Agamemnon

Agamemnon – postać mitologiczna, król Myken i Argos, wódz Greków podczas wojny trojańskiej, syn Atreusa, mąż Klitajmestry, ojciec Orestesa, Elektry i Ifigenii, brat Menelaosa. Iliada Homera (VIII w. p.n.e.) rozpoczyna się od sporu między Achillesem i A., sporu, który staje się przyczyną niepowodzeń Greków. A. jest pyszny, dumny, zaborczy, chciwy; rządzi w sposób apodyktyczny, łatwo unosi się gniewem. Achilles woła do niego: „Atrydo, jakżeś razem i dumny, i chciwy!” Większość łupów zdobytych przez Greków musi trafić do niego. Odmawia wydania Chryzeidy kapłanowi Apolla, co sprowadza pomstę boga w postaci zarazy. Zmuszony do oddania dziewczyny, zabiera jako rekompensatę Bryzeidę – brankę Achillesa. Odwołuje się do wybiegów w radzie wojennej. Jest jednocześnie wielkim wodzem i wojownikiem, cieszy się przychylnością bogów, to „z dwóch miar mąż wsławiony,/Bo razem i król wielki, i wódz niezwalczony.” W Odysei (VIII w. p.n.e.) Homer przedstawia dzieje A. po wojnie trojańskiej. Odyseusz spotyka w Hadesie ducha zmarłego króla, który opowiada mu o swym przybyciu z Kasandrą do Myken i zamordowaniu przez kochanka Klitajmestry – Ajgista. Te wydarzenia Ajschylos uczynił tematem swej tragedii Agamemnon (458 r. p.n.e.). Kasandra jeszcze przed pałacem w Mykenach przepowiada tu śmierć A. i swoją własną. Przewiduje również dalsze losy rodu Atrydów, zapowiada przyjście Orestesa – mściciela, który zabije matkę. Według Kasandry A. powinien zginąć jako jeden z tych, którzy zniszczyli jej ojczyznę. A. Ajschylosa jest – w przeciwieństwie do portretu nakreślonego w Iliadzie – jednoznacznie wzniosły, szlachetny. Powraca jako zwycięzca troszaczący się o dobro kraju, docenia wagę głosu opinii publicznej, jest skromny. Mówi: „Ponad zbożne myśli/nie masz większego daru bożego”. U Ajschylosa to sama Klitajmestra jest zabójczynią. Tłumaczy ona zabójstwo chęcią zemsty za poświęcenie przez A. w ofierze Ifigenii. Tego epizodu dotyczy tragedia Eurypidesa Ifigenia w Aulidzie (406 r. p.n.e.). Przedstawiając A., Eurypides bliższy jest Homerowi niż Ajschylosowi. W Ifigenii król Myken jest człowiekiem słabym, chwiejnym, nieszczerym. Pragnie władzy, do dowództwa doszedł obietnicami i pochlebstwami, wywyższa się nad dawnymi przyjaciółmi. Menelaos mówi o nim: „Wciąż coś knujesz, dziś i przedtem, to nie tajne nikomu.” Aby utrzymać władzę i doprowadzić Greków pod Troję, podstępem zwabia własną córkę Ifigenię do Aulidy, by złożyć ją w ofierze Artemidzie. Jednak i w tej decyzji poświęcenia własnego dziecka nie jest konsekwentny, wycofuje się z niej, a gdy jego zamiar zostaje odkryty, wraca do pierwotnego planu. Ukrywa go jednak przed Klitajmestrą i Ifigenią. Na błaganie Ifigenii o litość zasłania się dobrem kraju i salwuje ucieczką. Rzymska tragedia Agamemnon Seneki wzorowana jest na sztuce Ajschylosa. Zmianą jest ukazanie jako motywu zbrodni Klitajmestry licznych zdrad A. oraz jej romansu. A. pozostaje jednak w porównaniu z tchórzliwym, godnym pogardy Ajgistem bohaterem wzniosłym. Kreacja A. w klasycystycznej wersji mitu – w Ifigenii w Aulidzie (1674) Jeana Racine’a czyni zeń bohatera bardziej szlachetnego niż w wersji Eurypidesa. A. przyznaje, że kierowała nim duma, kiedy przystał na sprowadzenie córki Odysowi, ale jest prawdziwie zrozpaczony koniecznością złożenia Ifigenii w ofierze. Woła: „Niestety! Kiedy ze mnie dziś czynisz mordercę/Czemu, niebo, ojcowskie zostawiasz mi serce?”. Robi wszystko, by ją zawrócić z drogi, potem umożliwia córce i żonie ucieczkę. Po kłótni z Achillesem czuje się urażony i chce wydać córkę za kogo innego. Jest jednak zdolny do pojednania i na koniec – wobec szczęśliwego ocalenia Ifigenii – godzi się na jej ślub z Achillesem. Powszechnie znany jest Grób Agamemnona Juliusza Słowackiego – pieśń VIII Podróży do Ziemi Świętej z Neapolu (1836-1839). Bohater poematu wchodzi do grobowca A.: „Głęboko jestem pokorny i cichy/Tu, w tym grobowcu sławy, zbrodni, pychy”. A wizyta ta staje się przyczyną refleksji nad losami Polski, refleksji odwołującej się do innego grobu – Leonidasa pod Termopilami, którego Polacy jako naród więżący swą „duszę anielską” nie są godni. Warto wspomnieć także sztuki, w których A. pojawia się, choć nie jest ich główną postacią, na plan pierwszy wysuwa się w nich bowiem Klitajmestra i Ajgist. Są to dramaty zatytułowane Agamemnon: J. Thomsona (1738), V. Alfieriego (1776), L. Lemerciera (1797) oraz A. Dumasa (1865), G. Kastroppa (1890), a także Erynie Leconte’a de Lisle (1873), jak również Klitajmestra M. Beera (1820) i sztuki pod tym samym tytułem E. Tempelteya (1857), G. Siegerta (1870), F.A. Ehlerta (1881), E. Kniga (1903) oraz Wieża niedostępna tragedii (1927) R. Jeffersa i adaptująca mit w XIX w. Żałoba przystoi Elektrze E. O’Neilla (1931), gdzie A. występuje w I części pt. Powrót do domu pod postacią Ezry Mannona wracającego z wojny secesyjnej.

Warto wiedzieć: Grób Agamemnona, który zwiedzał i opisał Słowacki, to znajdująca się koło Myken podziemna budowla, zabytek z ok. 1400 r. p.n.e., pierwotnie o orientalnej architekturze wnętrza, z kopułą o 15-metrowej średnicy. Istnieją opery, których tematem jest ofiarowanie Ifigenii przez Agamemnona, noszące tytuł Ifigenia w Aulidzie: Ch.W. Glucka (1774), A. Scarlattiego (1713), L. Cherubiniego (1788).

Magdalena Siwiec
Wydawnictwo Park