitaryzmem. Prezentuje idealistyczną etykę obowiązku, dobrej woli i duchowej samorealizacji. Moralność tworzy i spaja wspólnotę; oprócz społecznego aspektu moralności, B. miał też jednak na uwadze wyższą „moralność idealną”, którą jednostka musi praktykować bardziej indywidualnie, a do której należy służba ideałom prawdy, piękna, a także miłość, honor i czystość. Ostateczną perspektywą życia moralnego jest wszelako wiara. Główne dzieła: Zjawisko i rzeczywistość, The Principles of Logic (Zasady logiki), Ethical Studies. (J. H.)

Schelling Friedrich Wilhelm Joseph (1775 Leonberg - 1854 Bad Ragaz) - największy z filozofów romantycznych, jeden z najważniejszych przestawicieli idealizmu niemieckiego, wymieniany zwykle łącznie z J. G. →Fichtem i G. W. F. →Heglem, profesor wielu uniwersytetów niemieckich (w tym Jenajskiego, Monachijskiego i Berlińskiego). Jego filozofia przechodziła wiele faz rozwojowych: wczesną - fichteańską, okres filozofii przyrody (główne dzieło: System idealizmu transcendentalnego), okres etyczno-estetyczny, kiedy S. budował „system tożsamości”, a wreszcie późną fazę teozoficzną i religijną. Ze względu na oddziaływanie, najważniejszy jest okres drugi, wszelako w umysłowości S. myśl o jedności przedmiotu (przyrody) i podmiotu (jaźni, ducha), stale splata się z myślą o sztuce jako najwyższej syntezie duchowej, w której wolność łączy się z koniecznością, jak również z myślą o jedności świata duchowego wyrażającej się w zgodności treści wiary i poznania filozoficznego. Charakterystyczne jest również dla S. podkreślanie, że absolut nie jest ani podmiotem, ani przedmiotem, lecz ich syntezą, jednością zewnętrznej realności i wewnętrznej idealności. Tym samych chciał S. wznieść się w swym transcendentalnym idealizmie ponad partykularyzm spirytualizmu i realizmu, a tym badziej materializmu. Zwłaszcza zależało mu na tym, by w spekulacji na temat przyrody jako żywego całościowego systemu, opartego na równoważeniu się przeciwieństw, wykazać odziaływanie w niej ducha i analogię do życia podmiotu. Gwałtownie zwalczał mechanicyzm, traktując cały świat czasowo-przestrzenny jako organizm, którego najwyższym organem jest człowiek. Jest ona jakby stającym się, uzewnętrznionym rozumem, przedmiotowym, zobiektywizowanym bytem jaźni. Świadome i nieświadome dopełniają się i wzajemnie warunkują, przedmiot jest manifestacją podmiotu, a podmiotowość jest prawdą przedmiotu. Dużą wartość ma Schellingiańska filozofia sztuki (Filozofia sztuki) jako wyższej postaci rozumności, będącej syntezą racjonalności teoretycznej (poznającej) i praktycznej (związanej z działaniem). Powraca się również do jego filozofii wolności, przedstawiającej naturę jako dzieło ponadracjonalnej czystej woli Boga, która przeistacza się w samowiedzę i samookreślenie Boga poprzez racjonalny proces rzeczywistości stworzonej. Analogicznie do tego ludzka wola jednostkowa, irracjonalna i dowolna, bez jego świadomości uzgadnia się z uniwersalną wolą racjonalną, kierującą dziejami. S. łączy w swej filozofii wątki koncepcji B. →Spinozy, I. →Kanta, J. G. Fichtego, a jej różnorodność czyni z niej najbardziej reprezentatywny wytwór kultury intelektualnej romantyzmu. S. wywarł znaczący wpływ na A. →Schopenhauera, Hegla i wielu filozofów religijnych XIX i XX w. Przeżywszy o 23 lata swego kolegę, Hegla, musiał znieść jego surową krytykę, skierowaną przeciw wątkom irracjonalistycznym swej filozofii, jak również być świadkiem niezrównanego triumfu Heglowskiego geniuszu i tego systemu, który odsunął w cień wcześniejsze dokonania idealizmu niemieckiego. R. Panasiuk, Schelling. (J. H.)

Schleiermacher Friedrich Ernst (1768 Wrocław - 1834 Berlin) - wybitny filozof, filozof religii i teolog protestancki nurtu romantycznego i liberalnego, współtwórca filozoficznej →hermeneutyki, prekursor strukturalistycznej teorii języka, autor klasycznych przekładów dialogów →Platona na niemiecki, ponadto współorganizator Uniwersytetu Berlińskiego. S. Kładł nacisk na wewnętrzne przeżycie naszej zależności i przynależności do nieskończoności tego, co boskie oraz na estetyczne aspekty doświadczenia duchowego. Odczuwanie uważał za drogowskaz poznania i podstawę życia duchowego; tym romantycznym, religijnym „psychologizmem” naraził się G. W. F. →Heglowi, który go krytykował, podobnie jak F. W. J. →Schellinga, do którego poglądów poglądy S. są często zbliżone. Hermeneutyka S. po raz pierwszy nie jest już wyłącznie teorią wykładni i interpretacji tekstu pisanego, lecz szerszą teorią rozumienia i poznania, rzutującą na pojmowanie zadań i możliwości filozofii, a w konsekwencji na całokształt poglądów filozoficznych. Rozumienie jest dla S. wżyciem się w postawę i intencje autora tekstu, wymagającym poznania jego epoki i jego psychiki. Ten psychologiczny kąt widzenia zostaje jednakże znacznie rozszerzony przez wprowadzenie takich klasycznych dla hermeneutyki kategorii jak dziejowość, dialogiczność i językowość rozumienia. S. był autorem wielkiej liczby dzieł, z których najciekawsze dotyczą etyki, estetyki, filozofii religii, teologii, psychologii i hermeneutyki. Jednym z najważniejszych jest Dialektik. O doniosłości S. dla filozofii świadczy poświęcona mu potężna monografia, autorstwa największego filozofa nurtu hermeneutycznego H.-G. →Gadamera, Leben Schleiermachers. (J. H.)