Jan Kochanowski - "Spór ze stoikami"

Poetycki cykl dziewiętnastu Trenów jest obrazem człowieka w konfrontacji ze śmiercią bliskiej osoby. Kochanowski, człowiek renesansu, piewca filozofii stoickiej, renesansowy poeta, traci ukochaną córkę Urszule, co powoduje kryzys światopoglądowy. Poeta jest przepełniony żalem, buntuje się przeciwko śmierci i Bogu. Treny to manifestacja tego żalu i buntu, a także bólu, emocji i przemyśleń związanych z gorzkim doświadczeniem śmierci.

Filozofia stoicka swoje korzenie ma w starożytnych Atenach, gdzie zapoczątkował ją Zenon z Kition. Główną cechą stoicyzmu był racjonalizm, przekonanie o łączności szczęścia, cnoty i rozumu. Stoicy głosili, że najwyższym dobrem jest cnota, ona zapewnia szczęście. Osiągnięcie szczęścia jest uwarunkowane uniezależnieniem się od okoliczności zewnętrznych, panowaniem nad sobą, wyrzeczeniem się dóbr przemijających. Cnotliwe życie to życie zgodne z naturą, która jest rozumna, harmonijna, boska. Nie stanowią jej namiętności, ale rozum. Rozumny charakter świata jest wzorowany na naturze, cały świat jest ładem. Ideałem stoików był mędrzec, cnotliwy, obojętny wobec dóbr nietrwałych. Surowi, trzeźwi, rygorystyczni stoicy dążyli do osiągnięcia stanu ataraksji, czyli wyzbycia się pokus, zachowania niewzruszonego spokoju, uniezależnienia się do radości i smutku świata zewnętrznego, panowania nad sobą i równowagi duchowej.
Kochanowski w Pieśniach dał wyraz temu, iż jest stoikiem, jest bliski stanu ataraksji, jest mędrcem. Treny są buntem przeciwko tej filozofii, negacją wcześniej wyznawanych zasad. Cykl trenów możemy podzielić na sześć części. Treny I i II są wstępem do cyklu, w Trenach od III do VIII Kochanowski wspomina i opłakuje córkę, żal poety potęguje się. Treny IX, X, XI są świadectwem kryzysu światopoglądowego, XII, XIII i XIV to poszukiwanie ukojenia. W Trenach od XV do XVII następuje stopniowe wyciszenie buntu, a w XVIII i XIX – uspokojenie.
Tren IX jest pierwszym z trzech utworów, w których Kochanowski pisze o swoim zwątpieniu, wyraża swój bunt. Utwór rozpoczyna się apostrofą do mądrości, większa część utworu jest jej pochwałą. Mądrość to cnota, wiedza życia. Jest nadrzędną wartością, zostaje wyniesiona ponad inne sprawy ludzkie: „Ty wszytki rzeczy ludzkie masz za fraszkę sobie,/ Jednaką myśl tak w szczęściu, jako i w żałobie/ Zawżdy niesiesz.” W taki sposób o mądrości mówili stoicy. Kochanowski przez lata zgłębiał jej tajemnice, żeby stać się mędrcem, ideałem filozofii stoickiej. Jednak jest bardzo nieszczęśliwy, ponieważ wszystko to okazało się daremne w obliczu tragedii życiowej, jaką była śmierć dziecka. Doszedł do prawd życiowych, poznał istotę mądrości, ale spadł ze szczytu i stał się takim samym, jak inni śmiertelnicy. Mądrość nie uchroniła go przed bólem i cierpieniem. „Terazem nagle z stopniów ostatnich zrzucony/ I między insze, jeden z wiela, policzony.” Śmierć Urszuli powoduje załamanie filozofii stoickiej. Mędrzec jest słaby i bezradny wobec tajemnicy życia. Zdobywanie wiedzy i zgłębianie tajemnic mądrości nie zdało się na nic. W Trenie IX Kochanowski neguje zasady filozofii stoickiej, ponieważ nie sprawdzają się one w obliczu osobistych tragedii.

Również w innych utworach cyklu Kochanowski występuje przeciwko uprzednio wyznawanym zasadom i regułom. W Trenie X poddaje pod wątpliwość istnienie życia pozagrobowego, a zatem wątpi w filozofię chrześcijańską. W Trenie XI poeta ponownie podważa stoicyzm. Poddaje pod wątpliwość cnotę, jako nadrzędną wartość. Treny są obrazem zwątpienia Kochanowskiego w zasady, które wcześniej pochwalał. Kwestionuje racjonalizm, ponieważ w obliczu tragedii życiowej nawet mędrzec nie jest w stanie racjonalnie myśleć.
Stoicyzm ze swoim racjonalizmem nie sprawdził się, dlatego Kochanowski występuje przeciwko niemu. Filozofia stoicka uczyła równowagi ducha, ale niemożliwe jest jej zachowanie w obliczu śmierci. Pojawia się niemoc poznawcza, poeta wątpi w możliwości ludzkiego umysłu. Kwestionuje wszechmoc mądrości, wartość cnoty, a więc nadrzędne wartości stoików. Zwraca się przeciwko zasadom, które wcześniej sam wyznawał. W Trenach na pierwszy plan wysuwa się osobista tragedia poety, porzuca on inną tematykę. Kochanowski twierdzi, że świat jest nieuporządkowany, panuje w nim chaos. Jest to odwrócenie się od obrazu świata, który pojawił się w Pieśniach. Cykl Trenów jest polemiką z filozofią stoicką i pozostałymi zasadami, które wyznawał poeta. To swego rodzaju traktat filozoficzny, oraz kryzysu światopoglądowego renesansowego poety.