Scharakteryzuj wybrany krąg cywilizacyjny kultury europejskiej.

PLAN:
1. Kim byli Celtowie?
2. Historia Celtów.
3. Drogi ekspansji Celtów.
4. Społeczeństwo.
5. Osiągnięcia
6. Mitologia celtycka.

1.Kim byli Celtowie?

Celtowie byli ludem indoeuropejskim. Już ponad 500lat p.n.e. Grecy pisali o nich jako o Keltoi. Rzymianie nazywali ich wtedy Galli – Galami lub Galatianami. Celtowie nie pozostawili po sobie żadnych świadectw pisanych. Wielu Europejczyków jest pochodzenia celtyckiego, celtyckie zaś nazwy miejscowości, takie jak Londyn i Paryż, czy rzek – Ren, Dunaj i Tamiza – zachowały się do dziś.

2. Historia Celtów

Podbój Europy i klęska – Około 2000 r. p.n.e. Celtowie mieszkali w dorzeczu górnego Renu, Dunaju i Menu. Umieli wytapiać metale, sami sporządzali broń, której używali do podoju innych ziem, oraz narzędzia do uprawy ziemi. Około 400 lat p.n.e. Celtowie osiedli na Wyspach Brytyjskich, na obszarze dzisiejszej Hiszpanii, Francji i Włoch. W 390 r. p.n.e. zastępy Celtów zajęły spaliły Rzym, następnie dotarły do Karpat, zajmując część Śląska i Małopolski. Około 276r. p.n.e. ludy celtyckie ruszyły do Azji Mniejszej, gdzie założyły państwo Galatów. Celtowie nie stworzyli większego organizmu państwowego i nie zjednoczyli zdobytych terytoriów. Od około 200 r. p.n.e. zaczęli tracić ziemie: na północy na rzecz Germanów, na wschodzie na rzecz Daków i na południu na rzecz Rzymian. Do 51 r. p.n.e. wojska rzymskie pod wodzą Juliusza cezara opanowały całą zamieszkaną przez Celtów Galię.
Celtowie w Brytanii – Ludzie mówiący po celtycku zaczęli przybywać do Brytanii około 700 r. p.n.e. z różnych części Europy. Wszyscy oni należą do jednej kultury.
Pamiątki po Celtach – Plemiona celtyckie znajdowały się na różnym poziomie rozwoju. Ich rzemieślnicy wykonywali wspaniałe dzieła sztuki i wymieniali towary z ludami południowej Europy. Walki plemienne osłabiły Celtów, bronili jednak zawzięcie swojej niezależności, w latach 52-51 p.n.e. trwało powstanie przeciw Rzymowi. Wielu Celtów brytyjskich uległo romanizacji. Po okupacji rzymskiej zaczęli ich rugować nowi osadnicy – Anglowie i Sasi. Kultura Celtycka utrzymała się jedynie w Kornwalii, w górach Wali i Szkocji. Najlepiej zachowała się w Irlandii. Ani Rzymianie, ani Sasi nigdy nie napadli na Irlandię, która pozostawała krajem celtyckim lub „goiddelskim”. Jego nowoczesną formą jest gaelicki (gaelski).

3.Drogi ekspansji Celtów.
Nieznany jest dokładny zasięg ekspansji celtyckiej. Próba jej ustalenia na podstawie poczynionych odkryć związanych z kulturą celtycką może był nieco myląca. Część znalezisk pochodzi z wymiany handlowej lub czasowego pobytu plemion celtyckich na tym obszarze. Zdaniem archeologów zasięg kultury celtyckiej jest znacznie większy niż osadnictwo. Z całą pewnością ludy europejskie zawdzięczają Celtom wejście w epokę żelaza, poznanie hutnictwa i kowalstwa, udoskonalenie garncarstwa i wprowadzenie żaren obrotowych.

