Geografia - zagadanienia

1. Mapa i jej składniki
Mapa to rysunek powierzchni Ziemi przedstawiony na płaszczyźnie, w odpowiednim zmniejszeniu, w siatce południków i równoleżników za pomocą znaków umownych. Każda mapa zawiera trzy grupy składników:
matematyczne - czyli odwzorowanie kartograficzne i skalę;
geograficzne - tj. treść mapy, na którą składają się elementy fizyczno-
-geograficzne i ekonomiczno-geograficzne oraz napisy dotyczące nazewnictwa i opisy cyfrowe;
opis pozaramkowy (legenda) - zawierający tytuł mapy, jej skalę i objaśnienia
zastosowanych znaków umownych. Przystępując do analizy mapy, należy zapoznać się z jej składnikami po to, aby prawidłowo odczytać znajdujące się na mapie informacje. Mapa jest bowiem symbolicznym obrazem „pisanym sobie tylko właściwym alfabetem". Poznanie symboliki mapy pozwala traktować ją jako bogate źródło wiedzy, często zastępujące podręcznik.

2. Odwzorowania kartograficzne
Kulistej powierzchni Ziemi nie można przedstawić na mapie bez żadnych zniekształceń, ponieważ nie da się rozwinąć kuli tak, aby powstała z niej płaszczyzna. Z tego właśnie powodu na każdej mapie istnieją zniekształcenia.
Z definicji mapy wynika, że jest to rysunek powierzchni przedstawiony w siatce południków i równoleżników. Na powierzchni Ziemi wyznaczają one położenie punktu' tworzą siatkę geograficzną. Tworzenie mapy rozpoczyna się od przeniesienia siatki geograficznej na płaszczyznę z zastosowaniem okre¬ślonych reguł matematycznych, czyli odwzorowania kartograficznego. Siatka geograficzna po przeniesieniu na płaszczyznę nazywana jest siatką kartograficzną, ponieważ równocześnie nie zachowuje wierności kątów, od¬ległości i powierzchni występujących w siatce geograficznej. Siatka karto¬graficzna może zachować tylko jedną z wymienionych wyżej cech wierno¬ści. Z tego powodu odwzorowania dzieli się na:
wiernokątne - zachowujące wierność kątów, natomiast zniekształcające odległości i powierzchnie, co oznacza, że tylko kierunki wyznaczane przez południki i równoleżniki, odpowiadają kierunkom w rzeczy-wistości;
wiernoodległościowe - zachowujące jedynie wierność odległości, a znie¬kształcające kąty i powierzchnie, co oznacza, że odległości na ma¬pie przeliczone przez jej skalę odpowiadają odległościom w terenie;
wiernopowierzchniowe - zachowujące tylko wierność powierzchni, tzn. pole powierzchni na siatce przeliczone przez skalę odpowiada powierzchni w terenie, a zniekształcające kąty i odległości;
dowolne (umowne) - nie zachowujące żadnego z warunków wierności.
Kartograficzną siatkę wiernopowierzchniową, wiernokątną lub wierno-
odległościową można uzyskać przez odpowiednie rodzaje rzutowania siatki
geograficznej na płaszczyznę. Ze względu na rodzaj powierzchni rzutowania
odwzorowania dzielimy na:
płaszczyznowe (azymutalne) - otrzymywane z rzutowania powierzchni Ziemi na płaszczyznę styczną w jednym punkcie z kulą ziemską. Jeśli punkt ten znajduje się na biegunie, powstaje odwzorowanie azymu¬talne normalne; gdy jest położony na równiku - azymutalne po¬przeczne; natomiast gdy występuje w innych szerokościach geogra¬ficznych - odwzorowanie azymutalne ukośne. W odwzorowaniach płaszczyznowych normalnych południki odwzorowują się jako linie proste, a równoleżniki jako współśrodkowe okręgi. Siatki kartogra¬ficzne w odwzorowaniu płaszczyznowym są stosowane najczęściej do przedstawiania obszarów okołobiegunowych i map planiglobów.
