Ważniejsze zjawiska w literaturze światowej

Literatura francuska
egzystencjalizm
Powojenny rozgłos egzystencjalizm zawdzięcza przede wszystkim twórczości dwu wybitnych pisarzy: Alberta Camus i Jeana Paula Sartre.
Jeana Paula Sartre (1905-1980) to jedna z najgłośniejszych postaci w kulturze europejskiej, system swoich poglądów teoretycznych zamknął w dziele “Byt i nicość” (1943). Na jego twórczość złożyły się między innymi zbiór opowiadań “Mur”, powieść “Drogi wolności”, liczne utwory dramatyczne, np. “Muchy”, “Ladacznica z zasadami” oraz autobiografia “Słowa i zbiory”, a przede wszystkim zbiory esejów.
Albert Camus (1913-1960) jest autorem niezwykle głośnych powieści: “Obcy” (1942), “Dżuma” (1949). W “Obcym” dał bezpośrednią ilustrację egzystencjalistycznej tezy, że człowiek jest w istocie samotny, gdyż pomiędzy nim a otoczeniem nie ma możliwości porozumienia.
W okresie powojennym pomiędzy pisarzami zarysował się konflikt na tle politycznym. Camus-moralista odnosił się nieufnie wobec idei komunistycznych, natomiast Sartre, spekulatywny filozof, pod koniec życia nawet patronował różnym ugrupowaniom lewackim.
Przemiany w dramaturgii
Na początku lat pięćdziesiątych zjawiskiem głośnym staje się awangardowy “antyteatr”, za którego prekursorów można uznać Alfreda Jarry (1873-1907), autora farsy “Król Ubu” i Guillaume Apollinaire, autora pierwszego “dramatu nadrealistycznego”, “Cycki Terezjasza”.
Dramaturgiem, którego twórczość stanowi datę przełomową w dziejach teatru jest piszący po francusku Irlandczyk Samuel Beckett (1906-1989). Jego sztuki “Czekając na Godota” (1953), “Którzy upadają” czy “Radosne dni”, nie mają prawie akcji, a występujące w nich postacie są karykaturalnie odczłowieczone, sprowadzone do roli tragicznych kukieł niezdolnych do żadnego porozumienia się ani działania. Symbolizują skrajnie pesymistyczny pogląd autora na świat i współczesną cywilizację. Szokująca oryginalność i sugestywność utworów Becketta przyniosła mu sławę światową, której wyrazem jest przyznana w 1970 r. Literacka Nagroda Nobla.
Czołowym przedstawicielem dramaturgii awangardowej jest Eugne Ionesco (1912-1994), autor między innymi takich sztuk jak: “Łysa śpiewaczka”, “Lekcja”, “Krzesła”, których groteska i absurdalny humor służą demaskowaniu nonsensów współczesnego życia, a niekiedy mają wyraźną wymowę społeczną.
Literatura Stanów Zjednoczonych
Na czoło wysuwa się twórczość Ernesta Hemingwaya i Williama Faulknera.
Ernest Hemingway (1899-1961) wywarł znaczny wpływ na literaturę światową jako mistrz dialogu oraz powściągliwego, lecz sugestywnego stylu narracji, jako piewca życia pełnego przygód, które wiodą bohaterowie obdarzeni silnym poczuciem odpowiedzialności i wrażliwością uczuć. Jego najbardziej reprezentatywne dzieło “Komu bije dzwon” osnute na tle wojny domowej w Hiszpanii, ukazało się jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, ale w Europie poznano je dopiero po wojnie. Rozgłos i prestiżową pozycję przyniosło mu opowiadanie “Stary człowiek i morze”.
William Faulkner (1897-1962) to wielki epik przeszłości i przemian cywilizacyjnych południa Stanów Zjednoczonych, autor cyklu powieści o skomplikowanych wątkach, pełnych romantyki i grozy, świetny narrator i zarazem mistrz analizy psychologicznej, nowator, który potrafił twórczo wykorzystać i przetransponować zarówno doświadczenia Dostojewskiego, jak i Prousta i Joyce’a.
Pisarzami ukształtowanymi w środowisku nowojorskich dziennikarzy są: Jerome D. Salinger (1919), który jako pierwszy oddał nastroje pokolenia amerykańskiej młodzieży, zbuntowanej przeciw tradycyjnemu ideałowi bogacenia się przyświecającemu generacji ich ojców (“Buszujący w zbożu”), Truman Capote (1924-1984) wnikliwy i pełen chłodnego obiektywizmu realista i analityk ludzkiej psychiki (“Śniadanie u Tiffany’ego”) i John Updike (1932), którego powieść “Centaur”, o dwu przeplatających się planach, realistycznym i mitologicznym, przynosi obronę humanistycznego sensu życia człowieka, przeciwstawiając się postawom konsumpcyjnym i dorobkiewiczowskim.
Do najwybitniejszych pisarzy amerykańskich należy również emigrant Vladimir Nabokov (1899-1977), Rosjanin, który osiągnął rozgłos nieco dwuznaczną powieścią “Lolita”.