Najwcześniejszy okres migracji dotyczy końca VII i VI wieku p.n.e. Celtowie powędrowali na zachód obejmując w pierwszej kolejności południe dzisiejszej Francji i Hiszpanię. W VI wieku p.n.e. zasiedlili cały obszar Francji skąd pod koniec wieku powędrowali na Wyspy Brytyjskie osiedlając się w Brytanii i Irlandii. Po dotarciu na nowe tereny Celtowie na ogół asymilowali się z tubylczą ludnością. W Hiszpanii Celtowie z Iberami utworzyli grupę nazywaną Celtyberami, w Szkocji nową grupę etniczną nazywano Kaledonami lub Piktami.
W VI wieku p.n.e. Celtowie osiedleni w dzisiejszej Bawarii dodarli na tereny Czech i Moraw. Po starciu ze Scytami niektóre plemiona utworzyły mieszane celto-scytyjskie grupy kulturowo-etniczne.
Kolejny etap ekspansji zapoczątkowanej w IV wieku p.n.e. skierowany był na południe i południowy wschód. Celtowie pod wodzą Brennusa przekroczyli Alpy i dotarli na Półwysep Apeniński, szybko opanowując ziemie Etrusków (Galia Przedalpejska, Gallia Cisalpina). Podczas tej wyprawy Rzymianie i Celtowie początkowo współdziałali ze sobą. Według zapisów Liwiusza, Rzymianie zaniepokojeni sukcesami militarnymi Celtów, wzięli udział w walkach po stronie Etrusków. Celtowie w odwecie pomaszerowali na Rzym (390 p.n.e.). Kapitol, zgodnie z legendą, ocalił alarm wszczęty przez gęsi.
W IV wieku p.n.e. plemiona celtyckie zasiedliły Bałkany. W 334 p.n.e. Aleksander Wielki zawarł z Celtami sojusz (przed swoją wyprawą do Persji). W 279 p.n.e. Celtowie zaatakowali Delfy łupiąc zgromadzone tam skarby, najechali na Trację i Macedonię. Część Celtów podążyła w kierunku dzisiejszej Turcji i osiedliła się w północnej Frygii (Galacja). W 240 p.n.e. Attalos I odparł atak Galatów pod Pergamonem. Rzymski podbój Galii Przedalpejskiej zapoczątkowała klęska pod Telamonem (225 p.n.e.), zakończona zdobyciem w 192 p.n.e. ośrodka władzy Bojów, dzisiejszej Bolonii. Opanowanie północnej części Półwyspu Apenińskiego umożliwiło Rzymianom rozpoczęcie podbojów w Galii i Hiszpanii. W 133 p.n.e. zdobyli Numancję a w 124 p.n.e. opanowali Południową Galię (teren dzisiejszej Prowansji) tworząc prowincję zwaną Galią Narbońską. Pozostałą część Galii opanował Juliusz Cezar w latach 58 – 51 p.n.e.. Kolejne lata to próby pokonania Celtów na Wyspach Brytyjskich podejmowane przez Juliusza Cezara (w latach 55 p.n.e. i 54 p.n.e.) oraz Klaudiusza w 43 p.n.e.. Rzymianie nigdy nie opanowali całych Wysp Brytyjskich. Aby chronić zdobyte ziemie zbudowano mur Hadriana.
W IV wieku p.n.e. Celtowie dotarli także na ziemie polskie. Pozostałości ich osadnictwa potwierdzają wykopaliska archeologiczne na terenie Śląska i Małopolski. Odkryto też ślady ich bytności na terenach Kujaw i Wielkopolski.

