Osteoporoza – cicha złodziejka kości

1. Pojęcie osteoporozy.
2. Przyczyny rozwoju osteoporozy.
3. Objawy osteoporozy.
4. Osteoporoza a dieta.
5. Wapń pierwiastkiem życia.
6. Tabela zapotrzebowania na wapń w zależności od wieku i płci.
7. Witamina D – przyjaciółka wapnia.
8. Podstawowe zasady diety.
9. Sprzymierzeńcy kości.
10. Wrogowie kości.
11. Uwaga końcowa.


1. Pojęcie osteoporozy

Osteoporoza jest chorobą polegającą na postępującym ubytku masy kostnej i dezorganizacji mikroarchitektury szkieletu kostnego, tzn. struktury przestrzennej kości. Do pewnego stopnia ubytek ten u ludzi dorosłych jest zjawiskiem fizjologicznym, ponieważ po osiągnięciu tzw. szczytowej masy kostnej (ok. 30. roku życia) procesy resorpcji (utraty kości) zaczynają przeważać nad procesami syntezy (odbudowywania tkanki kostnej). Jednak ok. 50. roku życia rozpoczyna się, zwłaszcza u kobiet (z powodu istotnych zmian hormonalnych), faza przyspieszonej utraty masy kostnej. Według szacunków Światowej Organizacji Zdrowia do grupy osteoporozy można kwalifikować aż 30% kobiet po menopauzie.

Osteoporoza jest chorobą podstępną i początkowo przebiega na ogół bezobjawowo. W późniejszej fazie najbardziej spektakularnymi i dramatycznymi objawami osteoporozy są złamania kości, w tym niebezpieczne złamania szyjki kości udowej.

W osteoporozie kluczowe znaczenie ma profilaktyka. Konieczna jest dieta bogata w wapń oraz ruch i odpowiednie ćwiczenia fizyczne. Nie należy palić papierosów. Istotne jest wczesne rozpoznanie choroby oraz wczesne rozpoczęcie leczenia i rehabilitacji. W leczeniu osteoporozy u kobiet po menopauzie bardzo ważna jest hormonalna terapia zastępcza.



2. Przyczyny rozwoju osteoporozy

Od dawna wiadomo, że osteoporoza ma uwarunkowania genetyczne. Odszukanie genów odpowiedzialnych za osteoporozę jest bardzo trudne. Prawdopodobnie jednak zaliczyć do nich trzeba gen sterujący syntezą receptora witaminy D, receptora estrogenowego, geny kolagenu typu 1, gen kolagenazy.
Łatwo zauważyć rodzinne występowanie osteoporozy. Prawdopodobieństwo wystąpienia osteoporozy u kobiety, dziedziczącej po matce wysoki wzrost (powyżej 173 cm), drobną kość, jasną skórę - jest duże. Szczupła budowa ciała sprzyja osteoporozie. Na wielkość szczytowej masy kostnej wpływają także liczne czynniki pozagenetyczne, do których należy dieta (szczególnie uboga w białko i wapń, witaminę D, albo bogata w sól kuchenną), wysiłek fizyczny (intensywne uprawianie sportu może mieć negatywny wpływ na cykle miesięczne u kobiet). Kobiety, które przytyły po 25 - m roku życia, rzadziej chorują na osteoporozę.
Picie alkoholu, palenie papierosów, a także nadmierne spożywanie kawy sprzyja utracie masy kostnej i przyczynia się do postępu zmian w kościach.
Bardzo ważną rolę w rozwoju osteoporozy odgrywają hormony. U kobiet estrogeny, u mężczyzn zaś testosteron - działają ochronnie. Ich niedobór, szczególnie występujący u kobiet w okresie postmenopauzalnym walnie przyczynia się do znaczącego postępu osteoporozy. Wpływ innych hormonów jest mniej odczuwalny, ale nadmiar tyroksyny w nadczynności tarczycy, parathormonu w nadczynności przytarczyc oraz kortyzolu w nadczynności nadnerczy także jest przyczyną istotnej utraty masy kostnej i zmniejszenia się jej gęstości. Rozpowszechnione we współczesnej medycynie stosowanie kortykosteroidów (w astmie, chorobach układowych, przewlekłych stanach zapalnych, immunosupresji, alergii, leczeniu przeciwnowotworowym) prowadzi do rozwoju tzw. steroidowej osteoporozy, zarówno u kobiet jak i mężczyzn.


