Australia

AUSTRALIA, najmniejszy kontynent Ziemi, na półkuli pd.; od pd. i zach. otoczony O. Indyjskim, od pn. i wsch. przybrzeżnymi morzami O. Spokojnego (Arafura, Timor, Koralowe i Tasmana); skrajnymi punktami lądowej części Australii są przyl.: Jork 1041\'S, Wilsons Promontory 3908\'S, Steep Point 11309\'E, Byron 15339\'E; największa rozciągłość południkowa 3150 km (z Tasmanią 3680 km), równoleżnikowa ok. 4000 km; pow. 7,7 mln km2.
Warunki naturalne.
Ukształtowanie poziome. Australia odznacza się dużą zwartością i słabym rozczłonkowaniem; jedynie 2 wielkie zatoki (Karpentaria na pn. i Wielka Australijska na pd.) wcinają się w głąb lądu; dł. linii brzegowej 33,5 tys. km (z Tasmanią — 36,7 tys. km); łączna pow. szelfu wokół Australii wynosi 2,45 mln km2, szer. przy wsch. wybrzeżu i Tasmanii — ok. 20 mil mor., przy pd. i pn.-zach. do 200 mil mor. i więcej (na wsch. i zach. zaznacza się dość wyraźnie próg kontynent.). Wybrzeża trudno dostępne: nizinne i bagienne na pn., riasowe na pn.--zach. i wsch., klifowe na pd.; wzdłuż pn.-wsch. wybrzeża ciągnie się na dł. ponad 2000 km największa bariera koralowa Ziemi (® Wielka Rafa Koralowa); gł. półwyspy: Jork, Eyre\'a; największe wyspy: Tasmania, Kangaroo, Bathurst, Melville\'a, Groote Eylandt.
Ukształtowanie pionowe. Australia jest najbardziej równinnym kontynentem Ziemi; średnia wys. ok. 300 m; ok. 87% pow. leży poniżej 500 m, zaledwie 0,5% wznosi się powyżej 1000 m; najwyższy szczyt Góra Kościuszki (2228 m); najniżej położone jez. Eyre (16 m p.p.m.). 2/3 pow. zajmuje Wyż. Zachodnia (wys. 300–600 m) z rozległymi pustyniami (Wielką Piaszczystą, Gibsona, Wielką Wiktorii); między zat. Karpentaria na pn. a ujściem Murray na pd. rozciąga się aluwialna Niz. Środkowoaustralijska pocięta gęstą siecią okresowo płynących cieków (zw. creeks) z depresją jez. Eyre w pd. części; wzdłuż wybrzeża wsch. (także na Tasmanii) ciągną się Wielkie G. Wododziałowe, silnie rozczłonkowane, opadające stromo ku nadbrzeżnej nizinie (szer. od kilku do ponad 100 km).
Budowa geologiczna. Zachodnią część Australii stanowi platforma prekambryjska; jej podłoże jest zbud. ze skał metamorficznych i magmowych, sfałdowanych, a następnie zdenudowanych. Na większej części podłoża leży pokrywa skał osadowych paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku. Zdenudowane podłoże prekambryjskie wyłania się spod pokrywy osadowej i tworzy tarczę w zach. części Australii, występuje także w górach MacDonnella, Musgrave, Króla Leopolda, Gawler i na wyż. Selwyn. Na nieckowato wklęśniętych częściach podłoża nagromadziła się gruba pokrywa osadowa (np. zach. niecka nadbrzeżna, niecka Wielkiej Pustyni Piaszczystej, Pustyni Simpsona, niz. Nullarbor). We wsch. części Australii odbywały się orogenezy: kaledońska i hercyńska. Do łańcuchów kaledońskich, zbud. ze skał prekambryjskich i kambryjsko-dewońskich, znacznie zmetamorfizowanych i poprzecinanych intruzjami skał magmowych, należą: G. Flindersa i — w Wielkich G. Wododziałowych — na pd. Alpy Australijskie, a na pn. wyż. Atherton. Część środk. Wielkich G. Wododziałowych wypiętrzyła się w orogenezie hercyńskiej; jest zbud. ze skał prekambryjskich i paleozoicznych, częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych. Wielki Basen Artezyjski i basen Murray są nieckami platformy paleozoicznej; ich podłoże, które stanowią zdenudowane łańcuchy kaledonidów i hercynidów, jest przykryte serią osadów górnego paleozoiku i mezozoiku. W Australii występują utwory zlodowacenia karbońskiego. Australia aż do kredy wchodziła w skład lądu ® Gondwana. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam. i brun., boksyty, rudy żelaza, ołowiu i cynku, miedzi, manganu, niklu, wolframu, tytanu, cyrkonu i uranu, złoto, srebro, ropa naft. i gaz ziemny.