4.Społeczeństwo.
Społeczeństwo celtyckie składało się z trzech warstw (kapłańskiej, wojowników i rolników) pełniących różne funkcje. Najwyższym szacunkiem cieszyli się kapłani, wśród których wyodrębnić można trzy grupy:
bardów – złożoną z poetów i śpiewaków, mających zadanie przekazywać tradycję historyczną
wieszczów (celtyckie filid) – badaczy przyrody o sporym zasobie wiedzy o świecie i wykonawców obrzędów ofiarnych
druidów – najwyższych rangą kapłanów, posiadających wiedzę o ruchach gwiazd, świecie, ziemi i bogach. Studiujących przyrodę i filozofię moralną. Druidzi rozstrzygali w sprawach spornych i posiadali niepodważalny autorytet w społeczeństwie. Nauki pobierali przez 20 lat a wiedzę przyswajali pamięciowo, jako zbyt ważną by powierzyć ją pismu.
Wojownicy rekrutowali się z najbogatszych członków wspólnoty. Ich powinnością była walka a łupy wojenne źródłem zysków. Najdzielniejszych opiewano w pieśniach. Walczyli na dwukołowych rydwanach, których załogę stanowił woźnica i wojownik. Uzbrojenie składało się z prostego, długiego, obosiecznego miecza, oszczepów i włóczni. Dodatkowo przypinano nóż. Za osłonę służyła drewniana, owalna tarcza okuta żelazną taśmą. Zdobiono ją metalowymi aplikacjami, namalowanymi znakami i wyobrażeniami figuralnymi. W niektórych plemionach wojownicy przywdziewali się w pasy łańcuchowe. Pod koniec II wieku p.n.e. pojawia się pojedyncza ostroga (wynalazek Celtów). Do rzadkości należało używanie hełmów i kolczug (był to strój paradny). Zwyczajem stosowanym przez Celtów było wyzywanie przeciwnika na pojedynek przed szeregiem armii. Pojedynek królewski mógł rozstrzygnąć losy bitwy. Zwycięzca obcinał głowę przeciwnikowi, które traktował jako trofeum i po powrocie mocował na ścianie domu.
Celtowie lubili barwne stroje i bogate ozdoby. Charakterystyczną biżuterią były sztywne naszyjniki w kształcie koła (torques) noszone przez kobiety i przez mężczyzn (czasem jako oznaka godności). Wykonywano je z brązu, złota lub żelaza jako niezamknięte obręcze z ozdobnymi zakończeniami. Szaty spinano fibulami. Kobiety nosiły bransolety na przegubach dłoni, ramionach i kostkach nóg oraz naszyjniki z szklanych paciorków. Ozdobą były też pasy łańcuchowe, które mogły pełnić oznakę godności lub funkcji sprawowanej w społeczeństwie.
Podstawową jednostką była rodzina monogamiczna. Grupy rodzin powiązane związkami krwi tworzyły ród. Plemię było wyższą formą organizacji, na której czele stał król. Jego obowiązkiem była troska o dobrobyt i bezpieczeństwo całego plemienia. Wierzono, że pochodzenia od mitycznego przodka czerpie siły magiczne. Majątek króla był wspólnym dziedzictwem, z niego miał obowiązek utrzymać wojowników a nawet współplemieńców. Cnotą króla były:
hojność - zatem podarki powinien odwzajemniać z nawiązką (skąpstwo było traktowane jako największa wada u każdego z członków plemienia)
odwaga – walczył w pierwszym szeregu albo w pojedynku
Jego płodność gwarantowała zachowanie liczebności plemienia i żyzność zbiorów. Nie mógł mieć wad fizycznych, bo reprezentował urodę współplemieńców (okaleczony musiał zrzec się władzy). Król był uważany za męża wszystkich kobiet, a inni mężowie traktowani byli jako jego zastępcy. Zatem każde pierworodne dziecko uważano za dziecko króla. Dzieci nieślubne otaczano opieką całego plemienia jako dzieci o pochodzeniu boskim lub królewskim. Cały ród był odpowiedzialny za długi lub szkody wyrządzone przez osobę należącą do jego kręgu. Spłacany był solidarnie, w zależności od stopnia pokrewieństwa. Kobieta zajmowała wysoką pozycję w rodzinie. Prawo decydowania o losach rodziny było proporcjonalne do rozmiarów wniesionego majątku. W prawie obyczajowym istniało przynajmniej 8 rodzajów małżeństw (według niektórych badaczy 10) i każde z nich mogło być rozwiązane, pod warunkiem zgody obu małżonków. Istniała też prawnie usankcjonowana forma konkubinatu.
Szczególną rolę w społeczeństwie odgrywali rzemieślnicy. Do tej grupy należeli kowale, lekarze, sędziowie i bardowie. Znajomość profesji była podstawą ich bogactwa a także sławy sięgającej często poza własne plemię.

Najniższą i nieliczną warstwę tworzyli niewolnicy - jeńcy wojenni. Należeli do rodu lub plemienia, (gdy byli własnością króla). Niektórych z nich poświęcano podczas składania krwawych ofiar.
Hierarchia wewnątrz plemienia zależała od wartości posiadanego majątku. Od bogactwa zależała przynależność do warstw i pozycja zajmowana przez poszczególnych członków. Oprócz bogactwa o przynależności do arystokracji przesądzały takie cechy jak odwaga, urok osobisty i hojność. Cechy te i zagmatwane powiązania rodzinne wewnątrz plemienia rodziły współzawodnictwo i chęć udowodnienia wszystkim swojej wartości.

