Metody badań statystycznych

Aby określone Badanie można było uznać za statystyczne, musi ono spełniać następujące warunki: musi dotyczyć zbiorowości statystycznej, musi określać prawidłowości charakteryzujące całą zbiorowość, a prawidłowości te muszą dotyczyć (zmiennych) Cech w tej zbiorowości. Każde badanie statystyczne wymaga ustalenia właściwej metody. Wybór metody jest uzależniony od celu badania, rodzaju zbiorowości statystycznej, tematu badania, jego szczegółowości, środków, jakimi dysponujemy.

Podstawowym kryterium - podziału metod badań statystycznych jest liczba jednostek statystycznych objętych badaniem i na podstawie tego kryterium wyróżnia się:

• badania pełne (całkowite, wyczerpujące). Obejmują one wszystkie jednostki danej zbiorowości statystycznej. Mogą być ciągłe, okresowe lub doraźne. Jeśli zmieniające się w czasie zjawiska są obserwowane i analizowane sukcesywnie i nieprzerwanie, to mamy do czynienia z badaniami ciągłymi (np. ewidencja urodzeń i zgonów). Badania okresowe są podejmowane w pewnych, zazwyczaj ściśle określonych, odstępach czasu (np. coroczne spisy rolne). Badania doraźne są przeprowadzane w pewnych szczególnych okolicznościach, spowodowanych z Reguły nieprzewidzianymi przyczynami (np. Badanie dotyczące strat czasu pracy wywołanych epidemią grypy). Do badań pełnych zaliczamy:

• spis statystyczny
• rejestrację statystyczną
• sprawozdawczość statystyczną

Spis statystyczny dostarcza informacji niezbędnych do ustalenia stanu i struktury zjawisk w ściśle określonym momencie. Spisy dostarczają informacje dotyczące ludności, tj. wieku, zawodu, poziomu wykształcenia itp., jak również informacji o innych wielkościach, w tym charakteryzujących gospodarkę. Przeprowadzane są również spisy nieruchomości, gospodarstw rolnych, zwierząt gospodarskich.

Wiarygodność spisu zależy od spełnienia następujących warunków:
- powszechność (np. spisy ludności prowadzone w całym kraju bez pominięcia jakiegokolwiek rejonu
czy obszaru),
- jednochwilowość (co oznacza, że zbierane dane dotyczą konkretnego momentu (konkretnego dnia i
konkretnej godziny) np. jeżeli momentem spisu jest godzina 12.00, dnia 5 grudnia, to rachmistrz
dokonujący spisu 7 grudnia, zobowiązany jest uwzględnić w spisie wszystkie osoby, które żyły do
godziny 12.00 5 grudnia, a nie uwzględnić niemowląt urodzonych po tej godzinie),
- bezpośredniość (informacje powinny być uzyskane bezpośrednio od osób spisywanych),
- służące wyłącznie celom statystycznym (co oznacza, że obowiązuje tajemnica spisowa, a uzyskane
dane nie mogą być wykorzystane do innych celów).

Specjalnym rodzajem jest przeprowadzany okresowo, na ogół co 10 lat, Narodowy Spis Powszechny. Spis taki jest najobszerniejszą informacją statystyczną o ludności, jej warunkach bytowania i o innych objętych nim zagadnieniach. W Polsce Narodowe Spisy Powszechne przeprowadza Główny Urząd Statystyczny.

Rejestracja bieżąca polega na systematycznym notowaniu określonych faktów będących przedmiotem badania. Klasycznymi przykładami ewidencji bieżącej są: ewidencja urodzeń i zgonów, ruchu wędrówkowego ludności, czasu pracy, przychodu i rozchodu towaru w magazynie itd.

Sprawozdawczość statystyczna jest formą całkowitego badania statystycznego, szczególnie szeroko rozbudowanego w państwach socjalistycznych. Wynika to z gospodarki planowej o scentralizowanym systemie zarządzania i kierowania całokształtem zjawisk społeczno-gospodarczych. W systemie tym jednostki wyższego szczebla muszą uzyskiwać znaczną ilość informacji (danych) od jednostek niższego szczebla. Informacje dotyczące realizacji planów lub innych przedsięwzięć, przekazywane przez przedsiębiorstwa i instytucje swoim władzom nadrzędnym oraz organom statystycznym nazywane są właśnie sprawozdawczością statystyczną. Statystyczność może dotyczyć jednego ściśle określonego lub wielu różnych zjawisk i problemów oraz różnych okresów. Są więc sprawozdania roczne, półroczne, kwartalne, miesięczne itp. Sprawozdawczość charakteryzuje się tym, że wykorzystuje zarówno liczbowy, jak i słowny (tekstowy) opis.

• badania niepełne (częściowe). Obejmują niektóre jednostki zbiorowości statystycznej.
Decyzja częściowego przeprowadzeniu badania częściowego zamiast pełnego może być podjęta z następujących przyczyn:

1). zbiorowość statystyczna jest tak liczna, że badanie pełne byłoby zbyt kosztowne, bądź
wymagałoby zbyt długiego czasu,
2). badanie ma charakter niszczący,
3). chodzi jedynie o wyniki orientacyjne.