walcowe - uzyskiwane w wyniku rzutowania siatki geograficznej na pobocz-nicę walca, który może być styczny z kulą wzdłuż równika - odwzo¬rowanie walcowe normalne, wzdłuż dwóch przeciwległych południ-ków — odwzorowanie poprzeczne, a jeżeli linia styczności jest w położeniu pośrednim między biegunem a równikiem - odwzo¬rowanie ukośne. W odwzorowaniu walcowym normalnym połu¬dniki i równoleżniki są równoległymi do siebie liniami prostymi przecinającymi się pod kątem prostym. Zachowanie warunku wierności kątów sprawia, że odwzorowanie to ma zastosowanie w żegludze. Najbardziej rozpowszechnioną siatką z zastosowaniem powyższego odwzorowania, jest siatka prostokątna Merkatora, często używana do przedstawiania stref czasowych na kuli ziem¬skiej. Siatki walcowe wykorzystuje się również do przedstawiania obszarów okołorównikowych.
stożkowe - powstające w wyniku rzutowania powierzchni kuli na pobocznicę stożka. Odwzorowanie stożkowe może być normalne - gdy stożek jest styczny z kulą wzdłuż jednego równoleżnika, poprzeczne - gdy oś stożka leży w płaszczyźnie równika lub ukośne - gdy oś stożka ma położenie między równikiem i osią ziemską. W odwzorowaniu stożkowym normalnym równoleżniki odwzorowują się jako łuki współśrodkowych okręgów, a południki jako ich promienie, zbiegające się w kierunku biegunów. W siatkach stożkowych przedstawia się najczęściej obszary jednego kontynentu lub jednego państwa. umowne (dowolne) - są przekształceniami wymienionych wyżej odwzorowań klasycznych (pseudoazymutame, pseudowalcowe, pseudostożkowe) lub powstają na drodze przeliczeń matematycznych określających położenie punktów przecięcia południków i równoleżników. Od¬wzorowania umowne najczęściej określa się nazwami pochodzący¬mi od nazwisk ich konstruktorów. Najczęściej używanym odwzoro¬waniem umownym jest wiemopowierzchniowa siatka Mollweidego, będąca odwzorowaniem pseudowalcowym.
Rys. 2 Siatka Mollweidego
W odwzorowaniach kartograficznych uzyskuje się tylko jeden punk (w odwzorowaniu azymutalnym) lub jedną linię wiernie przeniesioną z po wierzchni kuli. Jest to miejsce styczności kuli z powierzchnią rzutowania Im dalej od tego miejsca, tym zniekształcenia są większe.

3. Skala mapy
Każda mapa narysowana jest w odpowiednim zmniejszeniu, czyli skali. Przez skalę mapy rozumiemy stosunek odległości na mapie do odpowiadającej jej odległości poziomej w terenie - nie zaś odległości rzeczywistej uwzględnia¬jącej ukształtowanie powierzchni. Na mapie skala może być zapisana w po¬staci:
liczbowej - np. l :300 000, co oznacza, że l jednostce długości na mapie odpowiada 300 000 takich samych jednostek w terenie (l cm na mapie równa się 300 000 centymetrów w terenie). Ponieważ w mierzeniu odległości w terenie posługujemy się metrami lub kilometrami, centymetry zapisane w skali mapy należy zamienić na metry lub kilometry, pamiętając, że l km = 100 000 cm. Liczbową skalę mapy można również zapisać w postaci ułamka, np. 1/300 000. Liczba w jego mianowniku informuje nas o zmniejszeniu. Im jest większa, tym skala jest mniejsza, a mapa przedstawia większy obraz z mniejszą dokładnością;
mianowanej - np. l cm -> 3 km, co oznacza, że l cm na mapie odpo¬wiada 3 km w terenie;
liniowej (podziałki) - tj. skali wyrażonej w sposób graficzny w postaci odcin¬ka prostej podzielonego na równe części i opisanego w metrach lub kilometrach:
Skala mapy, niezależnie od formy jej zapisu, odnosi się do wymiarów liniowych. Można zatem na jej podstawie obliczyć odległości w terenie. Można również obliczyć pola powierzchni, gdyż każda powierzchnia jest iloczynem długości i szerokości. Na mapach, pola powierzchni w stosunku do odpowiadających im pól powierzchni w terenie, są kwa¬dratem zmniejszenia liniowego. Na mapie w skali 1:300 000, gdzie l cm odpowiada 3 km w terenie, pole kwadratu o boku l cm wynosi w terenie 9 km2. Pole powierzchni pozostaje równe kwadratowi skali liniowej tylko na mapach wielkoskalowych i mapach w odwzorowaniach wiernopowierzchniowych.