5. Osiągnięcia

Plemiona celtyckie opanowały technologię pozyskiwania żelaza z rud bagiennych. Umiejętność wytwarzania i obróbka kowalska przyczyniła się w znacznej mierze do sukcesów militarnych celtyckich wojowników uzbrojonych w żelazne miecze. Znajomość kowalstwa pozwoliła także na zreformowanie rolnictwa. Dzięki wprowadzeniu głębokiej orki za pomocą żelaznych radeł uzyskiwali większe plony ziarna. Udoskonalili technikę mielenia stosując żarna obrotowe. Używane przez Celtów narzędzia kowalskie pozostały w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego.
Od Greków przejęli koło garncarskie podnosząc poziom wytwarzanej ceramiki. Przez dodanie do gliny grafitu otrzymali trwalsze naczynia o specyficznym zabarwieniu.
O rozwoju gospodarki i szerokich kontaktach handlowych może świadczyć fakt bicia własnych monet w najbardziej zaawansowanych regionach (m.in. w Bochemii). Monety po raz pierwszy pojawiły się pod koniec III wieku p.n.e. Najstarsze przypominają antyczne pierwowzory. Monety wykonywane ze złota naśladowały macedońskie statery a srebrne, bite w południowej Galii, wzorowano na greckich, używanych w zachodnich koloniach (np. na Massali). Monety późniejsze wykonywane są w stylu lateńskim. Przedstawiano na nich stylizowane głowy ludzkie lub zwierzęce i zaprzęgi. Wizerunki niosą, nie zawsze dla nas zrozumiałe, treści mitologiczne. Na monetach pojawiły się także imiona celtyckie i symbolika dostojeństw zapisane w alfabecie greckim lub rzymskim. Bite były także monety z brązu o niższych nominałach. Środkiem płatniczym były też płaskie, nieobrobione sztabki żelaza. Miernikiem wartości w rozliczeniach wewnętrznych było bydło. Po podboju rzymskim, monety celtyckie wyszły z obiegu.
Pismo celtyckie ogam stosowane było w inskrypcjach w Irlandii i zachodniej Brytanii. Jego pochodzenie wiązało się w mitologii celtyckiej z bóstwem Ogmios (Ogma, Ogme) – Ogma, bóg uczonych i opiekun literatury, który miał być jego twórcą.

6. Mitologia Celtycka:

Mitologię celtycką można podzielić na trzy główne podgrupy powiązanych ze sobą wierzeń:
goidelską - irlandzką, mańską i szkocką
brytańską na wyspach - walijską i kornwalijską
brytańską kontynentalną, na kontynencie europejskim
Na początku, warto pamiętać, iż kultura celtycka (i istniejące w jej obrębie religie) nie była tak ciągła ani jednorodna jak kultura łacińska czy grecka. Według obecnej wiedzy, każde z plemion zamieszkujących rozległy obszar wpływów celtyckich miało swoje bóstwa lub duchy miejsc. Bardzo niewiele spośród ponad 300 znanych bóstw było rzeczywiście czczonych. Oto kilku najważniejszych:
Dagda - Najwyższym bogiem panteonu celtyckiego zdaje się być Dagda. Jego imię oznacza 'Dobry Bóg' - 'dobry' nie tylko w sensie moralnym, lecz we wszystkim, co robił (wszechpotężny). Dagda uosabia postać ojca, protektora plemienia; jest też bogiem podstawowym, źródłem wierzeń w inne celtyckie bóstwa płci męskiej, które de facto były jego wariantami.
Morrigan - Małżonka Dagdy była znana pod różnymi imionami. Najczęstszym z nich było Morrigan (Królowa Demonów), czasem wymawianie jako Morrigna. Nazywano ją też Nemain (Panika) albo Badb Catha (Kruk Bitwy). Mówiono, iż zmienia się ona we wronę albo kruka i napawa się widokiem krwi na polu bitwy.
Belenus - był bóstwem bardziej regionalnym, czczonym głównie w północnych Włoszech i zamieszkałym przez Gallów wybrzeżu Morza Śródziemnego. Był przede wszystkim bogiem rolnictwa. Związane z nim było wielkie święto Beltane.
Lug -Ważną w religii celtyckiej pozycję boga Luga, znanego także jako Lugh, możemy stwierdzić po ilości miejsc, w których pojawia się jego imię. Najsławniejszymi z nich miasta: Lugdunum (obecnie Lyon) i Lugdunum Batavorum (obecnie Leiden). W mitach celtyckich, (w których późno znalazł się na liście bóstw) przedstawiany jest zawsze jako młody mężczyzna. Jego bronią były zawsze włócznia i proca. Ku jego czci urządzano święto Lughnasa.

7.Religia Celtów.