Literatura angielska
W prozie angielskiej do najwybitniejszych zjawisk należy twórczość Grahama Greene’a (1904-1991), autora podejmującego wielkie problemy moralne i poszukującego dla nich rozwiązań w światopoglądzie katolickim, traktowanym zresztą dość ortodoksyjnie. Greene operuje świetną techniką narracji, sięga po tematy polityczne i wątki sensacyjne, kryminalno-szpiegowskie. Do jego ważniejszych utworów należą powieści “Moc i chwała”, “Trąd”.
Literatura niemieckojęzyczna
Najbardziej reprezentatywną postacią wśród twórców, którzy zajęli nieugiętą postawę wobec faszyzmu, jest Tomasz Mann (1875-1955). Końcowa faza jego twórczości przypada na lata powojenne, kiedy to powstało najgłośniejsze dzieło pisarza, powieść “Doktor Faustus”. Bohater utworu, niemiecki kompozytor, którego geniusz graniczył z obłędem, jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki, a zarazem dramatu kultury niemieckiej ginącej w mrokach faszyzmu.
Najciekawszą indywidualnością wśród pisarzy, którzy znaleźli się w Niemieckiej Republice Demokratycznej, był Bertolt Brecht (1898-1956), związany z ruchem komunistycznym, twórca teatru epickiego. W latach 1949-1956 prowadził własny teatr, w którym sam reżyserował i inscenizował swoje sztuki, między innymi: “Kaukaskie koło kredowe” czy wystawioną już po jego śmierci “Karierę Artura Ui”.
Wśród debiutujących po wojnie pisarzy największy rozgłos zyskał Heinrich Bll (1917-1985), autor licznych powieści, będących rozrachunkiem z wojną i hitleryzmem oraz zawierających krytyczne obrazy współczesnej rzeczywistości w RFN. Za swoją twórczość otrzymał w 1972 roku Literacką Nagrodę Nobla.
Literatura szwajcarska szczyci się jednym z najwybitniejszych dramaturgów Friedrichem Drrenmattem (1921–1990), moralistą i satyrykiem, który w swoich dramatach (”Fizycy”, “Wizyta starszej pani”) chętnie posługuje się formą groteski. Jego światopogląd cechuje głęboki sceptycyzm co do możliwości zmiany stosunków społecznych i natury ludzkiej.
Literatura Ameryki Łacińskiej
W latach sześćdziesiątych równoczesne pojawienie się wielu wybitnych dzieł autorów iberoamerykańskich skierowało powszechną uwagę na bogactwo reprezentowanej przez nich literatury i na jej różnorodność. Do najwybitniejszych twórców należą: Jorge Luis Borges (1899-1986) argentyński poeta i eseista, i jego rodak Julio Cortazar (1914-1984), autor awangardowej powieści “Gra w klasy” oraz Kolumbijczyk Gabriel Garcia Marquez (1928), którego najwybitniejszym utworem jest pełna urzekającej plastyki tragiczna powieść o dziejach zagłady plemienia zat. “Sto lat samotności”.
Pozostali twórcy europejscy
Do najwybitniejszych poetów byłego ZSSR, którzy jednak niezwykle boleśnie zostali dotknięci bezprzykładnym terrorem okresu stalinowskiego należą Anna Achmatowa (1889-1966) i Borys Pasternak (1890-1960), którzy uchwałą KC KPZR z 1946 roku zostali pozbawieni prawa do publicznego prezentowania swojej twórczości. Pewna liberalizacja nastąpiła po śmierci Stalina, ale o tym jak była względna może świadczyć skandal związany z przyznaniem w 1958 roku Borysowi Pasternakowi Literackiej Nagrody Nobla (powieść Pasternaka “Doktor Żiwago” ukazać się mogła jedynie we Włoszech, ponieważ w kraju rodzinnym pisarza nie chciano jej wydać, bowiem przedstawiała obraz rewolucji październikowej daleki od oficjalnego kanonu).
Najwybitniejszym wydarzeniem zarówno artystycznym jak i politycznym lat chruszczowowskich stał się debiut Aleksandra Sołżenicyna (1918) demaskującego, między innymi w powieściach: “Jeden dzień Iwana Denisowa”, “Archipelag Gułag”, prawdę o stalinowskim systemie totalitarnym. Lata sześćdziesiąte przyniosły również przywrócenie pamięci twórczości Michała Bułhakowa (1891-1940), autora niezwykłego arcydzieła, powieści “Mistrz i Małgorzata”. Jest to utwór, w którym współczesny wątek realistyczno-satyryczny przeplata się z partiami o znamionach fantastyki i symboliki.
W literaturze czeskiej sławę międzynarodową zyskał Jarosław Haek (1883-1923) i jego dzieło “Przygody dobrego wojaka Szwejka”, i kontynuujący jego specyficzny typ humoru ludowego i groteski: Bohumil Hrabal (1914-1996), którego twórczość spopularyzowała ekranizacja powieści “Pociągi pod specjalnym nadzorem”.