Klimat. Przeważająca część Australii ma klimat zwrotnikowy kontynent. suchy lub wybitnie (skrajnie) suchy, na wsch. (poza barierą gór) — wilgotny (częsty napływ mor. mas powietrza); pn. część leży w strefie klimatów równikowych (klimat podrównikowy suchy, przechodzi w wilgotny na wsch., natomiast na krańcach Terytorium Pn. i w pn. części płw. Jork — odmiana monsunowa); krańce pd.-zach. i pd.-wsch. kontynentu oraz Tasmania mają klimat podzwrotnikowy mor. (typu śródziemnomor.); 80% pow. otrzymuje średnio mniej niż 600 mm opadów rocznie, 50% — mniej niż 300 mm; najniższe opady: ok. 100 mm w rejonie jez. Eyre, 50 mm na niz. Nullarbor; na wsch. wybrzeżu Australii, znajdującym się w zasięgu pasatu, i na Tasmanii, leżącej w strefie przeważającej cyrkulacji zach., średnie roczne opady wynoszą 1000–2000 mm i więcej (na pd. od m. Cairns przekraczają 4000 mm); stosunkowo wysokie opady (ponad 1000 mm) na pn. wybrzeżu Terytorium Pn. i na płw. Jork są ograniczone do jednej pory deszczowej (grudzień–marzec); średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu (lipcu) wynosi 20–25C, tylko w pd.-wsch. części Australii i na Tasmanii spada poniżej 10C (w górach poniżej 5C); w pn.-zach. części Australii średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu (styczniu) dochodzi do 34C, a maksima absolutne przekraczają 50C; roczne wahania temperatur są stosunkowo niewielkie (do 15C we wnętrzu Australii). W pn.-zach. części Australii występują burze (do 100 dni w roku); na pustyniach często powstają burze pyłowe; do pn. wybrzeży docierają cyklony tropik., zw. willy-willy (średnio 2–4 w roku).
Stosunki wodne. Australia jest najuboższym pod względem zasobów wodnych kontynentem Ziemi; panujące tu często wyże baryczne są przyczyną zalegania suchych mas powietrza nad większą częścią kontynentu (tylko pn. część oraz wąskie pasy pobrzeża są poddane wpływom wilgotnych mas powietrza przynoszącym wysokie opady atmosf.), co powoduje, że ponad połowa Australii cierpi na niedostatek wilgoci; okresowo występują długotrwałe susze, jak np. w latach 1895–1903, 1958–68, 1982–83.
Obszary bezodpływowe stanowią ok. 60% pow. kontynentu; liczne suche koryta lub łożyska wypełniają się wyłącznie w porze deszczowej; po okresie wezbrań stopniowo tracą wodę w piaskach lub zwietrzelinie skalnej; do zlewiska O. Indyjskiego należy ok. 30% pow., do zlewiska O. Spokojnego — 9%; najlepiej jest rozwinięty system rzeczny Murray–Darling, zasilany przez zanikające w okresie suszy dopływy; ustrój rzek na ogół z jednym maksimum w ciągu roku; w rzekach na pn.-wsch. w porze letniej, na pd. i wsch. — jesienią lub zimą; największe jez.: Eyre, Torrens i Gairdner w porze suchej pokrywają się grubą warstwą soli; liczne jeziora na Wyż. Zachodniej napełniają się wodą wyłącznie po deszczach; na niz. Nullarbor niewielkie jeziora krasowe; duże znaczenie dla gospodarki Australii mają podziemne zbiorniki wodne (® Wielki Basen Artezyjski); wody artezyjskie lub subartezyjskie są silnie zmineralizowane, często mają podwyższoną temperaturę; w niektórych miejscach występują samoczynne wypływy.
Świat roślinny. Australia stanowi osobne państwo roślinne (Australis) o swoistej florze, z dużą liczbą endemitów (np. 750 gat. eukaliptusów i 450 gat. akacji); w zbiorowiskach roślinnych przeważają formacje charakterystyczne dla klimatów suchych i gorących. Wnętrze kontynentu zajmują pustynie piaszczyste (bez roślinności) oraz półpustynie ze słonoroślami i kolczastymi krzewinkami (karłowate akacje, eukaliptusy, kazuaryny, łobody i in.) tworzące tzw. skrub. Pustynie i półpustynie graniczą, zwł. od pn., ze stepami twardolistnych traw. Na pn. stepy przechodzą w sawanny, a te — w lasy monsunowe; wybrzeża pd.-wsch. i pd.-zach. porastają lasy wawrzynolistne i zimozielone zarośla. Odrębna jest roślinność wsch. części Australii: na obszarach o dużych opadach (gł. płw. Jork) rosną wiecznie zielone lasy podrównikowe (figowce, palmy, pandanusy, liany i epifity), a na wybrzeżach pn. — namorzyny; dalej na pd., w górach, występują wiecznie zielone lasy araukarii i notofagusów (buk pd.), natomiast na najwyższych wzniesieniach Alp Australijskich — roślinność alpejska. Plagą gospodarczą Australii są zawleczone tu i mnożące się opuncje.
Świat zwierzęcy. Obszar Australii z Tasmanią i Nową Gwineą tworzy pod względem zoogeogr. krainę ® australijską, o swoistej faunie, która wytworzyła się wskutek wczesnego (od początku trzeciorzędu) odizolowania Australii od innych kontynentów. Fauna kręgowców jest stosunkowo uboga, np. ssaki łożyskowe są reprezentowane przez nietoperze, psa dingo i nieliczne gryzonie (z endemicznym gat. bobroszczura); b. liczne natomiast są torbacze — silnie zróżnicowane, z reguły gat. endemiczne (np. kangury, koala, kret workowaty, wilk workowaty, wombaty); 2 rodziny — kolczatki i dziobak — to stekowce, rzadki i najosobliwszy rząd wśród ssaków; fauna ptaków b. bogata, najciekawsze są: emu, kazuary, lirogony, altanniki, papugi i ptaki rajskie. W ichtiofaunie osobliwością jest endemiczny rogoząb, jeden z 3 rodzajów ryb dwudysznych.