Najstarsze wierzenia o charakterze chtonicznym, żeńskim, symbolizujące płodność, urodzajność i bogactwo a jednocześnie siły niszczące, śmierć i nędzę. Możliwe, że aspekt unicestwienia zawarty w wierzeniach matriarchalnych jest powodem często okrutnych i krwawych obrzędów. Kalendarz obchodów świąt oparty był na cyklu księżyca, który miał rangę najważniejszego ciała niebieskiego. Wysoka pozycja kobiet w kulturze celtyckiej jest związana nie tylko z kultem płodności. W tradycji celtyckiej kobieta uosabiała prastare bóstwa kobiecie mające władze nad światem i mężczyzną. W starych legendach władza i pierwiastek kobiecy były spójne.
Matrony (matres, matrone, celt. mathair) - przedstawiane jako 3 siedzące postacie dojrzałych kobiet, karmiących niemowlęta lub trzymające rogi obfitości bądź kosze z owocami. Epona (znana w Galii) była boginią urodzaju oraz świata zmarłych, przedstawiano ją na koniu lub w pozycji siedzącej z atrybutami: rogiem obfitości, koszem owoców i kluczem.
Kult wody - głównie rzek i źródeł (zwłaszcza gorących), łączący kult uzdrawiania zapładniania. Rzeki identyfikowane w postaci bóstw żeńskich i męskich, źródła niekiedy w postaci par bóstw. Nie do końca wyjaśniony jest totemizm przewijający się w najstarszych wierzeniach celtyckich. Relikty tego kultu są widoczne przedstawieniach figuralnych odnalezionych w sanktuariach. Wśród pojawiających się zwierząt najczęściej odkryto wyobrażenia zwierząt (lub ich pojedyncze figurki ) takich jak: koń, jeleń, dzik i niedźwiedź. Rolę totemów pełniły też rośliny a zwłaszcza drzewa: dąb, cis i jabłoń. Z najstarszymi kultami związane są krwawe ofiary składane z ludzi i zwierząt. Z tymi obrzędami związane było picie krwi, ceremonialne ludożerstwo. Specyficznym zwyczajem celtyckim był "kult obciętych głów".
Najprawdopodobniej w epoce brązu narodziły się bóstwa solarne (zmiana wiązana jest czasowo z przemianami zachodzących w obrzędach pogrzebowych). Bóstwa solarne związane były z pierwiastkiem męskim. Najprawdopodobniej początkowo każde plemię miało swojego boga, który często występował w towarzystwie bóstwa żeńskiego. Niektórzy z nich zyskali większa sławę. Możliwe, że występowali pod różnymi imionami. Stare, chtoniczne wierzenia, nadal miały swój udział w obrzędach związanych z kultem solarnym.
Nasza wiedza na temat mitologii celtyckiej związana jest z późniejszym okresem występowania bóstw solarnych i w najszerszym zakresie dotyczy tradycji iryjskich. Obrzędowość celtycka związana jest przede wszystkim z przełomowymi chwilami roku: przesileniami letnim i zimowym oraz wiosennym i jesiennym zrównaniem dnia z nocą. Święta bardziej lub mniej wiązały się z kultem przodków (Celtowie wierzyli w nieśmiertelność i wędrówkę dusz).

Wierzenia schyłkowe – wraz z postępującą romanizacją do panteonu bóstw celtyckich zostały wprowadzone bóstwa rzymskie i mistyczne wierzenia bliskowschodnie; południowej Galii kult egipskiej Izydy, także kult małoazjatyckiej Kybele. Kult irańsiego boga Mitry (mitraizm).

8. Kulty celtyckie

Wcześni Celtowie nie budowali świątyń ku czci swoich bóstw; uważali natomiast pewne gaje (nemeton) za święte i godne tego, aby być miejscami kultu. Niektóre drzewa same były uważane za święte. Ważność drzew w religii celtyckiej uwidacznia fakt, że sama nazwa plemienia Eburonów odwołuje się do drzewa cisowego, a w irlandzkich mitach pojawiają się nazwy takie, jak Mac Cuilinn (syn ostrokrzewu) czy Mac Ibar (syn cisu).
Celtowie zaczęli budować świątynie dopiero w okresie wpływów rzymskich, a zwyczaj ten przeszedł później na plemiona germańskie, przez które zostali później wyparci.
Pisarze rzymscy podkreślali, jakoby Celtowie na dużą skalę składali ofiary z ludzi. W źródłach irlandzkich istnieją marginalne dowody w na poparcie tego poglądu. Większość z informacji o tym to jednakże "fakty z drugiej ręki" i pogłoski. Niewiele odkryć archeologicznych mogłoby je potwierdzić, więc większość współczesnych historyków uważa, iż ofiary z ludzi w kulturach celtyckich były zjawiskiem bardzo rzadkim.
Istniał również kult wojowników, koncentrujący się na uciętych wrogom głowach. Celtowie zaopatrzali zmarłych w broń i inne wyposażenie, co oznacza, że wierzyli w życie pozagrobowe. Przed pogrzebem, ucinali oni zmarłemu głowę i rozrywali czaszkę, aby jego duch nie mógł wędrować.
Mówiąc o Celtach, nie sposób pominąć Druidów. Te postacie, uromantycznione w późniejszych czasach, były po prostu typową dla wszystkich wczesnych społeczności Indoeuropejskich klasą szamanów. Innymi słowy, byli oni odpowiednikiem indyjskiej kasty braminów, lub irańskich magi i, tak samo jak tamci, specjalizowali się w uprawianiu magii, ofiar i wróżbiarstwa. Kojarzeni są szczególnie z dębem i jemiołą; tej drugiej być może używali do wytwarzania lekarstw lub środków halucynogennych. Aby wyjaśnić skojarzenie, uważa się, że słowo druid pochodzi od rdzenia słowotwórczego oznaczającego dąb, choć rdzeń ten, prawdopodobnie indoeuropejski, ogólnie oznaczał solidność.
Bardowie, z drugiej strony, byli tymi, którzy wychwalali czyni i odwagę wojowników plemienia. Kultura celtycka nie była kulturą historyczną, co znaczy, że nie ma spisanej historii; była to historia przekazywana ustnie; nie oznacza to, że była ona łatwo zapominana, bowiem w dziejach, kultury opierające się na ustnych przekazach historycznych przykładają do nich większą wagę niż te oparte na przekazach piśmiennych. Zakłada się, iż szczególnie dobrzy w tym byli bardowie, gdyż słowa w postaci pieśni są łatwiejsze do zapamiętania.
Mogła w dodatku istnieć klasa "jasnowidzów" lub "proroków". Strabo nazywa ich vates, od celtyckiego słowa oznaczającego "zainspirowany" lub "ekstatyczny". Jest przeto całkiem możliwe, iż społeczeństwo celtyckie posiadało nie tylko element opartej na rytuałach i cudotwórstwie religii druidów, ale również szamański element kontaktu z zaświatami (światem umarłych).