Badania częściowe mogą być ciągłe, okresowe lub doraźne. Jeśli zmieniające się w czasie zjawiska są obserwowane i analizowane sukcesywnie i nieprzerwanie, to mamy do czynienia z badaniami ciągłymi (np. ewidencja pracowników w przedsiębiorstwie). Badania okresowe są podejmowane są podejmowane w pewnych, zazwyczaj ściśle określonych, odstępach czasu (np. powszechne spisy ludności). Badania doraźne są przeprowadzane w pewnych szczególnych okolicznościach, okolicznościach[powodowanych z reguły nieprzewidzianymi przyczynami (np. badanie strat materialnych spowodowanych powodzią lub pożarem). Do badań częściowych zaliczamy:

• badania ankietowe
• badania monograficzne
• badania reprezentacyjne
• badania szacunkowe

Badania ankietowe stosuje się najczęściej w celu możliwie szybkiego przebadania bardzo licznych zbiorowości. Polegają one na swoistym typie wywiadu — mianowicie na wywiadzie pisemnym, w którym istotną rolę odgrywa właśnie ankieta Jest to wywiad bardziej oszczędny ze względu na czas i środki, niż wywiad ustny. Przeprowadzający badania tego typu zamiast organizowania spotkań i odbywania czasochłonnych rozmów z każdym z respondentów z osobna, może znacznie szybciej przebadać nawet liczną zbiorowość, rozprowadzając albo rozsyłając odpowiednią ilość ankiet, jakie są następnie wypełniane bez jego udziału. Bowiem ankietę — w przeciwieństwie do kwestionariusza, jaki stosuje się w skategoryzowanym wywiadzie ustnym — wypełnia respondent, a nie badający. Rola badającego przy zbieraniu danych tą metodą ogranicza się więc do opracowania odpowiedniej ankiety; wyboru osób, które zamierza się poddać badaniom; rozprowadzania ankiet, wskazania sposobu ich zwrotu oraz zebrania zwróconych ankiet. Oczywiście analiza zebranych ankiet jest sprawą dalszą i nie zawsze jest dziełem tych osób, które rozprowadzają i zbierają, ankiety, czyli tzw. ankieterów. Zasadnicza rola w tych badaniach przypada zatem niewątpliwie ankiecie, ponieważ jej jakość rzutuje w sposób istotny na jakość danych, uzyskiwanych przy jej pomocy1. Bezosobowy charakter ankiety, standardowe pytania, jakie są w niej zawarte, ich kolejność nie tylko ułatwiają opracowanie danych, ale oddziaływają także w określony sposób na respondenta, skłaniając go do refleksji nad problemami, podjętymi w badaniach. Zauważmy też, że zapewniona w ankiecie anonimowość wypowiedzi sprzyja o wiele bardziej szczerym wynurzeniom respondentów niż nawet wywiady przeprowadzone w cztery oczy, ponieważ w tego rodzaju wywiadach występuje także pewne skrępowanie zwłaszcza przy pytaniach drażliwych, dotyczących spraw intymnych itp.

Struktura ankiety
W ankiecie należy unikać wszystkiego, co nie jest konieczne ze względu na cele, jakie chcemy osiągnąć przy jej pomocy. Należy więc dbać usilnie o to, aby ankieta była narzędziem w pełni funkcjonalnym. Koniecznymi elementami każdej w zasadzie ankiety stosowanej w badaniach społecznych są:
1) informacja o instytucji firmującej badania;
2) zwięzła informacja o celu, jakiemu ma służyć ankieta;
3) dodatkowe wyjaśnienia, których charakter zależy od rodzaju ankiety; może tu wchodzić w grę np. uzasadnienie wyboru danego respondenta, a wówczas posługujemy się dajmy na to słowami jakie zapewne zyskają jego przychylność: „...biorąc pod uwagę pana (i) aktywność społeczną liczymy na pozytywny stosunek do naszych badań. .."; w przypadku np. ankiet anonimowych — wyraźne podkreślenie tego faktu; podziękowanie respondentom za trud związany z wypełnianiem ankiety; określenie sposobu zwrotu ankiety itp. sprawy;
4) pytania, odnoszące się do celów dla jakich daną ankietę sporządzono. Możemy wyróżnić pytania dotyczące badanego problemu oraz odnoszące się do respondenta, które należy umieszczać na końcu ankiety. Chodzi po
prostu o to, aby nie rozpoczynać ankiety od pytań odnoszących się do społeczno-demograficznych właściwości respondenta;
5) instrukcje dotyczące tego, jak odpowiadać na poszczególne pytania, czasem wystarczają bardzo lakoniczne wskazania typu: „niepotrzebne skreślić" czy „stosowne podkreślić" itp., ale niekiedy konieczne są też bardziej szczegółowe pouczenia.