Ochrona środowiska. W 1863 wydano na Tasmanii pierwszą ustawę chroniącą krajobraz austral.; 1879 utworzono pierwszy w Australii (drugi na świecie) park nar., na pd. od Sydney nad zat. Port Hacking (ob. Park Nar. Royal, 15 tys. ha); w latach 50. i 60. poszczególne stany uchwaliły wiele aktów prawnych dotyczących przestrzennego planowania, ochrony powietrza, wód, gruntów i lasów; 1972 została powołana Austral. Rada Środowiska (Australian Environment Council) skupiająca ministrów do spraw ochrony środowiska z poszczególnych stanów; federalnym organem odpowiedzialnym za sprawy ochrony środowiska jest min. spraw wewn. i środowiska, którego zadaniem jest koordynacja działalności i udzielanie pomocy władzom stanowym w zakresie ochrony środowiska i przyrody. W 1988 było w Australii 1370 terenów chronionych o łącznej pow. ok. 28,2 mln ha, tj. ok 3,7% pow. (na Tasmanii — 14%), w tym 154 parki nar. o pow. 10 tys. ha i więcej; na Listę Świat. Dziedzictwa Przyr. i Kult. UNESCO zostały wpisane: Wielka Rafa Koralowa, wyspa Lord Howe, Park Nar. Kakadu (część rezerwatu Arnhem Land ), region wyschniętych jezior Willandra, parki nar. w zach. Tasmanii, fragmenty lasów tropik. na pn. wybrzeżu Nowej Pd. Walii oraz święte góry ludności rdzennej: Ayers Rock i Olga (Park Nar. Uluru).
Regiony fizyczno-geograficzne: Australia Zachodnia, Niz. Środkowoaustralijska i G. Wschodnioaustralijskie.
Ludność. W 1996 na obszarze Australii zamieszkiwało 18,3 mln osób (tj. 0,3% ludności świata). W 1788 liczbę ludności rdzennej (® Aborygeni) szacowano na ok. 300 tys. osób (wg ostatnich badań archeol. — na ok. 750 tys.); w ciągu 145 lat nastąpił katastrofalny jej spadek (do 67 tys., 1933); 1986 ludność rdzenna stanowiła ok. 1,5% ogółu ludności. Współczesne społeczeństwo austral. powstało w wyniku imigracji; ludność Australii była w większości pochodzenia bryt. (w 2 poł. XIX w. wprowadzono przepisy utrudniające lub zabraniające napływu do Australii ludności niebryt.); od 1881 do 1947 liczba imigrantów zmniejszyła się z 36,8% do 9,8%; do ponownego wzrostu imigracji przyczyniły się zmiany przepisów ograniczających imigrację; 1986 urodzeni poza granicami Australii stanowili 20,4% ogółu ludności (w tym w W. Brytanii i Irlandii — 7,2%); Polonia austral. liczy 130–180 tys. osób. Chrześcijanie stanowią 71% ogółu ludności, w tym katolicy 26%, anglikanie 24% i unitarianie 8% (1996); spośród innych wyznań (3,4%) najliczniejszymi grupami są: muzułmanie (110 tys.), buddyści (80 tys.) i wyznawcy judaizmu (69 tys.). W 1950–89 ludność Australii podwoiła się; przyrost naturalny 7,9‰ (1991); imigracja netto utrzymuje się na poziomie ok. 100 tys. osób rocznie; ludność Australii jest młodsza niż w większości krajów Europy (średnia wieku 31,5 lat, 1987); grupa poniżej 20 lat stanowi ok. 1/3 ogółu ludności; przeciętna długość życia zwiększyła się do 73,3 lat dla mężczyzn i do 79,6 lat dla kobiet (1989). Australia jest najsłabiej zaludnionym kontynentem świata; 75% ludności mieszka na pd. od linii Newcastle–Adelaide (tj. na 5% pow.); największą gęstość zaludnienia mają: Wiktoria (19,4 osób/km 2) i Austral. Terytorium Stołeczne (120). Australia jest najsilniej zurbanizowanym kontynentem, 1986 odsetek ludności miejskiej wynosił 82,5%; od 1971 tempo wzrostu ludności miejskiej maleje; 1967–86 odsetek ludności na obszarach roln. zwiększył się z 13,5% do 17,5%; migracje do regionów rzadko zaludnionych są związane z rozwojem górnictwa i hodowli bydła. W 1987 w 13 miastach liczących ponad 100 tys. mieszk. skupiało się 70% ludności Australii; największe zespoły miejskie: Sydney (3,7 mln mieszk.), Melbourne (3,1 mln), Brisbane (1,3 mln), Perth (1,2 mln), Adelaide (1 mln). Struktura ludności czynnej zawodowo (w % — 1990): rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 5 przemysł (i budownictwo) 25, usługi 65 (w tym handel 20); bezrobotni 5.
