Pojęcie i zadania analizy ekonomicznej

POJĘCIE I ZADANIA ANALIZY EKONOMICZNEJ
Analiza ekonomiczna działalności gospodarczej
Jest to zespół czynności badawczych, dotyczących jej wyników rzeczowych i finansowych, stanu ekonomicznego i pozycji na rynku oraz organizacji procesów i metod działania. Pojęcie analizy ekonomicznej odnosi się do metody badania naukowego, która polega na rozłożeniu badanego przedmiotu lub zjawiska na części składowe, w celu wykrycia składników przyczyniających się do kształtowania danego podmiotu lub zjawiska.
Cel analizy ekonomicznej
Jej celem jest przygotowanie odpowiednich informacji stanowiących podstawę do podejmowania decyzji gospodarczych. Analiza ekonomiczna zapoznaje z występującymi faktami i zjawiskami oraz ustala przyczyny tych zjawisk i faktów. Analiza ekonomiczna służy do oceny działalności i jej skutków. Wyniki te służą przede wszystkim do samokontroli i samooceny własnej działalności. Na podstawie danych analizy ekonomicznej można ustalić, czy dotychczasowa działalność przebiega zgodnie z założeniami oraz można określić i uzasadnić najkorzystniejsze kształtowanie się działalności w przyszłości.
Zespól czynności koncepcyjnych, rachunkowych i porównawczych, składających się na analizę ekonomiczną, ma na celu:
 zebranie odpowiednich informacji o stanie faktycznym, jego przyczynach i tendencjach,
 krytyczną ocenę istniejącego stanu, zamierzeń i tendencji,
 przeprowadzenie rachunku ekonomicznego, który ustaliłby skutki tego stanu,
 określenie i uzasadnienie najkorzystniejszego rozwiązania,
 postawienie wniosków pozwalających na powzięcie prawidłowych decyzji gospodarczych.
Przeprowadzenie analizy ekonomicznej jest konieczne dla racjonalnego gospodarowania i osiągania optymalnych efektów ekonomicznych. Realizując przedmiotowy zakres swego działania, analiza ekonomiczna spełnia następujące zadania:
 umożliwia zapoznanie się z zadaniami działalności gospodarczej i ich realizacją,
 umożliwia zapoznanie się ze stanem ekonomicznym czynników produkcji i metodami gospodarowania,
 umożliwia zapoznanie się z wynikami finansowymi działalności,
 umożliwia porównanie działalności analizowanego podmiotu gospodarczego z wynikami poprzednich okresów oraz z działalnością innych przedsiębiorstw.
Prawidłowa analiza musi spełniać cztery podstawowe warunki tj.:
 operatywność, tzn. że badania i wyciąganie wniosków powinny być przeprowadzane w takim terminie, aby mogły one służyć do podejmowania bieżących decyzji;
 konkretność, tzn. że badania i oceny powinny umożliwiać wyprowadzanie ścisłych, skonkretyzowanych wniosków;
 elastyczność, tzn. że metody analizy powinny być dostosowane do zmiennych warunków i potrzeb;
 dynamiczność, tzn. że badania i oceny powinny ujmować procesy gospodarcze w ich rozwoju.
Rodzaje analizy ekonomicznej
Analizy ekonomiczne można rozpatrywać ze względu na:
 stopień szczegółowości badań analitycznych,
 zakres przedmiotowy badań analitycznych,
 częstotliwość i czas przeprowadzania analizy,
 zastosowane metody badawcze,
 rodzaj informacji analitycznej.
Ze względu na stopień szczegółowości badań analitycznych rozróżnia się analizę:
 ogólną - dokonuje oceny działalności gospodarczej za pomocą syntetycznych wskaźników, bez ustalania przyczyn kształtowania się ocenianych wielkości;
 szczegółową - jest związana z wnikliwym badaniem związków i zależności między badanymi zjawiskami.