4. Metody przedstawiania zjawisk na mapie
Treść mapy może być przedstawiona w różnorodny sposób. Dobór metody zależy od cech prezentowanego na mapie zjawiska. Zastosowana metoda ma wyeksponować te zjawiska, które stanowią główną treść mapy, gdyż celem jest jak najlepsza czytelność mapy. Do najczęściej stosowanych należą metody:
sygnaturowa - polegająca na przedstawianiu treści za pomocą znaków umownych. Stosuje się j ą do prezentacji obiektów występujących w przestrzeni geograficznej punktowo lub w postaci linii, np. miast, surowców mineralnych, ośrodków przemysłowych, rzek, dróg itd. Metoda sygnaturowa może być również wykorzystywana do przedstawienia zjawisk powierzchniowych, np. upraw. Nie¬kiedy różnicuje się wielkość sygnatur, co ma wskazywać na od¬mienną wagę prezentowanych treści, np. większa sygnatura su¬rowca mineralnego sugeruje, że zaznaczone złoże jest największe powierzchniowo lub jego zasoby są większe niż innych złóż tego samego surowca. Stosowane w metodzie sygnaturowej znaki mo¬gą mieć postać:
• figur geometrycznych, wewnątrz których mogą być wrysowane mniejsze figury lub inne znaki, np. kół, kwadratów, trójkątów;
• linii dla oznaczenia obiektów liniowych, których szerokości nie przedstawia się w skali mapy, np. drogi, rzeki, granice administracyjne;
• obrazków przypominających swym wyglądem treść prezentowa¬nego zjawiska, np. kolba - przemysł chemiczny, kłos - uprawy zbożowe;
• liter będących najczęściej skrótami nazw, np. symbole pierwiast¬ków chemicznych,
zasięgów - którą zaznaczamy najdalsze granice występowania danego zja¬wiska. Najczęściej na mapie wrysowany jest kontur odpowiada¬jący powierzchni, na której zjawisko występuje. Linia zasięgu wskazuje, że w jej obrębie występuje dane zjawisko, lecz nie in¬formuje o jego intensywności. Aby było wiadomo, po której stronie linii zjawisko występuje, obszar występowania można zamalować lub dodać do linii zasięgu krótkie, prostopadłe kreseczki od strony występowania zjawiska lub wprowadzić sygnaturę prezentowanego zjawiska. Linia przedstawiająca granicę występowania zjawiska może być również dodatkowo opisana, np. północna granica uprawy pszenicy. Metodę zasięgów stosuje się na mapach geolo¬gicznych, glebowych, użytkowania ziemi i innych.
izarytmiczna (izolinii) - polegająca na przedstawianiu zjawiska za pomocą linii równych wartości zjawiska, tj. linii łączących punkty o takiej samej wielkości, np.
• poziomice (izohipsy) łączą punkty o tych samych wysokościach bezwzględnych,
• izobaty łączą punkty o jednakowej głębokości wody,
• izotermy łączą punkty o jednakowej temperaturze,
• izobary łączą punkty o jednakowym ciśnieniu atmosferycznym,
• izohiety to linie takiej samej wielkości opadów atmosferycznych.
Izolinie wykreśla się na podstawie sieci punktów, z których każdy ma konkretną, ustaloną na podstawie pomiarów wartość liczbową. Izorytmy oddają zatem wiernie zmienność natężenia zjawisk.
kropkowa (punktowa) - w której mapę pokrywa się punktami w miejscach, gdzie zjawisko występuje. Każda kropka posiada określoną wartość, np. ilość osób. Odległość między punktami ukazuje zmienność natężenia zjawiska. Zastosowanie na mapie metody kropkowej faktycznie ogranicza jej treść do jednego zjawiska. Wykorzystanie tej metody do prezentacji kilku zjawisk na tej sa¬mej mapie sprawi, że mapa przestanie być czytelna. Metodę kropkową najczęściej stosuje się na mapach ludności.
