Santi, da Vinci i Anioł- ściąga

Rafael, właśc. ur. 28 III lub 6 IV 1483, Urbino, zm. 6 IV 1520, Rzym, doniosłą rolę w ukształtowaniu talentu R. miało rodzinne m. Urbino, które pod rządami ks. F. da Montefeltre było ważnym ośr. nauki i sztuki, konkurującym z Florencją; pocz. nauki pobierał u swego ojca, Giovanniego, następnie u Perugina, od którego mógł przejąć umiejętność wiązania postaci z nasyconym światłem pejzażem; 1500–04 malował kompozycje rel. i portrety księcia Urbino; czteroletni (1504–08) pobyt we Florencji, zetknięcie się z dziełami Leonarda da Vinci i Michała Anioła oraz dynamiczną sztuką tego ośr. artyst., ułatwiło R. przełamanie tradycji malarstwa umbryjskiego; powstało wówczas wiele portretów i wizerunków Madonn, wyraźnie pod wpływem L. da Vinci, są to m.in. portrety małżonków M. i A. Doni, Madonna w ogrodzie, czy Piękna ogrodniczka; od 1509 przebywał w Rzymie, w służbie papieży Juliusza II i Leona X; 1515 został mianowany konserwatorem staroż. zabytków Rzymu; 1514–20 był kier. budowy Bazyliki Św. Piotra. Zaprojektował m.in. w Rzymie: kościół S. Eligio degli Orefici (od 1509), kaplicę Chigi przy kościele S. Maria del Popolo (od 1512), willę Madama (1517) oraz we Florencji pałac Pandolfini (od 1518). Główne dzieła mal.: freski w apartamentach papieskich (stanzach) w pałacu watykańskim — Stanza della Segnatura (1508–12, m.in. Dysputa o najświętszym sakramencie, Szkoła ateńska), Stanza d’Eliodoro (1511–14, m.in. Wypędzenie Heliodora ze świątyni), Stanza dell’Incendio (1514–17, m.in. Pożar w Borgo); freski w willi Farnesina (Triumf Galatei 1511–14), w Loggiach Watykańskich (1517–19, wraz z G. Romano i G. da Udine), gdzie wprowadził typ ornamentyki zw. groteską; liczne obrazy sztalugowe o tematyce rel. (Zaślubiny Marii — Sposalizo 1504, Złożenie do grobu 1507); słynne obrazy Madonn, w których dążył do stworzenia idealnego typu postaci kobiecej (Madonna del Granduca ok. 1505, Madonna Sykstyńska ok. 1513, Madonna della Sedia 1516), oraz portrety osobistości Rzymu i Watykanu, które wnikliwie i z całą swobodą przekazują indywidualne cechy modeli, są to m.in.: Portret kardynała (prowdopodobnie Hipolita d’Este, ok. 1511), Baldassare Castiglione 1512–14, Leon X z kardynałami Giulio de' Medici i Luigi de' Rossi ok. 1518; 1515–16 wykonał kartony do tkanin (Dzieje Apostolskie) dla Kaplicy Sykstyńskiej. R. stworzył styl pełen harmonii, spokoju, powagi i klas. piękna; jego dzieła cechuje doskonałość formy i kompozycji; w późnych pracach wprowadzał ujęcia już manierystyczne, czego przykładem jest ostatnie dzieło Przemienienie na Górze Tabor, obraz który był tylko w części namalowany, gdy artysta zmarł, dokładnie w swe 37 urodziny, na atak febry; dzieło ukończył zapewne uczeń — G. Romano; twórczość R. wywarła ogromny wpływ na sztukę eur. i jako obowiązująca norma piękna utrzymywała się aż do XIX w., stając się ważnym elementem malarstwa akademickiego.

Leonardo da Vinci [l. da wịnczi], ur. 15 IV 1452, Anchiano k. Vinci, zm. 2 V 1519, Cloux k. Amboise, Wszechstronny i genialny artysta.. Działał we Florencji (ok. 1472–1482 i ok. 1500–1508), w Mediolanie (1508–13); po 1513 przebywał w Rzymie i Bolonii. Już w warsztacie Verrocchia namalował anioła w Chrzcie Chrystusa tego artysty. Samodzielne dzieła Leonarda da Vinci z pierwszego okresu florenckiego: Pokłon Trzech Króli, Św. Hieronim (oba nie ukończone) i Zwiastowanie, studia do Madonny z kotkiem; z okresu pobytu na dworze mediolańskim: portret Cecylii Gallerani — Dama z gronostajem (ok. 1490–1491 — Muzeum Czartoryskich, Kraków), Madonna wśród skał (1483), malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza (rozpoczęcie ok. 1495) w refektarzu klasztoru przy kościele S. Maria delle Grazie w Mediolanie oraz model brązowego pomnika konnego F. Sforzy i projekty arch. (model kopuły katedry, plany pałacu); z drugim okresem florenckim wiąże się praca nad kartonem do obrazu Św. Anna Samotrzecia, nad kartonem i malowidłem ściennym Bitwa pod Anghiari dla Palazzo Vecchio we Florencji 1503–05 (obydwa nie zachowane) i nad portretem Mony Lisy; w drugim okresie mediolańskim powstały obrazy: Św. Jan Chrzciciel, Bachus, znana z kopii Leda z łabędziem i Św. Anna Samotrzecia oraz rysunkowy autoportret; Leonardo da Vinci jako malarza interesował gł. naturalny wygląd rzeczy, ruch, ekspresja (studia twarzy), światłocień (sfumato), perspektywa linearna, barwna i powietrzna; W czasie pierwszego pobytu w Mediolanie Leonardo da Vinci podjął systematyczne studia w dziedzinie anatomii, botaniki, matematyki, optyki i mechaniki; powstały wówczas gł. części traktatu o malarstwie, architekturze i anatomii, optyce i mechanice; w drugim okresie florenckim kontynuował prace nauk. i zbierał materiały do traktatu o pierwotnych siłach natury, obejmującego całą kosmologię; jego zainteresowania nauk. wiązały się ze sztuką bądź z pracami techn. i były wyrazem pasji poznawczej. Leonardo da Vinci opracował projekty licznych wynalazków (często związanych z prowadzonymi przez niego badaniami nauk.), znacznie wyprzedzających jego epokę: śmigłowca, spadochronu, opancerzonych pojazdów bojowych, łodzi podwodnej, maszyn włók., prasy dźwigniowej, walcarki, tokarki kołowej, szlifierki, zaworów, pomp. W Traktacie o malarstwie rozwinął wiele specjalnych problemów mal. (zagadnienia światła i cienia, koloru, perspektywy powietrznej i barwnej).