Języki. Języki rdzennej ludności Australii, w dużej części wymarłe; wiele odrębnych rodzin językowych, znacznie zróżnicowanych, m.in. narrinjeri, paleoaustral., neoaustral., odrębna rodzina — języki tasmańskie (w Tasmanii), wymarłe w XIX w.; w pn. i środk. części Australii również języki papuaskie; nie mają pisma; język urzędowy państwa Australia — angielski.
Archeologia. Australię zasiedlili w górnym plejstocenie (ok. 40 tys. lat temu) przybysze z Azji Pd.-Wsch.; ślady pierwszych mieszkańców odkryto w Nowej Pd. Walii na pn.-zach. od Melbourne (Keilor, 36–18 tys. lat temu) i w dorzeczu Murray i Darling na obrzeżach dawnych jezior (ok. 32 tys. lat temu). Były to pozostałości krótkotrwałych obozowisk zbieraczy, rybaków i myśliwych znających proste narzędzia kam. — zgrzebła łukowe i wklęsłe wykonane z odłupków odbitych z rdzeni w kształcie kopyta końskiego. Z tego też czasu pochodzą pierwsze pochówki.
Około 25 tys. lat temu zaczęła się penetracja innych obszarów kontynentu, z wyjątkiem pustyń. Na Ziemi Arnhem odkryto siekiery z gładzonymi ostrzami i narzędzia kościane. Na wybrzeżach południowej Australii wydobywano bryły krzemienia do wytwarzania narzędzi (22–15 tys. lat temu) pozostawiając na ścianach jaskini Koonalda ryty (najstarsze na kontynencie). Zmiana klimatu na bardziej suchy ok. 15 tys. lat temu spowodowała przesunięcie osadnictwa w strefę wybrzeży i na lepiej nawodnione obszary Wielkich G. Wododziałowych. Nastąpiło wówczas zwiększenie udziału zbieractwa roślin w gospodarce. Pojawiły się rozcieracze kam. do przygotowywania pokarmu z owoców, bulw i korzeni dzikich roślin. Około 5 tys. lat temu nastąpiły dość istotne zmiany w wytwarzaniu narzędzi. Zaczęto je wykonywać z wiórów, często drobnych, nadając im formy noży, segmentów trapezów oraz dłut skrobaczowatych i łuszczniowych, grotów liściowatych powierzchniowo retuszowanych — oprócz dawnych siekier o gładzonych ostrzach. Przyswojono do polowania psa dingo. Nadal wydobywano surowce miner. — ochrę, krzemień i skały krystaliczne. Taki stan trwał bez większych zmian do pocz. II tysiącl. n.e., kiedy zaniknęły narzędzia mikrolityczne. W czasie odkrycia kontynentu jego mieszkańcy posługiwali się kam. siekierami gładzonymi, łuszczniowymi dłutami zw. tula, odłupkami i zgrzebłami, za pomocą których wykonywano narzędzia z drewna — oszczepy, miotacze do nich, bumerangi i pałki, a także z kości — harpuny, szydła i iglice. Łyko i kora drzew były używane do wyrobu ubrań, pojemników i łodzi.
Historia ® Australia, państwo historia.
Odkrycia i podróże geograficzne. Pierwsze udokumentowane wiadomości o Australii pochodzą od żeglarzy hol., którzy w poszukiwaniu legendarnej Terra australis incognita odkryli w XVII w. wybrzeże kontynentu: 1606 W. Jansz dopłynął do zat. Karpentaria i do płw. Jork, 1616 D. Hartog — do wybrzeży zach., 1642 A. Tasman odkrył Tasmanię; do Australii dotarli także żeglarze ang., 1622 — na statku Tryal, 1686 — W. Dampier. Pierwsi odkrywcy uznali te obszary za nieprzydatne do kolonizacji, dopiero 1770 J. Cook odkrył żyzne wybrzeża wsch., a 1798 G. Bass — cieśninę oddzielającą Tasmanię od kontynentu. Uczestnik drugiej wyprawy J. Cooka (1772–75) J.R. Forster pierwszy stwierdził, że jest to odrębna część świata, dla której 1814 M. Flinders zaproponował obecną nazwę, przyjętą 1849 jako oficjalna, zamiast nazwy Nowa Holandia. W 1813 po raz pierwszy przekroczono G. Błękitne; 1828–30 Ch. Sturt dokonał odkryć w środk. części Australii; 1831–36 T. Mitchell zbadał system rzek wschodniej Australii; 1837–42 uczestnicy wyprawy na statku Beagle dokonali zdjęcia topograf. całych wybrzeży kontynentu; 1839–44 P.E. Strzelecki przeprowadził badania pd.-wsch. części kontynentu i Tasmanii, odkrył, zdobył i nazwał najwyższą górę kontynentu (Góra Kościuszki), a także pierwszy w Australii odkrył złoto. Od lat 40. XIX w. podejmowano próby przejścia całego kontynentu; 1839–41 E.J. Eyre przeszedł z zach. na wsch.; 1844–45 L. Leichhardt przeszedł z Brisbane do Zat. Van Diemena na pn. wybrzeżu Australii; z pd. na pn. przebyli kontynent: 1860–61 R. Burke O\'Hara i W. Wills, 1860–62 J. McDouall Stuart. Badaniem pustyń Australii Zachodniej zajmowali się 1874–76 J. i A. Forrestowie, E. Giles i P.E. Warburton. Wśród podróżników przemierzających Australię byli w 2 poł. XIX w. także Polacy: S. Wiśniowski i S. Korzeliński. Pod koniec XIX w. prawie cała Australia została poznana; jedynie niewielkie obszary na pn.-zach. zbadano dopiero 1925–28.