kartogramu - przedstawiającego rozkład średnich wartości zjawiska we¬dług jednostek terytorialnych, najczęściej administracyjnych, np. gęstości zaludnienia wg województw. W kartogramie przed¬stawione są wartości względne pogrupowane w przedziały, np. O - 10; 11 - 20 itd. Przedziałów wielkości nie może być zbyt dużo, gdyż zmniejszy się czytelność mapy. Każdy przedział kla¬sowy ma przypisaną mu barwę lub sygnaturę (szraf). Zasadą jest stosowanie barwy (szrafu) od najjaśniejszej przy najmniejszej in¬tensywności zjawiska do najciemniejszej dla największej inten¬sywności. Ponadto barwy (szraf) powinny należeć do tej samej kategorii, zmieniają się tylko ich odcienie lub odległość między liniami i grubość linii. Jeśli jednostka terytorialna pozbawiona jest barwy (szrafu), oznacza to, że w tej jednostce nie występuje prezentowane na mapie zjawisko.
kartodiagramu - czyli diagramu (wykresu) umieszczonego na mapie. Wykre¬sy wyrażają sumaryczną wielkość zjawiska występującego na da¬nym obszarze, np. liczbę zatrudnionych, wielkość produkcji przemy¬słowej ogółem. Na mapie mogą występować w postaci słupków, kwadratów, kół lub innych figur. Wysokość słupka lub powierzchnia figury odpowiada wielkości zjawiska. Diagramy można wewnętrz¬nie zróżnicować, np. wielkość koła ukazuje ogólną liczbę zatrudnio¬nych, a jego wycinki strukturę zatrudnienia wg działów gospodarki.
Diagramem jest również wykres wstęgowy ukazujący np. potoki przewozu pasażerów lub ładunków wzdłuż trasy komunikacyjnej. Wielkość zjawiska obrazuje się w tym przypadku szerokością wstęgi.
Większość map wykreśla się, stosując równocześnie kilka metod lub dodając dodatkowo element barwy. Najlepszym przykładem jest mapa po¬ziomicowa, na której w celu uwypuklenia rzeźby stosuje się barwienie ob¬szarów między poziomicami odpowiednio dobranymi kolorami. Mapę, na której rzeźbę przedstawia się za pomocą rysunku poziomicowego uzu¬pełnionego barwami, nazywamy mapą hipsometryczną.
Często uzupełnieniem mapy hipsometrycznej jest profil terenu, którego zadaniem jest ułatwienie czytania rysunku poziomicowego. Profil terenu to wykres ukształtowania powierzchni wzdłuż wybranej linii. Powstaje przez rzu-towanie punktów przecięcia się linii profilu z poziomicami. Na osi poziomej profilu, rysowanej w skali mapy, zaznacza się odległości między poziomicami, natomiast na osi pionowej wysokości bezwzględne. Skala pionowa profilu po¬winna być większa niż skala osi poziomej, gdyż w ten sposób zostanie zagwa¬rantowane właściwe ukazanie zróżnicowania wysokości. Stosunek skali pio¬nowej do poziomej nazywamy przewyższeniem profilu, np. gdy skala piono¬wa wynosi l: 2000 a pozioma l: 20 000, profil jest dziesięciokrotnie przewyż¬szony. Dobór odpowiedniego przewyższenia jest bardzo ważny,
ponieważ źle dobrane przewyższenie daje fałszywy obraz rzeźby, może spłaszczyć teren lub dać wyobrażenie gór dla obszaru falistego

5. Generalizacja map
Zmniejszając skalę mapy, przy zachowaniu jej wymiarów, zwiększamy równocześnie powierzchnię obszaru przedstawioną na mapie. Zachodzi wtedy konieczność opuszczenia wielu szczegółów uznanych za mniej istotne. Proces uogólnienia mapy, polegający na selekcji i upraszczaniu treści oraz zmianie znaków szczegółowych na bardziej ogólne, nazywamy generalizacją mapy. Celem generalizacji jest zwiększenie czytelności map. Ze względu na kryteria selekcji treści możemy wyróżnić generalizację:
• ilościową- polegającą na eliminowaniu mniejszych obiektów (np. miej¬scowości o mniejszej liczbie mieszkańców, dopływów rzek, drugo¬rzędnych dróg), upraszczaniu rysunku (np. zarysu linii brzegowej, biegu rzeki, kształtu powierzchni lasu), zamianie (znaków powierzchniowych na sygnatury). Generalizację ilościową przeprowadza się przy tworzeniu map małoskalowych na podstawie wielkoskalowych - im mniejsza skala mapy, tym mniej szczegółów.