Ze względu na zakres przedmiotowy badań rozróżnia się analizę:
 odcinkową - polega na odrębnym badaniu różnych dziedzin działalności. Przy badaniach odcinkowych zawęża się wpływ kształtujących badane zjawisko czynników do bliskich zależności bez stwierdzania następstw w innych dziedzinach działalności. Z odcinkowych badań zestawia się ogólną ocenę i na tej podstawie wyciąga wnioski;
 kompleksową (całościową) - jest analizą ujmującą całokształt działalności przedsiębiorstwa. Polega ona na badaniu zjawisk we wzajemnej współzależności skutków i przyczyn. Pozwala to na ustalenie przyczyny pierwotnej. Analiza kompleksowa umożliwia pełniejszą ocenę i wyciągnięcie głębszych wniosków.
Ze względu na częstotliwość i czas przeprowadzania rozróżnia się:
 analizę ciągłą - są przeprowadzane przez cały okres prowadzenia działalności gospodarczej i dotyczą zwykle pojedynczych zjawisk i procesów;
 analizę okresową – zwane też roczne, kwartalne i miesięczne, przeprowadzane są dla dokonania oceny działalności w badanym okresie;
 analizę doraźną - podejmowana jest jednorazowo w ściśle określonym celu (np. w przypadku zdecydowanego spadku sprzedaży);
 analizę wstępną - jest przeprowadzana przed podjęciem decyzji lub ustaleniem planu. Podstawowym jej celem jest dokonywanie oceny efektywności zamierzonych wielowariantowych działań i wybranie wariantu optymalnego
 analizę bieżącą - przeprowadzana jest w trakcie realizacji określonych zadań i procesów. Zadaniem jej jest wykrycie nieprawidłowości i słabych ogniw działania oraz wykazanie osiągniętych wyników
 analizę następną - przeprowadzana jest po zakończeniu okresu lub przedsięwzięcia. Ma ustalić faktyczne wyniki, ich przyczyny i skutki.
Ze względu na zastosowane metody badawcze rozróżnia się analizę:
 funkcjonalną - polega na badaniu działalności w podziale na części według spełnianych funkcji (zaopatrzenie, produkcja, zbyt, zarządzanie). Jej przeprowadzaniem zajmują się poszczególne służby działające w przedsiębiorstwie. Istnieje zatem możliwość sprzecznego interpretowania wyników analizy;
 decyzyjną - kładzie nacisk na porządkowanie zjawisk według zależności przyczynowo-skutkowych i grupuje je wokół określonej decyzji.
Ze względu na rodzaj informacji analitycznej rozróżnia się analizę:
 wskaźnikową - W analizie wskaźnikowej ocenę działalności gospodarczej przeprowadza się w oparciu o dobrane i zweryfikowane wskaźniki i współczynniki;
 zależnościową - Analiza zależnościowa stanowi kontynuację analizy wskaźnikowej i zmierza do wyjaśnienia przyczyn kształtowania się wskaźników i współczynników.
Metody analizy ekonomicznej
Podstawowe prace analityczne wykonywane są dwoma metodami:
 metodą porównań,
 metodą kolejnych podstawień.
Metoda porównań, zwana też metodą odchyleń, służy do przeprowadzenia oceny ogólnej. Ma zastosowanie głównie przy analizie ogólnej i wskaźnikowej, pozwala tylko na ustalenie odchyleń. Metoda porównań polega na zestawieniu cech (wielkości) badanego zjawiska oraz na ustaleniu różnic między nimi. Porównanie dotyczy cech zjawiska czy faktu, wyrażonych w określonych miernikach za pomocą liczb bezwzględnych lub względnych. Liczbami względnymi są wszelkie miary statystyczne omówione w podręczniku statystyki. Różnice stanowią odchylenia między wielkościami porównywanych zjawisk i faktów. Badane zjawiska należy porównać z wielkościami:
 postulowanymi w planach i normach,
 okresów ubiegłych,
 innych przedsiębiorstw,
 zmian w strukturze,
 zjawisk współzależnych.