3. Objawy osteoporozy

Choroba początkowo przebiega bezobjawowo, tzn. bez odczuwalnych fizycznie dolegliwości, szczególnie, gdy wyjściowa masa kostna jest prawidłowa. Niekiedy tylko z toczącej się osteoporozy mogą wynikać bóle stawów i kości, zwłaszcza dotyczące obręczy biodrowej, występujące u kobiet w wieku okołomenopauzalnym i najczęściej przypisywane tzw. zmianom zwyrodnieniowym. Charakterystyczne jest obniżanie się wzrostu, spowodowane zmniejszaniem wymiarów trzonów kręgów. U niektórych kobiet pojawia się dość wcześnie tzw. "wdowi garb", czyli - łukowate wygięcie odcinka piersiowego kręgosłupa, nadmierna kyfoza piersiowa.

Najbardziej spektakularnymi i dramatycznymi objawami osteoporozy są złamania kości. W wieku wcześniejszym złamaniom ulegają kości przedramienia, w późniejszym - trzony kregów, szczególnie jednak - szyjki kości udowych. Te ostatnie złamania są szczególnie niebezpieczne, ponieważ są przyczyną niekiedy trwałego, ciężkiego kalectwa, unieruchomienia chorych w łóżku. Ocenia się, że śmiertelność wewnątrzszpitalna z powodu złamania szyjki kości udowej w krajach cywilizowanych wynosi do 10 %. Szczególnie źle rokują złamania u ludzi w wieku powyżej 85 - ego roku życia. Większość zgonów związana jest z nasileniem chorób układu krążenia i zakażeń.



4. Osteoporoza a dieta
Optymalnie i właściwie zbilansowana dieta powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych i mineralnych. Zapotrzebowanie na składniki pokarmowe jest uzależnione od płci, wieku i trybu życia. Nie jest prawdą, że istnieje jedna idealna dieta, która byłaby odpowiednia dla wszystkich i w pełni realizowałaby potrzeby żywieniowe każdego z chorych na osteoporozę. Inne oczekiwania dietetyczne ma wzrastający i szybko zmieniający się organizm dziecka, a inne rozwinięte ciało osoby dorosłej.

Osteoporoza należy do grupy chorób, w których dieta ma olbrzymie znaczenie. Wiedza, że sposób odżywiania się może mieć wpływ na czas ujawnienia się i tempo rozwoju osteoporozy jest potężną bronią przed chorobą. Należy tylko umieć odpowiednio ją wykorzystać. Podczas konstruowania modelu odżywiania, który ma chronić przed osteoporozą, obowiązują ogólne zasady żywienia racjonalnego. Szczególny nacisk kładzie się jednak na spożywanie pokarmów bogatych w wapń i witaminę D, natomiast zaleca się ograniczanie tych produktów, które nie służą naszym kościom. Szczegółowe dane na temat diety podaję w paragrafie.


5. Wapń pierwiastkiem życia

Wapń jest pierwiastkiem należącym do grupy makroelementów i odpowiada za wiele ważnych funkcji organizmu człowieka. Wapń jest podstawowym składnikiem mineralnym, niezbędnym do utrzymania równowagi elektrolitowej organizmu i prawidłowego funkcjonowania wielu mechanizmów regulacyjnych. Stanowi podstawowy składnik tkanki kostnej, odpowiada za rozwój zębów, warunkuje prawidłowe przewodnictwo nerwowe i kurczliwość mięśni. Jest niezbędnym czynnikiem biorącym udział w procesie krzepnięcia krwi. Stymuluje mechanizmy obronne organizmu. Jego niedobór prowadzi w pierwszym rzędzie do zaburzeń nerwowo-mięśniowych i demineralizacji kości. Zapotrzebowanie na wapń jest zmienne i zależy przede wszystkim od płci i wieku. Istnieją okresy w życiu człowieka kiedy podaż wapnia powinna być szczególnie wysoka. Są to:
· okres intensywnego wzrastania u dzieci i młodzieży,
· ciąża i laktacja u kobiet,
· okres około- i pomenopauzalny u kobiet,
· wiek podeszły.


6. Tabela zapotrzebowania na wapń w zależności od wieku i płci
Zamieszczona poniżej tabela przedstawia zalecaną dzienną podaż wapnia w zależności od wieku i płci. Tabela przedstawia zalecane spożycie wapnia w mg na dobę.
Przygotowując posiłki najczęściej bierzemy pod uwagę ich kaloryczność. Rzadko zastanawiamy się nad zawartością wapnia. Z drugiej strony, policzenie ilości wapnia w posiłku nie jest zadaniem prostym.
Grupa wiekowa Wapń (mg)
Dzieci 800-1200
Młodzież 1200
Dorośli 1000
Kobiety w ciąży i karmiące 1500
Kobiety po menopauzie 1500
Oboby po 65 roku życia 1500