• jakościową - polegającą na eliminacji niektórych treści w celu wyeks¬ponowania innych zagadnień. Zabiegu takiego dokonuje się przy two¬rzeniu map tematycznych, np. na mapie surowców mineralnych zaznaczone będą miejsca ich występowania oraz punkty odniesienia ułatwiające orientację (np. główne rzeki i największe miasta). Wyeliminowani zastanie natomiast ukształtowanie powierzchni, zabagnienie terenu, lini komunikacyjne i inne treści.

6. Rodzaje map
Różnorodne cele, którym służą mapy, wpływają na ich skalę i dobór treści. Dlatego mapy, nawet tego samego obszaru, mogą się znacznie od siebie różnić. Ze względu na skalę, w jakiej wykonana jest mapa, wyróżniamy mapy:
szczegółowe (plany) - w skali od 1:1000 do 1:5000, są nimi plany miast, osiedli i innych niewielkich obszarów, na których z reguły nie uwzględnia się ukształtowania powierzchni;
topograficzne (wielkoskalowe) - w skali od 1:10 000 do 1:200 000 to mapy bardzo szczegółowe, zawierające obok siatki kartograficznej siatkę współrzędnych prostokątnych ułatwiającą pomiar odległości i kątów. Pokrycie terenu przedstawione jest za pomocą znaków topograficznych: punktowych (np. samotne drzewo), liniowych (np. rzeka) i powierzchniowych (np. łąka, las). Mapy topograficzne dzięki dużej szczegółowości nadają się do różnego typu prac terenowych. Odmianą map wielkoskalowych są mapy turystyczne;
przeglądowo-topograficzne (średnioskalowe) - w skalach od l :200 000 do 1:1 000 000. Zawierają uogólnione treści dotyczące ukształtowania powierzchni i pokrycia terenu.
przeglądowe (małoskalowe) - mapy o skalach mniejszych niż l: l 000 000. Są zgeneralizowane, przedstawiają tylko ogólny obraz lądów lub państw.
Znajdująca się na mapach treść jest podstawą wydzielania map:
ogólnogeograficznych - uwzględniających ogólną charakterystykę środowiska geograficznego, tj. rzeźbę, wody, sieć osadniczą, drogi. Wśród map ogólnogeograficznych wyróżnia się mapy fizyczne, tj. hip-sometrycvzne oraz mapy polityczne i administracyjne. tematycznych - przedstawiających wybrany składnik środowiska lub go¬spodarki. Najogólniej dzieli sieje na:
• przyrodnicze (np. geologiczne, tektoniczne, klimatyczne, hy¬drologiczne, glebowe),
• społeczno-gospodarcze (np. ludności, przemysłu, użytkowania terenu, komunikacyjne),
• specjalne (np. górnicze, urbanizacyjne, inżynieryjne).

Planeta Ziemia
7. Budowa Wszechświata
Wszechświat współcześnie pojmowany jest jako wszystko, co istnieje. Stanowią go materia, promieniowanie, energia i przestrzeń. Jego wielkość jest tak ogromna, że nie pozwala, przy obecnym stanie wiedzy i możliwościach technicznych człowieka, na zbadanie nawet jego części. Nie jest znana zarówno jego przeszłość, jak i przyszłość. Jedyna rzecz, do której zgodnie doszli wszyscy badacze, to stwierdzenie, że każde znane nam dziś ciało niebieskie jest przejściową formą występowania materii. Miało zatem swój początek i będzie miało koniec - gdy materia zmieni formę.
Najczęściej przyjmowana dziś hipoteza powstania Wszechświata to Wielki Wybuch (Big Bang). Zakłada się, że miał on miejsce ok. 20 mld lat temu i był wynikiem skupienia się całej materii w jednym punkcie. Od momentu Wielkiego Wybuchu do dziś Wszechświat rozszerza się we wszystkich kierunkach z jednakową prędkością. Zmniejsza się również temperatura budującej go materii oraz jej gęstość. Według praw fizyki Wielki Wybuch powinien pozostawić po sobie fale radiowe. W 1965 r. wy¬kryto takie słabe promieniowanie, docierające z wszystkich kierunków.