Polacy w Australii. Pierwsi Polacy dotarli do Australii w 2 poł. XVIII w. (J.A. Forster w 1772–75, K. Karnicki ok. 1790). W 1803 w Australii osiedlił się pierwszy Polak — J. Potowski (zesłany przez sąd ang.); po powstaniu listopadowym przypłynęli tu emigranci polit., m.in. A.K. Drucki-Lubecki, L. i F. Platerowie, a po Wiośnie Ludów — pol. uczestnicy walk na Węgrzech. Niektórzy Polacy osiągnęli znaczącą pozycję, np. E. Boberski był burmistrzem w Ararat, L. Bernstein — w Lismore, a L. Kabat komendantem policji w Gippsland. W 1839–43 licznych odkryć, m.in. złota w Nowej Pd. Walii, dokonał geograf i geolog P.E. Strzelecki; 1914–20 badania w Australii i Oceanii prowadził antropolog i etnograf B. Malinowski; opisy z podróży po Australii w 2 poł. XIX w. opublikowali S. Wiśniowski i S. Korzeliński. W latach 40. XIX w., razem z ludnością niem., emigrowali do południowej Australii nieliczni Polacy z Wielkopolski i Śląska; w latach 50. przybyły większe grupy pol. chłopów, którzy osiedlili się k. Clare i utworzyli osadę Polish Hill River (nie później niż 1857), z własnym kościołem i szkółką; opiekę nad skupiskiem pol. sprawował jezuita L. Rogalski; osada zachowała odrębność etniczną aż do I wojny światowej. W 1 poł. XX w. w Australii było nadal niewielu Polaków, 1947 zanotowano ok. 6 tys. osób urodzonych w Polsce. Przybycie na przeł. lat 40. i 50. ok. 65 tys. Polaków, gł. dipisów, oraz kolejne fale przybyszów po 1956 i 1980 (w latach 80. ok. 25 tys.) ukształtowały współcz. Polonię austral.; spis ludności z 1986 wykazał ok. 68 tys. osób urodzonych w Polsce i ok. 69 tys. używających języka pol. w domu; 1988 ludność pochodzenia pol. szacowano na 130–180 tys.; gł. ośr.: Melbourne (ok. 33% wszystkich Polaków w Australii), Sydney (ok. 25%), Adelaide, Perth, Brisbane, Newcastle, Wollongong. W Australii działają liczne organizacje polonijne: ogólnokrajowe (m.in. Stow. Polskich Kombatantów, Komisja Oświat., Fundusz Wieczysty, Zjednoczenie Polek, ZHP, Fundacja Popierania Kultury Pol. — POLCUL), stanowe i lokalne (m.in. stowarzyszenia, domy i kluby pol., zespoły folklorystyczne, kluby sport., szkółki, ośr. kolonijne); znaczną większość organizacji skupia ® Rada Naczelna Polskich Organizacji w Australii. Ukazują się tyg. ® „Wiadomości Polskie” i „Tygodnik Polski”, mies. ® „Kurier Zachodni” oraz organ duszpasterstwa pol. „Przegląd Katolicki”; są nadawane pol. programy radiowe. Działa duszpasterstwo rzymskokatol. (m.in. chrystusowcy, zmartwychwstańcy, jezuici, paulini, franciszkanie, nazaretanki) oraz mniej liczny Kościół adwentystów. Na wyższych uczelniach wykłada wielu Polaków, m.in. socjolodzy — J. Zubrzycki, J. Smolicz, A. Jamrozik, J. Pakulski, filozof J. Srzednicki, astronom A. Przybylski, psycholog R. Johnston, językoznawca A. Wierzbicka; ważny wkład w kulturę austral. wniósł także malarz S. Ostoja-Kotkowski. Oprócz wymienionych socjologów badania nad Polonią austral. prowadzili historycy L. Paszkowski, M. Szczepanowski (1962 założono Pol. Tow. Historyczne w Australii).