7. Witamina D – przyjaciółka wapnia

W przyswajaniu wapnia decydującą rolę odgrywa witamina D. Najłatwiejszym i całkowicie naturalnym sposobem na uzyskanie potrzebnej nam dawki wit. D jest ekspozycja na światło słoneczne, które powoduje, że organizm sam ją wytwarza. W letni dzień nawet 15 minut na słońcu wystarczy, by pokryć nasze dobowe zapotrzebowanie na wit. D. W krajach, w których natężenie promieni słonecznych w miesiącach zimowych jest małe (a do nich należy Polska), produkcja wit. D w skórze od października do marca praktycznie ustaje. Dlatego musimy szukać innych źródeł tej cennej witaminy. Trudno uzupełnić jej braki, ponieważ występuje ona w ograniczonej liczbie produktów, w dodatku w niewielkich ilościach.
Produkty zawierające wit. D to: mleko, margaryna, żółtka jaj, wątróbka kurza, łosoś, sardynki, śledzie, makrele, oleje z halibuta i z wątroby dorsza.


8. Podstawowe zasady diety
· Osoby dorosłe powinny wybierać produkty mleczne o obniżonej zawartości tłuszczu, pełnotłuste są bowiem źródłem nasyconych kwasów tłuszczowych, niekorzystnie wpływających na stężenie cholesterolu we krwi. Najbogatsze w wapń wśród produktów mlecznych są sery podpuszczkowe dojrzewające (tzw. sery żółte), zawierają one bowiem 6 - 10 razy więcej wapnia niż sery twarogowe (wynika to z procesów technologicznych - w czasie produkcji serów podpuszczkowych wapń wiąże się z kazeiną i pozostaje w skrzepie). Jednak ze względu na ich dużą kaloryczność i wysoką zawartość tłuszczu nie powinny być spożywane bez ograniczeń. Dotyczy to zwłaszcza osób z nadwagą oraz hiperlipidemią, ponieważ sery żółte charakteryzują się dużą zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych, które mogą zwiększać stężenie cholesterolu we krwi.
· Nie należy spożywać zbyt wielu serów topionych, gdyż zawierają one dużo tłuszczu, a więc i nasyconych kwasów tłuszczowych. Są zresztą o wiele gorszym źródłem wapnia niż sery żółte: 100 g sera topionego dostarcza 400-500 mg wapnia.
· Z tych samych względów oraz z powodu niewielkiej zawartości wapnia (80-100 mg/100 g) nie zaleca się jako źródła wapnia śmietany i śmietanki.
· Osoby z nietolerancją laktozy powinny spożywać mleczne napoje fermentowane (jogurt, kefir i mleko ukwaszone), zastępując nimi mleko. Po ich spożyciu objawy nietolerancji ustępują, a aktozy, a więc głównie luźne stolce i dolegliwości brzuszne, zazwyczaj nie występują. Produkty te są również polecane osobom cierpiącym na zaburzenia czynnościowe jelita grubego.
· Jako źródło wapnia można traktować desery mleczne i lody mleczne. Zawierają 150-160 mg wapnia/100 g, ale także dużo cukru i tłuszczu, są więc wysokokaloryczne.
· W żywieniu osób uczulonych na białka mleka jako źródło wapnia dużą rolę może odgrywać mleko kozie i produkty z niego wytworzone (sery i mleczne napoje fermentowane). Spośród osób mających alergię na białko mleka krowiego ok. 50-60% ludzi nie wykazuje tego rodzaju zaburzeń po spożyciu mleka koziego. Zawiera ono zresztą więcej wapnia (130 mg/100 g) niż mleko krowie, dlatego można je wszystkim polecić.
· Dużą zawartością wapnia charakteryzują się sardynki w oleju i pomidorach jedzone wraz ze szkieletem oraz warzywa zielone (szpinak, jarmuż, brokuły, natka pietruszki) i strączkowe (nasiona soi i fasoli).
· Trzeba pamiętać, iż niektóre warzywa (np. szpinak, szczaw, rabarbar, buraki i rzodkiewka) i owoce oraz takie używki jak herbata, kawa czy kwaśne wino są bogate w szczawiany. Związki te, wiążąc w przewodzie pokarmowym wapń, obniżają jego wchłanianie. Dlatego podczas stosowania diety z dużą zawartością wapnia należy unikać produktów bogatych w szczawiany.
· Warto wzbogacić dietę w ryby będące jednym z najlepszych źródeł witaminy D.
· Ważne jest również ograniczenie spożycia produktów zwiększających wydalanie wapnia z moczem, a więc soli (do 6 g dziennie), mocnej kawy, herbaty i coca-coli.
· Należy też unikać nadmiernego spożycia białka zwierzęcego, powodującego zmniejszenie wchłaniania wapnia.
· Trzeba ograniczyć spożywanie produktów zawierających duże ilości fosforanów, np. żywności typu fast-food.