9.Kalendarz celtycki.

Najstarszy kalendarz celtycki oparty był na cyklu księżycowym. Składał się z dwunastu miesięcy, z których siedem miało 30 dni a pięć 29 dni. Pierwszych 15 dni należało do "jasnej" części a pozostałe (15 lub 14) do "ciemnej" części kalendarza. Pełnia księżyca w tym systemie przypadała 7, 8 i 9 dzień każdego miesiąca. Celtowie uważali miesiące trzydziestodniowe za szczęśliwe, ale nawet w miesiącach feralnych występowały dni dobre i w szczęśliwych dni złe. Z czasem, najprawdopodobniej pod wpływem Greków i Rzymian, przystosowano kalendarz księżycowy do słonecznego. Co trzeci rok wydłużono o kolejny, trzydziestodniowy miesiąc. Zdaniem Celtów wszystkie jego dni należały do feralnych.
Doba rozpoczynała się w nocy. Początek zimy i nowy rok przypadał w dniu 1 listopada (w kalendarzu celtyckim był to dzień przesilenia zimowego). Rok dzielił się na dwie pory: zimową i letnią, które dodatkowo podzielono na dwie równe części przypadające na dzień zrównania długości dnia i nocy. Przypadające na te dni święta obchodzono w ich wigilię. Najważniejszym świętem było Samhain - pożegnanie lata, obchodzone 31 października. W tym dniu wygaszano ogień na ołtarzach i zapalano nowy. Nocą, podczas tego święta, duchy zmarłych pojawiały się w świecie żywych. W połowie zimy, w wigilę 1 lutego, świętowano Imbolc - święto oczyszczenia przez ogien i wodę. Początek lata świętowano w wigilę 1 maja. Beltaine - Ognie Beltosa związane było z kolejnym rytuałem wygaszania i ponownego rozpalania ognia. Druidzi rozpalali je z dzięwięciu rodzajów drzew. Na wigilę 31 sierpnia przypadało święto boga Lugha - Lugnasad.

10. Języki celtyckie.

Języki celtyckie należą do grupy języków indoeuropejskich.. Wiele języków z tej grupy wymarło. Współcześnie grupa ta jest reprezentowana przez języki: iryjski (irlandzki), szkocki (gaelicki), walijski i bretoński. Również te języki zagrożone są wymarciem, dlatego też prowadzone są działania na rzecz ich zachowania. Posługuje się nimi około 1 mln mówiących.
Języki celtyckie dzielą się na trzy podstawowe zbiory: galijski (wymarły), goidelski i brytański. Dla grup brytańskiej i goidelskiej używa się także nazw języki p-celtyckie i q-celtyckie. Wynika to z tego, że pochodzący z oryginalnego języka praceltyckiego dźwięk [kw] został zastąpiony w językach brytańskich dźwiękiem [p], a w goidelskich - [k]. I tak słowo 'głowa' w języku irlandzkim i szkockim gaelickim to ceann, a w manx kione, natomiast w walijskim to pen, a bretońskim penn.
Klasyfikacja języków celtyckich –
Języki celtyckie (1,3 mln) :
- celtyberyjski †
- języki goidelskie (Q-celtyckie) (380 tys.)
- staroiryjski (staroirlandzki) †
- iryjski (irlandzki) (260 tys.)
- shelta (90 tys.)
- szkocki gaelicki (25 tys.)
- manx †+