ROLNICTWO. Odznacza się wysoką towarowością; wykorzystanie ziemi ma charakter ekstensywny, ale wydajność na 1 zatrudnionego dzięki mechanizacji pracy jest wysoka. Plony pszenicy niskie (20,1 q/ha — 1996), zbiory na 1 mieszk. 594 kg (4. miejsce w świecie — 1991). Struktura użytkowania ziemi (w % — 1993): grunty orne i sady — 6,1, łąki i pastwiska — 54 (najwyższy spośród kontynentów odsetek użytków zielonych), lasy i zadrzewienia — 19, nieużytki — 21. W prywatnym posiadaniu jest ok. 12% ziemi, 8,2% przywrócono ludności rdzennej, pozostała stanowi własność Korony bryt., z tego 57% jest oddane w dzierżawę. W 1987/88 w Australii było 127 tys. gospodarstw o łącznej pow. 472 mln ha; użytkowane rolniczo gleby wykazują duży deficyt fosforu i siarki; zużycie nawozów sztucznych wynosi 1,1 mln t, z tego superfosfatu — 0,6 mln t). Ponad 2,4 mln ha gruntów ornych i pastwisk jest sztucznie nawadnianych (80% wody pochodzi ze studni artezyjskich i subartezyjskich). Brak wody jest gł. czynnikiem ograniczającym produkcję rolną; długotrwałe susze oraz plaga szarańczy w stanach pd. powodują duże straty w hodowli i sezonowe wahania w produkcji rolnej. 60% wartości produkcji rolnej dostarcza hodowla; w świat. pogłowiu owiec (120,6 mln — 1995) Australia zajmuje 1. miejsce (13,5%, 1991); ok. 75% pogłowia stanowią merynosy; na Australię przypada 1/3 świat. produkcji wełny nieoczyszczonej (1,1 mln t — 1991); hodowla bydła rozwinięta w pasie przybrzeżnym, typu mlecznego na pd.-wsch. i w pn. Tasmanii, typu mięsnego (ok. 75% pogłowia) — na pn.; na wybrzeżu zbudowano wielkie rzeźnie eksportowe oraz porty wywozu mięsa i żywych zwierząt do krajów Bliskiego Wschodu, USA, Japonii, Malezji i Brunei. Areał gruntów ornych wynosi ok. 49 mln ha (z tego ponad 1/2 w Nowej Pd. Walii i Australii Zachodniej); zbiory zbóż 26,6 mln t (1995). Australia należy do najważniejszych obszarów pszenicznych świata; zbiory rozpoczynają się we wrześniu–październiku w stanie Queensland, trwają do stycznia w Australii Zachodniej; uprawia się białe gat. pszenicy bogate w białko (70–80% zbiorów przeznacza się na eksport). Zboża, z wyjątkiem ryżu, kukurydzy i sorgo, są uprawiane we wszystkich stanach; uprawa ryżu w stanach Nowa Pd. Walia i Queensland (2 zbiory w ciągu roku); zwiększył się areał roślin oleistych, a zwł. bawełny (gł. roślina oleista w Australii) i słonecznika; z roślin przem. największe znaczenie ma trzcina cukrowa uprawiana w stanie Queensland; w dorzeczach Murray i Murrumbidgee, dzięki sztucznemu nawadnianiu, powstały rozległe plantacje drzew owocowych i cytrusowych oraz wielkie winnice; sady jabłoniowe znajdują się gł. na Tasmanii.
Lasy zajmują 156 mln ha, ponad 3/4 pow. to lasy eukaliptusowe; wprowadza się zalesianie terenów pozrębowych importowanymi gat. drzew iglastych (gł. sosny Pinus radiata i Pinus elliotti oraz araukaria). Rybołówstwo w Australii ma znaczenie drugorzędne; roczne połowy ok. 200 tys. t, w tym także: ostrygi, kraby, homary i krewetki; gł. gat. ryb: tuńczyki, makrele, łososie; w wodach tropik. (od Broome do Cairns) poławia się i hoduje perłopławy.


GOSPODARKA. Australia należy do krajów rozwiniętych; gospodarkę Australii cechuje daleko posunięta koncentracja produkcji oraz centralizacja kapitału; największe organizacje produkcyjno-usługowe: Broken Hill Proprietary (BHP), Colonial Sugar Refining, ® Imperial Chemical Industries, Telstra; największe organizacje kapitałowe: Australian Mutual Provident Society, National Australia Bank. W okresie powojennym nastąpiła silna ekspansja kapitału USA i Japonii (do II wojny światowej Australia była terenem ekspansji gł. kapitału bryt.); kapitał krajowy, z wyjątkiem górnictwa, ma we wszystkich działach gospodarki ponad 50% udziału. W 1996/97 produkt krajowy brutto (GDP) wynosił 311,2 mld dol. USA (1,4% produktu świat.); struktura wytwarzania produktu krajowego brutto (w % — 1993/94): rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo — 4, przemysł — 29 (w tym górnictwo — 4), usługi — 67; w 1993/94 produkt krajowy brutto na 1 mieszk. osiągnął 18 200 dol. USA. Gospodarka Australii w dużym stopniu jest uzależniona od koniunktury na rynku świat. (ok. 70% wartości eksportu stanowią surowce miner. i produkty rolne); kolejne rządy dążą do rozszerzenia i stabilizacji rynków zbytu, wymiany technologii i współpracy z krajami Pacyfiku, zwł. z Japonią i państwami ASEAN. Dezintegracja świat. systemu komunist. (1989) wpłynęła na osłabienie tempa wzrostu gospodarczego Australii; nasiliły się procesy inflacyjne, zwiększyło bezrobocie (ponad 10%), spadła wartość dol. austral.; 1989 zadłużenie zagraniczne Australii przekroczyło 110 mld dol. USA. Reformy zainicjowane w związku z tą sytuacją stworzyły warunki do ożywienia gospodarki i wzrostu jej konkurencyjności, gł. przez obniżenie ceł i podatków od przedsiębiorstw, a także rozwój przemysłu przetwórczego.