Michał Anioł, Michelangelo Buonarroti, , ur. 6 III 1475,) zm. 18 II 1564, Rzym, wł. rzeźbiarz, malarz, rysownik, architekt i poeta, początkowe pobierał w pracowni D. Ghirlandaia we Florencji (1488), gdzie m.in. opanował technikę malarstwa freskowego; wysłany przez Ghirlandaia, 1489–92 przebywał na dworze L. Medici, zw. Il Magnifico (Wawrzyniec Wspaniały); zetknął się wówczas ze środowiskiem humanistów Akad. Platońskiej i poznawał zbiory rzeźb antycznych w Ogrodach Medycejskich Św. Marka, pod kierunkiem kustosza tej kolekcji, rzeźbiarza B. di Giovanniego. Już we wczesnych pracach, którymi są: Madonna przy schodach (1491) i Walka centaurów z Lapitami (1492) —przezwyciężył styl wczesnego renesansu, dając w drugiej z nich przedsmak sztuki baroku; z wczesnego okresu florenckiego pochodzi też drewniany krucyfiks, ofiarowany przeorowi klasztoru augustianów, Santo Spirito. W 1494 powstały w Bolonii: statua anioła z kandelabrem oraz posągi św. Petroniusza i Prokulusa przeznaczone dla grobu św. Dominika w kościele S. Domenico. W czasie pobytu w Rzymie 1498–1500, na zamówienie fr. kardynała, posła Karola VIII, M.A. wykonał marmurową grupę Pietà; do tego okresu należy też rzeźba Bachus. We Florencji 1501–04 powstał posąg Dawida, wykonany na zamówienie władz miasta i ustawiony przed Palazzo Vecchio, oraz dwa płaskorzeźbione tonda — Madonna z Dzieciątkiem, a także marmurowa rzeźba Madonna z Dzieciątkiem. W 1505–06 powstał obraz Św. Rodzina, pierwsza praca mal. M.A., wykonana dla małżeństwa A. i M. Doni, stąd zw. często Tondo Doni. W tym czasie artysta rozpoczął pracę nad kartonem do fresku Bitwa pod Casciną, do Sali Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio we Florencji; do wykonania fresku jednak nie doszło. W 1505 papież Juliusz II zlecił M.A. budowę swego pomnika grobowego; prace trwały kilkadziesiąt lat, nie zostały jednak ukończone; gł. wykonanymi fragmentami są: Mojżesz (1515–16), 2 posągi tzw. niewolników, 4 niedokończone posągi jeńców oraz posąg Zwycięzca. Powodem przerwania pracy nad nagrobkiem było podjęcie przez Juliusza II budowy nowej Bazyliki Św. Piotra w Watykanie i zlecenie M.A. wykonania dekoracji sklepienia kaplicy Sykstyńskiej, gdzie 1508–12 powstał cykl fresków o tematyce biblijnej. Na okres 1520–34 przypada praca nad nagrobkami Medyceuszów (Giuliana, ks. de Nemours, i Lorenza, ks. Urbino) w Nowej Zakrystii w kościele S. Lorenzo we Florencji; w tym samym czasie powstały sala i przedsionek Biblioteki Laurenziana we Florencji. W 1535–41, na zlecenie papieża Pawła III, M.A. namalował na ścianie ołtarzowej kaplicy Sykstyńskiej fresk Sąd Ostateczny; wykonał również projekt urb. placu Kapitolińskiego w Rzymie; 1546 kontynuował budowę Bazyliki Św. Piotra (projekt kopuły z 1547 zrealizowany pośmiertnie). Z przeznaczeniem na własny grób M.A. wyrzeźbił Pietę, a temat ten podjął również w Piecie Rondanini. Ostatnim dziełem 89-letniego artysty była przebudowa części Term Dioklecjana w Rzymie na kościół S. Maria degli Angeli. Twórczość M.A. wyrasta ponad konwencje mu współczesnych, a cechujące ją monumentalizm oraz ekspresja i niepokój zapowiadają barok. Najsłynniejsze rzeźby M.A. odznaczają się cechami określanymi przez współczesnych jako divinità [‘boskość’], m.in. Pietà Watykańska, i terribilità [‘ ogromna siła dramatyczna'], m.in. Dawid — dzieło, dzięki któremu utrwaliła się sława M.A., a 29-letniego wówczas artystę obwołano największym rzeźbiarzem jego czasów. Utwory poet. M.A. powstały w większości pod koniec życia artysty, na marginesie twórczości plast.; tworzą one rodzaj poet. pamiętnika; słowo było dla artysty materią oporną, część utworów opracowywał wielokrotnie; najchętniej posługiwał się formą sonetu; gł. motywami poezji M.A. są miłość i śmierć.