11. Muzyka

Muzyka celtycka to dosyć szeroko pojęty gatunek muzyczny wywodzący się do muzyki folkowej, charakterystycznej dla krain zamieszkałych przez starożytnych Celtów, tj. terenów dzisiejszej Irlandii, Walii, Szkocji, Anglii, a także Bretanii, Galicji oraz Asturii. Instrumentami wykorzystywanymi przez zespoły grające muzykę celtycką są m.in. akordeon, bodhran, buzuki, dudy, harfa, harmonijka ustna, tin whistle, skrzypce itp. Charakterystycznymi formami muzycznymi dla tego gatunku są jig i reel.
Niewątpliwie starożytni Celtowie mieli swoje style muzyczne, ale wyewoluowały one do punktu, w którym sądzenie, że jakikolwiek współczesny styl przypomina pierwotny styl celtycki jest mylące. Współczesna muzyka celtycka jest najczęściej wzorowana na muzyce folkowej Irlandii (często terminy celtic folk i irish folk są używane naprzemiennie) oraz Szkocji, czasami przeplatając się z szantami.
Najbardziej znanym utworem zaliczanym do tego gatunku jest irlandzka melodia ludowa Whiskey in the Jar wykonywana przez zespół Metallica, zamieszczona na płycie Garage Inc..
Elementy muzyki celtyckiej są wykorzystywane min. w twórczości takich punk rockowych zespołów jak Dropkick Murphy's lub Flatfoot 56.
Przykładem muzyki celtyckiej może być utwór "Rocky road to Dublin" (w formacie Ogg Vorbis) grany na skrzypcach elektrycznych.
Wybrani wykonawcy muzyki celtyckiej: Polscy –Beltaine, Carrantuohill, Open Folk, The Reelium, Samhain, Shannon, Sushee, The Reelium. Zagraniczni: Alan Stivell, Altan, Battlefield Band, The Bothy Band, Capercaillie, The Chieftains, The Clannad, The Dubliners, Eliza Carthy, Fairport Convention, June Tabor, Kathryn Tickell, Martin Carthy, Mary Black, The Pogues, Tri Yann.

12. Sztuka celtycka

Sztuka celtycka – bierze swój początek z kultury halsztackiej rozwijającej się od 800 p.n.e. do 400 p.n.e. na terenach po północnej stronie Alp. Podstawą bogactwa Celtów była umiejętność wytopu żelaza i wydobycie soli. Zasięg terytorialny oddziaływania kultury celtyckiej zmieniał się wraz z ekspansją plemion celtyckich i objął ziemie należące do Francji, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii i Irlandii na zachodzie, po Grecję, Rzym, Galię na południu oraz Śląsk i Małopolskę na wschodzie. Rozkwit sztuki celtyckiej przypada na okres lateński.