9. Sprzymierzeńcy kości

Mleko i przetwory mleczne

Podstawowym źródłem wapnia jest mleko i jego przetwory. Mleko jest cennym źródłem wapnia nie tylko z powodu jego zawartości, ale też z powodu dobrej biodostępności.
Niedostateczna podaż wapnia uruchamia w organizmie człowieka mechanizmy, które doprowadzają do uwalniania wapnia z kości w celu utrzymania prawidłowego stężenia tego pierwiastka w surowicy krwi. Jedną z metod zapobiegania osteoporozie jest zatem dostatecznie duże spożycie wapnia przez całe życie. Spożycie 700-750 ml mleka + 100 g twarogu + 20 g sera podpuszczkowego na dobę pokrywa przeciętne dobowe zapotrzebowanie na wapń. Zaleca się spożywanie niskotłuszczowego mleka i jego przetworów, zamiast produktów beztłuszczowych. Całkowite usunięcie tłuszczu pozbawia produkty mleczne witaminy D, niezbędnej do prawidłowego wchłaniania wapnia.


10. Wrogowie kości

Kofeina
Przeprowadzone badania naukowe wskazują na zwiększone ryzyko złamań kości u osób wypijających 2 filiżanki kawy bądź 4 szklanki herbaty dziennie. Wykazano, że nadmierne spożycie kofeiny powoduje zmniejszenie masy kostnej, szczególnie u kobiet, u których dzienne spożycie wapnia jest niższe od zalecanego. Fakt ten ma praktyczne znaczenie, gdyż przeciętne spożycie wapnia u kobiet w Polsce odpowiada tylko ok. 40-50% zapotrzebowania, a konsumpcja kawy i herbaty jest wysoka.

Alkohol
W przewlekłym alkoholizmie zwykle występuje niski poziom wapnia w surowicy. Jest to zjawisko wtórne do niedożywienia, oraz uszkodzenia wątroby i trzustki. Alkohol wzmaga też wydalanie wapnia w moczu, ale mechanizm tego działania nie jest do końca poznany. Prawdopodobnie alkohol bezpośrednio oddziałuje na komórki budujące kość (osteoblasty) i hamuje ich funkcję.

Palenie tytoniu
W wielu badaniach epidemiologicznych stwierdzono, że palenie tytoniu stanowi czynnik ryzyka osteoporozy. Zanotowano wyraźny związek pomiędzy paleniem tytoniu a częstością złamań kręgów, kości przedramienia i biodra. Dokładny mechanizm tej zależności nie jest poznany. Przypuszcza się, że palenie może bezpośrednio hamować czynność komórek kościotwórczych. Kadm zawarty w dymie tytoniowym (narażenie palacza na ten składnik jest trzy razy wyższe niż niepalącego) upośledza gospodarkę wapniową. U kobiet największe znaczenie przypisuje się wpływowi palenia tytoniu na metabolizm estrogenów, co redukuje możliwość ich ochronnego oddziaływania na tkankę kostną.

Napoje typu cola, zupy w proszku
Zawierają znaczne ilości fosforanów, których nadmiar może powodować ujemne skutki zdrowotne. Potwierdziły to badania wskazujące na niekorzystny wpływ spożywania nadmiernej ilości fosforanów na stężenia i metabolizm witaminy D - regulatora gospodarki wapniowej. Nadmierne spożycie produktów bogatych w fosforany wyzwala w organizmie zmiany hormonalne prowadzące do aktywacji procesów niszczenia kości (kościogubnych). Może powodować to w konsekwencji zmniejszenie masy kostnej.


11. Uwaga końcowa

Społeczeństwa postindustrialne starzeją się, wzrasta odsetek ludzi w wieku powyżej 75 - ego roku życia. Złamania kości szyjki udowej w wyniku osteoporozy zaczynają być postrzegane w wymiarze socjoekonomicznym. Każde złamanie szyjki zwiększa zapotrzebowanie na świadczenia specjalne o 50%. Rosną koszty opieki medycznej. Postuluje się więc wczesną i dostępna diagnostykę, wczesne leczenie i wczesne rozpoczęcie rehabilitacji. Spełnienie tych postulatów może zmniejszyć konsekwencje społeczne i gospodarcze osteoporozy.



Bibliografia:
1). Marcinkowska – Suchowierska E., „Osteoporoza – diagnostyka, profilaktyka i lecznie”, PZWL, Warszawa 1999
2). Marcinkowska – Suchowierska E., „Osteoporoza – komu zagraża, jak jej uniknąć”, wyd.2, PZWL, Warszawa 2002
3). Celejowa I., ”Klucz do zdrowego żywienia”, Oficyna Wydawnicza ABA, Warszawa 2001