PRZEMYSŁ. Eksploatacja bogatych zasobów różnorodnych surowców miner. w pełni pokrywa zapotrzebowanie krajowe; rosnący popyt na surowce w gospodarce świat. przyczynił się do szybkiego rozwoju górnictwa w Australii; warunki geol. umożliwiają wysoko zmechanizowane wydobycie wielu surowców miner. metodą odkrywkową. W wydobyciu rud żelaza Australia zajmuje 3. miejsce w świecie (1994), boksytów i rud ołowiu — 1., rud cynku — 3., rud niklu i manganu — 2., złota — 2., srebra — 7.; poza tym Australia jest największym świat. producentem opali oraz jednym z większych — szafirów i diamentów. 3/4 wartości produkcji górn. przypada na Nową Pd. Walię, Queensland i Australię Zachodnią. Australia jest największym producentem węgla kam. na półkuli pd.; złoża występują w sąsiedztwie morza, w stanie Queensland i Nowej Pd. Walii (w zagłębiu Newcastle wydobywa się węgiel spod dna mor.); węgiel brun. jest wydobywany tylko w stanie Wiktoria (dolina Latrobe). Najważniejsze złoża ropy naft.: w Cieśn. Bassa, na Wyspie Barrowa oraz na pn.-zach. szelfie, gazu ziemnego w Terytorium Pn., na pograniczu Australii Południowej i stanu Queensland oraz w Australii Zachodniej. Kopalnie rud żelaza Mount Tom Price i Mount Whaleback w regionie Pilbara (Australia Zachodnia) należą do największych na świecie; rudy miedzi wydobywa się we wszystkich stanach z wyjątkiem Wiktorii; gł. złoża rud cynku, ołowiu i srebra znajdują się w Nowej Pd. Walii, w stanie Queensland i na Tasmanii; eksploatacja boksytów na płw. Jork (® Weipa ), w górach Darling i na płw. Gove; górnictwo rud niklu w stanie Australia Zachodnia (złoże Kambalda); wydobycie złota zwiększyło się od pocz. lat 80. (gł. złoża Kambalda i Telfer). Produkcja energii elektr. na 1 mieszk. 9070 kW · h (1990 — 6. miejsce w świecie). Ogólna zainstalowana moc elektrowni 1989 wynosiła 38 782 MW, w tym elektrowni wodnych ok. 10% (systemy hydroenerg. w G. Śnieżnych, w pn. części stanu Queensland i na Tasmanii); największe elektrownie cieplne opalane węglem kam.: Eraring (2640 MW), Liddell (2500 MW), w budowie Bayswater w dolinie rz. Hunter (projektowana moc 3960 MW); powszechnie instaluje się generatory małej mocy napędzane silnikami dieslowskimi lub gazowymi do obsługi niewielkich osiedli lub rozproszonych na pustkowiach farm. 70% wartości produkcji przemysłu przetwórczego pochodzi z Nowej Pd. Walii i stanu Wiktoria, tu skupia się także ok. 3/4 zatrudnionych w tym dziale gospodarki. Rząd federalny przeciwdziała nadmiernej koncentracji przemysłu przetwórczego, m.in. przez prowadzenie umów wiązanych (za udzielenie licencji na eksploatację określonych surowców licencjobiorca zobowiązuje się wybudować zakład przetwórczy w miejscu wskazanym przez rząd); gł. gałęzie przemysłu przetwórczego (wg wartości produkcji): spoż., hutnictwo, chem., środków transportu, maszyn., papiern. i poligraf., metal., drzewny, miner., odzież. i obuwn., włók.; największe ośr. przem.: Sydney, Melbourne, Adelaide, Wollongong, Newcastle, Port Pirie, Whyalla, Kwinana.


TRANSPORT I ŁĄCZNOŚĆ. Do austral. portów zawijają statki kilkudziesięciu bander (gł. Japonii, Liberii, Panamy, także Polski); 1993 załadunki w portach wyniosły 372 mln t (w większości towary masowe); w przywozie (40 mln t) 2/3 stanowiła ropa naft. i jej produkty; ważną funkcję spełnia w Australii żegluga kabotażowa; 1996 flota Australii składała się z 82 jednostek (w tym 25 transoceanicznych) o łącznej nośności 3,3 mln DWT (w tym zbiornikowce 1,2 mln DWT); gł. porty: Sydney, Melbourne i Fremantle; wielkie ośr. górnictwa są obsługiwane przez porty: Dampier, Port Hedland, Port Walcott, Hay Point.
Największe zagęszczenie linii kol. na pd.-wsch. i pd.-zach.; od 1982 stolice stanów połączone liniami kol. o normalnej szerokości torów (1435 mm), w użyciu także rozstawy 1067 mm i 1600 mm; dł. eksploatowanych linii państw. 36,2 tys. km (1994); koleje prywatne (dł. 1740 km) łączą ośr. górnictwa z portami wywozu lub zakładami przetwórczymi.
Australia należy do najbardziej zmotoryzowanych krajów świata; liczba samochodów osobowych w przeliczeniu na 1000 mieszk. wynosi 598 (na Tasmanii 650 — 1996); w austral. warunkach gł. przewoźnikiem towarów jest transport samochodowy; 1995 w Australii było zarejestrowanych 1,9 mln samochodów ciężarowych i 8,6 mln osobowych; dł. dróg kołowych 803 tys. km (1996); niemal połowa dróg jest dostępna tylko w czasie korzystnych warunków atmosf.; 40% ma nawierzchnię asfaltową lub betonową, 38% — ulepszoną żwirem lub wybrukowaną, pozostałe (większość dróg dojazdowych) są uformowane lub tylko wytyczone.
