Geneza demokracji szlacheckiej.

W mojej pracy zamierzam objąć okres od nadania przywileju koszyckiego (1374 r.) do ostatecznego ukształtowania się demokracji szlacheckiej (1573 r.).
Demokracja szlachecka wykształciła się w XV i XVI w. dzięki uzyskiwanym przez szlachtę przywilejom. Jednym z najważniejszych był przywilej nadany w Koszycach w 1374 r. przez Ludwika Węgierskiego. Nie był to jednak pierwszy przywilej, pojawiły się one już w 1180 r. Nadany został on dla ogółu szlachty, a jednymi z treści dokumentu było:
a) zwolnienie szlachty z podatków z wyjątkiem tzw. poradlnego, którego wysokość zmniejszono z 12 do 2 groszy od łana
b) przyrzeczenie powierzania urzędów starostów Polakom, a kasztelanów i wojewodów szlachcie lokalnej
c) nałożenie obowiązku wypłaty odszkodowań za wyprawy zagraniczne i wykupienie szlachcica z niewoli przez króla
d) postanowienie budowy zamków warownych na koszt króla.
Znacznie wzmocniło to pozycję szlachty w państwie. Przywilej nadany w Czerwińsku w 1422 r. przez Władysława Jagiełłę, mówił o nienaruszalności szlacheckich dóbr ziemskich bez wyroku sądowego. Stało się to w momencie, gdy rycerstwo było już zgromadzone w tamtejszym obozie na wojnę z Krzyżakami. Król wprowadził zakaz sprawowania funkcji sędziego i starosty przez jedną osobę, co osłabiło pozycję magnaterii w państwie. Powstał również jednolity system prawny.
W Nieszawie (1454 r.) Kazimierz Jagiellończyk nadał rycerstwu małopolskiemu przywilej, w którym przyrzekł, że nie wyda nowych ustaw ani nie zwoła pospolitego ruszenia (nie powoła pod broń szlachty) bez zasięgnięcia opinii sejmików ziemskich. Taki sam przywilej otrzymało w tym samym roku w Cerekiewicy rycerstwo wielkopolskie. Na jego mocy cała szlachta uzyskała pośrednio wpływ na stanowienie prawa oraz możliwość współdecydowania o wojnie i pokoju, a zatem uprawnienia przysługujące dotąd jedynie dostojnikom. Zarówno więc możnowładztwo, jak i ubogie rycerstwo cieszyły się takimi samymi uprawnieniami, a polski stan szlachecki stał się pod tym względem jednolity.
W 1496 r. Jan Olbracht zwołał do Piotrkowa sejm, aby uzyskać zgodę szlachty na jej udział w wyprawie tureckiej. Statuty, które wówczas ustalono, pogłębiły wydatnie, zarysowującą się od dawna przewagę stanu rycerskiego w społeczeństwie. Zakazano w nich mieszczanom nabywania dóbr ziemskich i obejmowania wyższych stanowisk kościelnych, z wyłączeniem osób mających stopnie naukowe. Wzorując się na ustawodawstwie Kazimierza Wielkiego ograniczono prawo chłopów do opuszczania wsi i przyznano je raz w roku jednemu kmieciowi w osadzie. Zwolniono od ceł przeznaczone na sprzedaż produkty gospodarstw szlacheckich oraz towary sprowadzane dla dworów ziemiańskich. Zobowiązano wojewodów do nakładania tzw. taks wojewodzińskich, czyli do ustalania cen na wyroby rzemieślnicze, co przede wszystkim miało hamować ich nieuzasadniony wzrost. Podobne działania w celu zapobiegania drożyźnie podejmowały same miasta.
Wszystkie te postanowienia zapewniały szlachcie korzystną i uprzywilejowaną pozycję w życiu gospodarczym państwa, choć w praktyce nie zawsze ich przestrzegano.
Ukoronowaniem demokracji szlacheckiej była konstytucja Nihil novi (1505 r.). Szlachta, która nie zamierzała zrzekać się uprawnień uzyskanych za panowania Kazimierza Jagiellończyka, znalazła sojusznika w osobie króla. Aleksander w 1503 r. napominał ją, „ażeby wybrała posłów tak wielu i owszem więcej niż pierwej bywało, posłała ich na sejm i dała im pełnomocnictwa czynienia wszystkiego w imieniu szlachty, tak jak gdyby cała szlachta była na sejmie obecna.”
Podczas sejmu w Radomiu w 1505 r., wychwalono tam konstytucję Nihil novi: „ponieważ prawa ogólne i ustawy publiczne dotyczą nie pojedynczego człowieka, ale ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim, wraz z wszystkimi Królestwa naszego prałatami, panami radami, posłami ziemskimi, za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jako też postanowiliśmy, iż dotąd na potomne czasy nic nowego stanowionym być nie ma przez nas i przez naszych następców, co by było z ujmą i uciemiężeniem Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej”. Nowe prawa mogły być zatem stanowione jedynie na sejmie – wspólnie przez króla, senatorów i posłów ziemskich.
Na sejmie radomskim zatwierdzono opracowany przez Jana Łaskiego zbiór praw i przywilejów Królestwa Polskiego, uznany potem za fundamentalny. Wkrótce też wydano go drukiem, „aby znajomość prawa z wyjątkowej, powszechną stać się mogła”.