Częściami składowymi Wszechświata są galaktyki, czyli skupiska gwiazd wraz z materią międzygwiezdną. Około 90% materii budującej galaktykę jest skupiona w gwiazdach tej galaktyki. Gwiazda to ciało niebieskie zbudowane ze zjonizowanych gazów, głównie wodoru i helu, w których na skutek ogromnej gęstości materii dochodzi do reakcji termoją¬drowych. Dzięki nim gwiazda wytwarza własne światło w przeciwieństwie do planety świecącej światłem odbitym. Galaktyki mogą mieć różne kształty i rozmiary. Ze względu na kształt wyróżniamy galaktyki eliptyczne, spiralne i nieregularne. Kilka tysięcy galaktyk tworzy gromadę galaktyk. Gromady łączą się w większe jednostki - supergromady. Średnice supergromad docho¬dzą do 70 min lat świetlnych. Między supergromadami występuje niemal pusta przestrzeń wielkości 100 - 200 min lat świetlnych. Rok świetlny to astronomiczna jednostka odległości, równa drodze, jaką przebywa promień świetlny w próżni w ciągu roku, biegnąc z prędkością ok. 300 tyś. km/s.
Galaktyka, w której położona jest Ziemia, nosi nazwę Układu Mlecznej Drogi. Jest to galaktyka spiralna o średnicy ok. 100 000 lat świetlnych, wirują¬ca z dużą prędkością wokół centralnie położonej wypukłości. Słońce znajduje się na peryferiach Drogi Mleczne5 w odległości ok. 30 000 lat świetlnych od centrum galaktyki i krąży wokoło centrum z prędkością 220 km/sęk.
Przyjmuje się, że Układ Słoneczny powstał z wirującej zagęszczonej materii międzygwiezdnej ok. 6 mld lat temu. Według jednej z teorii, Słońce i planety powstały niemal równocześnie z obłoku materii zagęszczającej się w części centralnej. Wraz z kurczeniem się materii rosła jej temperatura i ciśnienie oraz prędkość ruchu wirowego. Z centralnej części zagęszczenia powstał zalążek Słońca. Wirujące dookoła niego pyły zderzały się i tworzyły coraz większe bryły, co dało początek planetom. Zróżnicowanie temperatury w poszczególnych miejscach układu zadecydowało o składzie chemicznym i gęstości praplanet. Formowanie się planet polegało na skupianiu się w ich jądrach ciężkich substancji. W ten sposób powstały koncentryczne warstwy o różnym składzie chemicznym, które zbudowały planety. Powolne stygnię¬cie wnętrza doprowadziło do powstania na powierzchni niektórych planet sztywnej skorupy skalnej.

8. Budowa Układu Słonecznego
Składnikami Układu Słonecznego są planety i ich księżyce, planetoidy, komety, meteoroidy i materia międzyplanetarna. Wszystkie wymienione ciała niebieskie krążą wokół Słońca, utrzymywane siłami jego grawitacji.
Układ Słoneczny ma kształt zbliżony do dysku. Niemal cała masa Układu
skupiona jest w Słońcu - 99,87%.
Słońce - jest gwiazdą średniej wielkości, zbudowaną głównie z wodoru (ok. 70%) i helu (ok. 27%). W jego wnętrzu zachodzą reakcje ter¬mojądrowe będące źródłem energii słonecznej. Temperatura po¬wierzchni Słońca wynosi ok. 5500C, natomiast jego wnętrza ok. 14 min C. Przejawem aktywności są wybuchy materii wyrzu¬canej przez Słońce na duże odległości, widoczne z Ziemi w postaci rozbłysków. Z Ziemi widoczne są również plamy słoneczne. Są to obszary promieniujące znacznie słabszym światłem - stąd wraże¬nie ciemnej barwy. Ich ilość, wielkość, kształt i położenie ulegają zmianom. W zwiększonej ilości plamy na Słońcu pojawiają się co ok. 11-12 lat. Oblicza się, że w ciągu jednej sekundy na skutek promieniowania Słońce traci 5 min ton swojej masy.
Planety typu ziemskiego - to Merkury, Wenus, Ziemia i Mars. Mają niewiel¬kie rozmiary, natomiast bardzo dużą gęstość budującej je materii. Wszystkie mają metaliczne jądro i twardą skorupę zbudowaną głównie ze skał krzemianowych. Otoczone są atmosferą o różnym składzie chemicznym, różnej gęstości i grubości. Na powierzchni wszystkich planet tej grupy znajdują się ślady uderzeń meteorytów i ślady działalności wulkanicznej. Planety typu ziemskiego, ze względu na swoje położenie w Układzie Słonecznym, tworzą grupę planet wewnętrznych.