Porównanie wielkości z postulowanymi w planach i normach, np. faktyczną produkcję z planowaną produkcją, faktyczny zapas materiału z normą zapasu, pozwala ustalić różnice wskazujące na przekroczenie lub niewykonanie planów i norm. Porównanie z okresami ubiegłymi, np. porównanie obrotu towarowego roku badanego z obrotem roku ubiegłego (lub porównanie ich w kwartałach), pozwala uzyskać dane o dynamice zjawiska. Porównanie zjawisk w czasie ilustruje tabela.
Porównanie ze zjawiskami tego samego typu występującymi w innych przedsiębiorstwach, np. czas nie przepracowany robotników przedsiębiorstwa badanego z czasem nie przepracowanym robotników innych przedsiębiorstw pracujących w podobnych warunkach, daje możliwość ustalenia różnic w poziomie techniczno-ekonomicznym badanego przedsiębiorstwa.
Porównanie struktury zjawisk, np. zatrudnienia robotników z zatrudnieniem ogółu pracowników, zatrudnienia pracowników umysłowych z zatrudnieniem robotników, daje możliwość ustalenia prawidłowości ekonomicznych.
Porównanie z wielkościami współzależnymi, np. kształtowania się lub wzrostu wydajności pracy z kształtowaniem się lub wzrostem średnich płac, wzrostu produkcji ze wzrostem kosztów, pozwala na zbadanie prawidłowości kształtowania się wzajemnie warunkujących się wielkości.
Przy stosowaniu metody porównań ocenia się badane zjawisko za pomocą odchyleń. Odchylenia są to różnice między wielkościami porównywanymi. Odchylenia oznacza się znakami + lub -.
Znakiem + oznacza się odchylenia wówczas, gdy wielkość badana jest większa od wielkości przyjętej za podstawę porównań.
Znakiem - oznacza się odchylenia wówczas, gdy wielkość badana jest mniejsza od wielkości przyjętej za podstawę porównali.
Znaki + i - nie wskazują więc na pozytywne czy negatywne kształtowanie się zjawiska badanego, ale na kierunek odchyleń. Ocena odchyleń zależy od istoty zjawiska i aktualnej sytuacji, np. wzrost produkcji należy ocenić pozytywnie tylko w przypadku, gdy nic ma nadmiaru danych wyrobów gotowych. Wzrost kosztów może nie być oceniany ujemnie, jeżeli równocześnie występuje wzrost jakości produkcji. Rozróżnia się odchylenia:
 bezwzględne - są to różnice występujące w tych samych zjawiskach, a wynikające z porównania wielkości badanej z wielkością przyjętą za podstawę porównań,
 względne - są to różnice występujące w zjawiskach współzależnych, a wynikające z porównania dwóch różnorodnych zjawisk. Odchylenia względne występują głównie przy zjawiskach towarzyszących, których wielkości koryguje się w zależności od zjawisk wiodących, np. przy badaniu kosztów można koszty faktyczne ubiegłego okresu skorygować o wykonanie produkcji w okresie analizowanym.
Metoda kolejnych podstawień, zwana też metodą podstawień łańcuchowych, służy do przeprowadzania analizy szczegółowej badanego zjawiska w przypadku, gdy na ustalone odchylenie wpływa kilka czynników. Metoda kolejnych podstawień jest przedłużeniem badań analitycznych prowadzonych metodą porównań. Za pomocą metody porównań ustala się odchylenia samego zjawiska i odchylenia każdego czynnika, który spowodował odchylenia ogólne. Jednakże wysokość wpływu każdego czynnika na ogólne odchylenie możliwe jest do ustalenia tylko metodą kolejnych podstawień.