W pewnym momencie zaczął się rozwijać ruch egzekucyjny szlachty. Był to ruch średniej szlachty dążącej do uporządkowania ustroju państwa oraz zwrotu rozdanych dóbr królewskich. W programie ruchu egzekucyjnego znalazły się:
- uporządkowanie praw
- wprowadzenie tolerancji religijnej
- utworzenie stałej armii
- zawarcie unii realnej Polski z Litwą
- reforma skarbu i administracji państwa
- wprowadzenie zakazu łączenia kilku urzędów w jednym ręku.
Zygmunt August początkowo odrzucał postulaty ruchu egzekucyjnego, opierając się na wybranym gronie senatorów, których, wbrew zakazom prawa, zjednywał sobie hojnie nadawanymi królewszczyznami i awansami na urzędy. Zatarg monarchy ze szlachtą zaostrzył się w 1559 r., kiedy to sejm, wobec odkładania przez króla egzekucji praw, odmówił uchwalenia podatków na potrzeby wojny w Inflantach. Zygmunt August udał się więc na Litwę, gdzie przebywał do 1562 r. Nieobecność władcy, przerwa w zwoływaniu sejmów i odprawianiu sądów królewskich naruszyły ład wewnętrzny kraju.
Wkrótce po rozpoczęciu wojny w Inflantach okazało się, że Litwa nie jest w stanie sama podołać ciężarom wojennym. Możnowładztwo litewskie nie potrafiło sprostać zadaniom wojskowym, a pusty skarb nie pozwalał na nowe zaciągi. Współdziałanie króla z senatorami nie zapewniło koniecznych środków materialnych, szlachta zaś stanowczo odmawiała uchwalania podatków, jeśli monarcha nie podejmie reform egzekucyjnych. Jednocześnie, zgromadzone w 1562 r. pod Witebskiem rycerstwo Wielkiego Księstwa zażądało: „aby byli [z Polską] w jedinostwie [jedności], najwięcej dla dwóch przyczyn, dla jednego pana obrania i dla jednej obrony, aby spólnie sejmowali i prawa jednakiego używali”.
Zarówno te postulaty, jak i pilne potrzeby wojenne oraz konieczność przywrócenia ładu wewnętrznego w Polsce sprawiły, że król zdecydował się podjąć dzieło egzekucji.
Jednym z największych wspólnych osiągnięć Zygmunta Augusta i egzekucjonistów była unia Polski z Litwą. Początkowo jednak ten postulat ruchu egzekucyjnego budził szczególną niechęć monarchy. Uważał on bowiem Wielkie Księstwo Litewskie za dziedzictwo Jagiellonów i pragnął utrzymać tam ustrój patrymonialny, zapewniający znacznie większy zakres władzy królewskiej. Także możnowładcy litewscy zdecydowanie przeciwstawiali się unii w obawie przed żądaniami egzekucjonistów, godzącymi zarówno w ich przywileje gospodarcze i polityczne, jak i w tradycje państwowe Litwy.
Po latach jednak Zygmunt August stał się gorącym zwolennikiem związku Polski z Litwą. Wkrótce powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, na mocy unii lubelskiej w 1569 r.
Umacnianie się pozycji szlachty w państwie, wzrost zapotrzebowania na zboże w Europie Zachodniej oraz intensyfikacja handlu dzięki odzyskaniu Pomorza Gdańskiego spowodowały ukształtowanie się i rozwój w XV i XVI wieku systemu gospodarki opartej na folwarku i pańszczyźnie. Do XVI wieku folwark był gospodarstwem dostarczającym szlachcicowi środków do życia. Od XVI wieku stał się także źródłem dochodu pieniężnego. Folwarki miały różną wielkość (średnio 60-80 ha). Tworzone były poprzez wykupywanie sołectw, rugowanie sołtysów oraz zagospodarowanie nieużytków. Większość prac w folwarkach była wykonywana przez chłopów w ramach pańszczyzny, której wielkość od XVI wieku systematycznie wzrastała. Skutkiem rozwoju gospodarki pańszczyźnianej było m.in. wzrost zamożności szlachty, wzrost gospodarczy kraju, ścisłe przypisanie chłopa do ziemi, a także nadmierne uzależnienie gospodarki od koniunktury w Europie Zachodniej.
Zasada elekcyjności tronu kształtowała się w państwie polskim od XIV wieku. W wieku XV i XVI była to elekcja w łonie dynastii Jagiellonów. Po śmierci jej ostatniego przedstawiciela, Zygmunta Augusta, w czasie tzw. wielkiego bezkrólewia ustalono zasady wyboru króla w formie elekcji viritim. Prawo wyboru króla przysługiwało każdemu szlachcicowi, który przybył na elekcję. W czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta określono także zasady ustrojowe państwa, obowiązujące do 1791 roku, m.in. ustalono, iż każdy nowo wybrany władca musi zatwierdzić artykuły henrykowskie, czyli zebrane zasady ustroju państwa, oraz pacta conventa (osobiste zobowiązania każdego władcy).
Zygmunt August zmarł 7 VII 1572 roku. Elekcji jego następcy dokonano w maju 1573 roku. Został nim brat króla Francji – Henryk Walezy. Na wieść o śmierci swojego brata uciekł on jednak z Polski w czerwcu 1574. Wobec odmowy powrotu do kraju szlachta w grudniu 1575 roku dokonała elekcji na tron polski Anny Jagiellonki i Stefana Batorego.
Datę 1573 r. uznajemy jako całkowite ukształtowanie demokracji szlacheckiej, gdyż była to pierwsza wolna elekcja, podczas której szlachta mogła brać udział.