Planety olbrzymie - należą do nich Jowisz, Saturn, Uran i Neptun. Mają znacznie większe średnice niż planety wewnętrzne, natomiast znacznie mniejszą gęstość materii, z której są zbudowane. Przy¬puszczalnie są to gazowe bryły, zbudowane głównie z wodoru, posiadające niewielkie stałe jądra, nie mają natomiast skalistej skorupy. Przypuszcza się również, że gazy budujące planety olbrzymie są pod tak dużym ciśnieniem, że pod jego wpływem ulegają skropleniu. Planety mogą być więc kulami cieczy, utrzy¬mującymi swój kształt dzięki sile grawitacji. Badanie planet olbrzymich jest utrudnione z powodu ich gęstych atmosfer, skła¬dających się z wodoru, helu, metanu i amoniaku. Charaktery¬styczną cechą tych planet jest duże spłaszczenie biegunowe, będące skutkiem bardzo szybkiego ruchu obrotowego. Planety olbrzymie posiadają liczne księżyce i pierścienie utworzone z pyłów rozpro¬szonej materii (np. Jowisz i Uran) lub bryłek lodu (np. Saturn).
Księżyce - ciała niebieskie krążące wokół planet. Liczba księżyców obie¬gających planety jest różna: Ziemia i Pluton są okrążane przez l księżyc, Mars przez 2, Jowisz przez 16, a Saturn przez 23. Księży¬ce na ogół nie posiadają atmosfery.
Z Ziemi obserwujemy oświetloną w dużym stopniu tę stronę Księżyca, która jest zwrócona w kierunku Ziemi. Czas obiegu Ksiꬿyca jest równy okresowi jego obrotu (27 dni 7 godzin 43 minuty), przez co mieszkańcy Ziemi mogą obserwować tylko jedną stronę te¬go naturalnego satelity naszego globu. Obserwujemy fazy Księżyca. Należą do nich: nów - gdy Księżyc znajduje się między Ziemią i Słońcem a jego tarcza jest niewidoczna, pierwsza kwadra - wi¬dzimy oświetloną połowę tarczy Księżyca, pełnia - widoczna jest cała tarcza Księżyca, trzecia kwadra - widoczna druga połowa tar¬czy Księżyca.
Planetoidy (asteroidy) - małe ciała niebieskie o nieregularnych kształtach i średnicach od kilkudziesięciu do kilkuset kilometrów, krążące mię¬dzy planetami wokół Słońca. Największe z nich to Ceres, Pallas i Vesta. Obecnie znanych jest ponad 3000 planetek. Przypuszcza się, że planetki są szczątkami jednej wielkiej planety, która niegdyś obiegała Słońce między orbitami Marsa i Jowisza i uległa rozbiciu.
Komety - małe ciała niebieskie, poruszające się okresowo wokół Słońca po bardzo wydłużonych torach. Są to bryły zbudowane z dwutlenku węgla, amoniaku i metanu zmieszanych z pyłem i spojonych lo¬dem. Obecnie znamy około 1000 komet, z których np. kometa Halleya pojawia się co 75 lat. Gdy kometa zbliża się do Słońca, powstaje wokół jej jądra pyłowo-gazowa otoczka, tzw. koma, która wraz z jądrem stanowi głowę komety. Kometa posiada również warkocz składający się z pyłów i gazów pochodzących z głowy komety. Warkocz może mieć długość kilkuset milionów kilometrów. Po przejściu obok Słońca warkocz i koma zanikają. Wyparowywanie lodowego spoiwa komety powoduje rozluźnienie jądra i z biegiem czasu jego rozpad na meteoroidy.
Meteoroidy - skalne bryły materii i drobnego pyłu, krążące w Układzie Sło¬necznym. Po wejściu w atmosferę ziemską wywołują zjawisko świecenia— spalaj ą się częściowo lub całkowicie i noszą nazwę me-teorytów. Spadające na powierzchnię Ziemi meteory najczęściej są bryłami kamiennymi (krzemiany), rzadziej kamienno-żelaznymi lub żelaznymi.
Materia międzyplanetarna - to drobne ziarna pyłów kosmicznych, roz¬rzedzone gazy i plazma, tworzące skupiska, tzw. roje krążące do¬okoła Słońca.