Transportem lotn. wewn. (łączna dł. tras ponad 160 tys. km) zajmują się przedsiębiorstwa: państw. Australian Airlines i 2 prywatne — Ansett Airlines of Australia i East–West Airlines; połączenia międzynar. obsługuje blisko 40 przedsiębiorstw zagr. oraz austral. firma państw. QANTAS (Qantas Airways Limited); przewóz pasażerów w ruchu krajowym przekroczył 21 mln osób, w międzynar. — 5,8 mln; samoloty są używane powszechnie w służbie zdrowia, gospodarce rolnej i hod., w leśnictwie. W 1988 licencje portów lotn. miało 430 miejscowości; najważniejsze międzynar. porty lotn.: Sydney, Melbourne, Brisbane, Cairns, Adelaide, Perth, Darwin.

TURYSTYKA. Zatrudnia 536 tys. osób; wpływy z obsługi turystów stanowią 6,9% wartości produktu krajowego brutto; 1996 Australię odwiedziło 4,2 mln turystów (gł. z Nowej Zelandii, USA, W. Brytanii i Japonii); zwiększenie liczby przyjazdów nastąpiło w związku z obchodami 200-lecia eur. osadnictwa w Australii (m.in. zlot żaglowców z całego świata; Wystawa Świat. w Brisbane); gł. regiony turyst.: Wielka Rafa Koralowa, Wybrzeże Złote (Gold Coast) w stanie Queensland, Park Nar. Uluru w Terytorium Pn., G. Śnieżne z najwyższym szczytem Australii — Górą Kościuszki (sporty zimowe) oraz Tasmania.


HANDEL ZAGRANICZNY. Udział Australii w świat. obrotach handl. 1991 wynosił 1,2% w eksporcie i 1,1% w imporcie; wartość importu na 1 mieszk. 2259 dol. USA, eksportu — 2410 dol. USA (1991). Struktura importu (w % — 1991): surowce (bez surowców do produkcji żywności) 3, paliwa miner. i artykuły pochodne 6, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 44, materiały, produkty chem. i pozostałe artykuły przem. 42, towary rolno-spoż. 5; struktura eksportu (w % — 1991): surowce (bez surowców do produkcji żywności) 25, paliwa miner. i artykuły pochodne 21, maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy 9, materiały i produkty chem. oraz pozostałe artykuły przem. 27, towary rolno-spoż. 18 (w latach 60. — 75). Australia należy do świat. eksporterów: tlenku glinu, wełny, mięsa (baranina i cielęcina), węgla, piasków miner., żywych owiec i kóz, ołowiu rafinowanego; jest także ważnym dostawcą na rynek świat.: pszenicy, cukru, ryżu, rud żelaza, boksytów, niklu, cynku i ich rud; w coraz szerszym zakresie eksportuje patenty i licencje do krajów sąsiednich. Najpoważniejszym partnerem handlowym Australii w eksporcie jest Japonia; austral. eksport do W. Brytanii po jej przystąpieniu do EWG zmniejszył się z 9,7% do 3,6% (1990); rośnie eksport Australii do rozwijających się krajów Azji Pd.-Wsch. i Oceanii (70% — 1989); gł. dostawcą towarów do Australii są: Japonia (19% wartości importu) i USA (24%); znacznie wzrosły obroty z Nową Zelandią (1989 zniesienie opłat celnych).


USTRÓJ POLITYCZNY. Formalnie monarchia konstytucyjna, czł. bryt. Wspólnoty Narodów, zachowujący w aktach prawnych nazwę dominium; konstytucja z 1900 (z późniejszymi zmianami); głową państwa jest monarcha bryt. reprezentowany przez gubernatora generalnego. Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy parlament, wyłaniany w wyborach powszechnych: Senat o kadencji 6-letniej, liczący 76 senatorów: po 12 przedstawicieli każdego stanu i po 2 przedstawicieli Terytorium Pn. i Australijskiego Terytorium Stołecznego (co 3 lata połowa składu jest odnawiana) oraz Izba Reprezentantów o kadencji 3-letniej, licząca 148 deputowanych, wybieranych proporcjonalnie do liczby ludności; system wyborczy do Senatu jest mieszany. Władzę wykonawczą sprawuje rząd — formalnie pod przewodnictwem gubernatora generalnego, a faktycznie z premierem na czele, powołany przez gubernatora generalnego i odpowiedzialny przed Izbą Reprezentantów; do wyłącznej kompetencji władz federalnych należą sprawy: obrony, polityki zagr., handlu zagr. i imigracji; prawa wyborcze (ograniczone cenzusami osiadłości) przysługują obywatelom, którzy ukończyli 18 lat. Wymiar sprawiedliwości sprawują: Federalny Sąd Najwyższy, Sąd Federalny (sprawy gosp. i bankructwa), Austral. Sąd Rodzinny oraz stanowe sądy najwyższe i sądy jednostek terytorialnych. Każdy stan ma własną konstytucję, 2-izbowy organ ustawodawczy (z wyjątkiem Queenslandu, gdzie istnieje parlament 1-izbowy) i rząd stanowy; na czele stanów stoją gubernatorzy mianowani przez monarchę bryt. na wniosek rządu Australii; stany dzielą się na hrabstwa, okręgi i miasta (z organami samorządowymi — radami municypalnymi).