Architektura
Początkowo Celtowie zamieszkiwali otwarte osady, zamienione w II wieku p.n.e. w umocnione oppida, najczęściej usytuowane na wzgórzach. Często opiddia były rozległymi warowniami założonymi na planie koncentrycznym. Chronione wałami ziemno-drewnianymi, czasem kamienno-drewnianymi. Umocniony obszar zajmował niekiedy dużą powierzchnię. Odkryte w Kelheim oppidum to obszar o powierzchni 650 ha i obwodzie 13 km, Manching zajmował powierzchnię 400 ha, Elsenstadt 150 ha, Hraditĕ koło Zvistu 170 ha. Często stosowano dodatkowy podział wewnątrz umocnień wydzielając mniejszą, ważniejszą siedzibę władcy i ośrodek kultu. Oppidia zakładano na terenach zagrożonych najazdami, w Szkocji i Irlandii ich nie odkryto.
Celtyckie domy budowano zazwyczaj z drewna na planie prostokąta. Na Wyspach Brytyjskich większość stanowią budynki na planie koła. Z czasem zaczęto stosować kamienne fundamenty a w czasach rzymsko-galijskich zamożni Celtowie zaczęli wzorować się na rzymskich willach ogrzewanych ciepłym powietrzem i wyposażonych w kanalizację.
Świątynie budowano na ogół z kamienia na planie prostokąta (południowa Francja, Hiszpania) lub koła (północna Francja, Wielka Brytania). W Europie miejsca kultu otaczano wałami ziemnymi na planie czworoboku.
Rzeźba
Przedstawienia figuralne spotykane są już pod koniec okresu halsztackiego. W okresie lateńskim, dzięki licznym kontaktom handlowym z Etruskami wzorowane są na ich sztucej ale cechują się znacznie większą abstrakcją formy odbiegającą od wizerunków realistycznych. Drobne formy rzeźbiarskie w formie twarzy ludzkich stosowano jako ozdoby naczyń. Trójkątne symetryczne oblicza o wypukłych oczach pod mocno zarysowanymi brwiami i wywiniętych wargach bardziej przypominają demoniczne maski lub karykatury. Odnaleziony w Pfalzfeld (Niemcy) obelisk (datowany na IV – III wiek p.n.e. ozdobiony jest brodatymi głowami. W Prowansji odkryto płaskorzeźby w formie czaszek i głów zdobiące podpory i nadproża celtyckich świątyń. W Bouches-du-Rhne odnaleziono rzeźbę związaną z celtycką mitologią, zwaną Potworem z Noves. Przedstawia ona podobne do lwa, siedzące zwierzę pożerające człowieka (z gęby wystaje ludzka ręka). Łapy potwora oparte są na dwóch ściętych, ludzkich głowach. Motyw obciętej głowy związany jest z celtyckim zwyczajem ścinania głów pokonanym wojownikom i przytwierdzania ich w formie trofeum do tarcz i ścian domów.
W sanktuariach odnaleziono też wiele drobnych form rzeźbiarskich przedstawiających zwierzęta, np. dziki, jelenie, byki czy niedźwiedzie, występujące w mitologii celtyckiej.
Wśród znalezisk archeologicznych zachowało się niewiele pełnych rzeźb wykonywanych najczęściej z drewna, czasem z kamienia. Postacie ludzkie przypominają pnie drzew, w których wyraźniej zarysowana jest jedynie głowa. Możliwe, że był to efekt zamierzony, związany z obrzędami odprawianymi przez druidów w świętych gajach, a rzeźby miały nieznane nam znaczenie symboliczne.
Rzemiosło
Najstarsze wyroby ceramiczne datowane są na późny okres halsztacki. Zdobią je wielobarwne, geometryczne wzory wykonane rylcem, metodą stemplowania albo technikami malarskimi. W okresie lateńskim przeważają naczynia siwe, zdobione wzorami złożonymi z krzywoliniowych kompozycji. Z sztuki greckiej zapożyczono motyw palmety, w tym samym czasie pojawia się też kwiat lotosu. Dekoracje inspirowane tymi wzorami cechuje większa abstrakcja i fantazyjność motywu. Celtyccy garncarze używali koła, a do gliny dodawali grafit, zwiększając w ten sposób trwałość naczyń i nadając im specyficzny odcień.
Wielobarwna dekoracja naczyń glinianych najprawdopodobniej zapoczątkowała stosowanie czerwonej emalii i inkrustacji z koralu do uzupełnienia ornamentów złożonych z krzywoliniowych motywów kół, spiral i wolut na wyrobach metalowych. Najczęściej spotykane wyroby to okucia uzbrojenia (owalnych tarcz, mieczy i ich pochew, do rzadszych znalezisk należą hełmy używane raczej podczas parad niż bojów), uprzęży i rydwanów, ozdób w kształcie zapinek (tzw. fibule), łańcuchowych pasów, naszyjników torque. Zazwyczaj wykonywano je z pozłacanego brązu. Spotykane są też wyroby z metali szlachetnych i z żelaza.
Często stosowanym motywem zdobniczym jest tzw. "wieczny węzeł" – ciągła linia, bez początku i końca, splątana w misterny wzór.
Do rzadkich znalezisk należą wyroby zdobione scenami rytualnymi. Dlatego wyjątkową pozycję zajmuje kocioł z Gundestrup (Dania) w 1891 r. Srebrne naczynie wiązane z sztuką wschodnio-celtycką, datowane najczęściej na II-I wiek p.n.e. ozdobione jest płaskorzeźbą przedstawiającą ofiarę składaną Teutatesowi, utożsamianemu później z Marsem oraz przedstawianego z rogami jelenia boga Cernunnosa. Stylizowane postacie oraz ornament zapełniają całą powierzchnię odnalezionych fragmentów naczynia.
Stylizowane motywy zdobnicze inspirowane światem roślinnym i zwierzęcym, zarysowane delikatnymi, splątanymi liniami, wypełniają całą powierzchnię przedmiotu. W przeciwieństwie do realizmu sztuki greckiej i rzymskiej cechuje ją abstrakcja, iluzja i zagadkowość. Jest to odzwierciedlenie zaobserwowanego przez starożytnych Greków i Rzymian zamiłowania Celtów do operowania przenośnią, aluzją i niedomówieniem. Celtyckie wątki zdobnicze przetrwały do średniowiecza, odradzając się w linearnych motywach iluminowanych rękopisów powstających w irlandzkich klasztorach.

BIBLIOGRAFIA:
- Cywilizacje w czasie i przestrzeni - Piskozub
- Sztuka Świata – t. 3
- Atlas dziejów świata
- Encyklopedia PWN – HISTORIA
- Encyklopedia Szkolna OXFORD