Wyniki analizy ekonomicznej należy w toku prowadzonych badań i po ich zakończeniu przedstawić w formie:
a. formie liczbowej - polega na skonstruowaniu tablic statystycznych, w których ujęte są liczby charakteryzujące badane zjawisko. Równocześnie należy zapewnić pełną czytelność tablic statystycznych. Osiąga się to przez prawidłowe skonstruowanie tablic, zrozumiałe treści główki i boczku oraz unikanie zbytniej szczegółowości,
b. formie graficznej - polega na sporządzeniu wykresów, przedstawiających syntetycznie w sposób obrazowy badane zjawisko. Forma graficzna ułatwia obserwację przebiegu zjawisk, ich strukturę, kształtowanie, wzajemną zależność itp.
Najczęściej do prezentacji wyników analizy ekonomicznej stosuje się:
 wykresy na układach współrzędnych,
 wykresy powierzchniowe, słupkowe i kołowe,
Przy stosowaniu graficznej formy prezentacji wyników analizy należy dobrać odpowiednie wykresy, właściwie je skonstruować i przedstawić.
c. formie opisowej - polega na słownym opisaniu wyników analizy badanego zjawiska.
Forma opisowa służy do:
 przedstawienia informacji poza liczbowych,
 wyrażenia opinii o zjawiskach ilustrowanych liczbowo,
 wyrażenia oceny badanych zjawisk,
 sformułowania wniosków wynikających z przeprowadzonej analizy.
Organizacja prac analitycznych
Analiza ekonomiczna wymaga zazwyczaj znacznego nakładu pracy osób wysoko kwalifikowanych, znających dobrze od strony teoretycznej i praktycznej ekonomikę badanej działalności gospodarczej.
Analiza ekonomiczna jest domeną i podstawową metodą działania służb ekonomicznych. W dużym przedsiębiorstwie kieruje i przeprowadza podstawowe prace analityczne specjalna komórka analiz ekonomicznych. Funkcje te można również powierzyć komórce ekonomicznej. Analizy odcinkowe i problemowe wykonywane są też przez różne komórki specjalistyczne. Całość prac analitycznych wykonywana jest etapami uzależnionymi od rodzaju i celu analizy. Najczęściej w organizacji prac analitycznych wyróżnia się pięć etapów, które polegają na:
 etap I, określa problematykę, zakres i cel badań; określenie problematyki jest konieczne dla wskazania, jakie zjawiska powinny podlegać zbadaniu, z jaką szczegółowością, do jakich celów i dla jakich potrzeb; w zależności od tego ustala się kierunek badań;
 etap II, ustala metodykę badania; stosownie do ustalonej w etapie I problematyki, zakresu i celu badań ustala się metodę badań, okres badany, metody prezentacji wyników analizy, materiały do przeprowadzania analizy itp.;
 etap III, przeprowadza ogólną ocenę badanego przedmiotu w celu ustalenia dalszych kierunków badań; w etapie tym zbiera się dane liczbowe i poza liczbowe o badanym przedmiocie, weryfikuje się je pod względem formalnym i merytorycznym oraz zestawia się dane liczbowe w odpowiednie tablice statystyczne; tak przygotowany materiał służy do opracowania wstępnej informacji i ogólnej oceny oraz do ustalenia kierunków badań szczegółowych;
 etap IV, przeprowadza badania szczegółowe; pogłębiają one analizę ogólną przeprowadzaną w etapie poprzednim; stosownie do kierunków badań szczegółowych zbiera się, weryfikuje i opracowuje dalsze materiały analityczne, dotyczące głównie przyczyn odchyleń stwierdzonych w analizie ogólnej; badania szczegółowe powinny być oparte na łańcuchu powiązań przyczynowo-skutkowych i być zakończone oceną czynników wpływających na badane zjawisko i oceną skutków oddziaływania tych czynników;
 etap V, opracowanie wniosków wynikających z przeprowadzonej analizy; wnioski powinny dotyczyć projektów decyzji, które należałoby podjąć w celu usunięcia nieprawidłowości i poprawy działalności; wnioski mogą być przedstawione w postaci różnych wariantów ustalających równocześnie przewidywany wynik w wypadku podjęcia proponowanej decyzji.