Forma i treść ankiety
Forma i treść poszczególnych elementów ankiety powinna najogólniej uwzględniać zarówno charakter danej ankiety, jak też właściwości potencjalnych respondentów, np. stopień dojrzałości intelektualnej, przywiązanie do tradycji, obowiązujące w środowisku badanych zasady grzecznościowe itp. cechy. Nieco więcej miejsca poświęcimy pytaniom stawianym w ankiecie. Należy tu zwrócić uwagę przede wszystkim na następujące zagadnienia:
1. Jeżeli pytania mają być rzeczowe, to powinny być formowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą. Trzeba o tym pamiętać, że takie pytania, które w odczuciu respondenta są nierzeczowe czy naiwne nie skłaniają go wcale do poważnego traktowania danej ankiety, ani też badającego.
2. Pytania powinny być tak formowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi. Ponadto w przypadku ankiet anonimowych pytania nie mogą dotyczyć takich kwestii, które mogłyby ujawnić osobę respondenta, gdyby na to pytanie odpowiedział. Choć wskazywaliśmy na to wcześniej, akcentujemy ten wymóg, ze względu na jego znaczenie.
3. Pytania należy tak stawiać, aby umożliwiały one uzyskiwanie danych obiektywnych, porównywalnych i sprawdzalnych,
4. Pytania nie powinny być sugestywne, dwuznaczne, ani też podejmować spraw drażliwych w taki sposób, który mógłby u danych respondentach wywoływać oburzenie.
5. Pytający powinien zdawać sobie sprawę ze znaczenia kolejności stawianych pytań w ankiecie oraz z wpływu tej kolejności na jakość.
„To samo pytanie przy innej kolejności i w innym kontekście konsteluje inaczej świadomość odpowiadającego, a przez to prowadzić może do odmiennej odpowiedzi. Każde pytanie w ankiecie i każda odpowiedź na nie ma określoną wartość wskaźnikową w zależności od kolejności i struktury wszystkich poprzednich, jak i następujących po nim pytań oraz najbliższego jego kontekstu"3. Kolejność stawianych pytań nie jest więc sprawą obojętną w ankiecie.


Badania monograficzne polega na wszechstronnym opisie i analizie wybranej jednostki lub jednostek zbiorowości statystycznej. Wybrana w sposób świadomy jednostka powinna być typowa, powszechnie występująca lub też wskazująca kierunek rozwoju a więc przodująca. Uzasadnione jest też badanie jednostek skrajnych w sensie negatywnym. Monografia badająca jednostki ma w istocie niewiele cech wspólnych z badaniami statystycznymi, które zawsze dotyczą dużych zbiorowości. W badaniach monograficznych, jak i ankietowych, nie ograniczamy się do liczbowego opisu badanej jednostki lecz stosujemy również opis tekstowy. Wartość poznawcza badania monograficznego zależy przede wszystkim od poprawnego doboru jednostki lub jednostek, gdyż ich właściwości (cechy) przenoszone są z reguły na całą zbiorowość.

Badania reprezentacyjne jest częściowym badaniem statystycznym opartym na próbie pobranej ze zbiorowości generalnej w sposób losowy. Z teoretycznego i praktycznego punktu widzenia metoda ta jest najbardziej prawidłową formą Badania częściowego. Zastosowanie rachunku prawdopodobieństwa przy przenoszeniu wyników z losowej próby na całą zbiorowość umożliwia określenie wielkości popełnianego błędu. Możliwości tej nie daje ani metoda ankietowa, ani monograficzna. Zamiast gromadzić szczegółowe informacje o wszystkich jednostkach populacji generalnej, losujemy z niej pewną liczbę jednostek zwaną próbą i na podstawie otrzymanych wyników wnioskujemy o całości. Aby jednak próba była dobrą reprezentacją całości, należy zapewnić jednakowe szanse dostania się (trafienia) do próby wszystkim jednostkom zbiorowości generalnej. Jeśli prawdopodobieństwo wylosowania każdej jednostki jest jednakowe, wówczas wylosowana próba jest dobrą reprezentacją całej zbiorowości, tzn. charakteryzuje się tymi samymi właściwościami i prawidłowościami ogólnymi co zbiorowość generalna.

• szacunki statystyczne (interpolacyjne, ekstrapolacyjne)

Jeśli z pewnych względów nie możemy (lub nie chcemy) w sposób bezpośredni, tj. na podstawie badania pełnego lub częściowego uzyskać informacji o interesującej nas zbiorowości, to przeprowadzamy postępowanie zwane szacunkiem statystycznym. Szacunek ten polega na ustaleniu pewnych wielkości lub właściwości nieznanej zbiorowości na podstawie zbiorowości znanej, pozostającej z nią w określonym związku. Na przykład czas przeznaczony na czytanie książek, gazet i czasopism przez określoną grupę ludzi możemy szacować na podstawie liczby zakupionych książek, czasopism i gazet. Metodami szacunku statystycznego jest m.in. szacunek interpolacyjny i ekstrapolacyjny. Interpolacja polega na szacowaniu nieznanych wartości cechy na podstawie znanych wartości sąsiednich (późniejszych i sąsiednich). Ekstrapolacja natomiast na szacowaniu wartości wykraczających poza przedział wartości znanych.