Związki zawodowe i ich rola w polskich zakładach pracy

Istotną rolę w kształtowaniu całokształtu społecznych i prawnych stosunków pracy,
a przede wszystkim sytuacji prawnej pracowników, odgrywają związki zawodowe. Są one bowiem organizacją o szczególnym statusie prawnym, powołaną do życia w celu reprezentowania i ochrony zawodowych, ekonomicznych i socjalnych interesów i praw pracowników, objętych sferą ich działania. Związek zawodowy może skuteczniej reprezentować interesy pracownika niż on sam. Znajduje to swoje potwierdzenie w ponad półtorawiekowej tradycji ruchu zawodowego. Wraz z rozwojem ruchu zawodowego narastały gwarancje prawne udzielane związkom przez państwo. Prawo zrzeszania się w związkach zawodowych oraz sytuacja prawna i możliwości działania związków określają jednocześnie zakres i stopień wpływów, jakie poprzez związki zawodowe mogą wywierać pracownicy na kierunki i treść podejmowanych rozstrzygnięć; dotyczących interesów świata pracy, a decydowanych w skali państwa, branży, zakładu pracy. Związki zawodowe wywierają bowiem wpływ na ustalanie proporcji podziału dochodu narodowego, treść decyzji legislacyjnych dotyczących ustawodawstwa pracy i ubezpieczeń społecznych, mają możność kontroli przestrzegania i właściwego stosowania ustawodawstwa pracy przez administrację zakładów pracy, wywierania wpływu na kształtowanie warunków wypoczynku, itd. Stopień i zakres tego wpływu zależy zarówno od rzeczywistej pozycji, jaką zajmują związki zawodowe w systemie organizacji politycznej społeczeństwa, juk i zakresu, rodzaju i charakteru posiadanych uprawnień umożliwiających skuteczną realizację ich zadań. Z tych też względów regulacja pozycji prawnej i kompetencji związków zawodowych stanowi jeden z podstawowych problemów mających ogólniejsze znaczenie społeczne, rzutujących na kształt i funkcjonowanie całego systemu prawa pracy.

Sytuacja prawna związków zawodowych w Polsce została ukształtowana w sposób stosunkowo szeroki, obejmujący wszystkie podstawowe elementy umożliwiające efektywną realizację ich celów i funkcji. W sposób ogólny i generalny pozycję związków zawodowych określa Konstytucja RP, zapewniająca w art. 12 i art. 59 wolność tworzenia i działania związków zawodowych, i wskazująca na podstawowe formy ich działania. Przepisy te stanowią podstawę i punkt wyjścia dalszych regulacji prawnych, rozwijających i konkretyzujących treść i zakres prawa zrzeszania się w związki zawodowe oraz wyposażających je w określone uprawnienia, składające się w swym całokształcie na ich status prawny. Podstawowe znaczenie w tym zakresie ma ustawa z dnia 23 maja 1991r.

o związkach zawodowych, normująca w sposób kompleksowy wszystkie zasadnicze sprawy mające istotne znaczenie dla działalności związkowej. Określa ona bowiem zarówno pozycję prawną związków zawodowych w naszym kraju, cele i zakres ich działania, tryb tworzenia i rozwiązywania związków, jak i przyznaje określone uprawnienia umożliwiające wywieranie wpływu na kierunek
i treść decyzji podejmowanych przez organy administracji państwowej i gospodarczej w sprawach dotyczących interesów i praw pracowniczych.

Istotne znaczenie z punktu widzenia określenia pozycji prawnej związków zawodowych mają również uprawnienia przyznane im w kodeksie pracy i niektórych ustawach, jak np. w KPC, ustawie o społecznej inspekcji pracy oraz w wielu niższego rzędu aktach prawnych. Przyznają one związkom zawodowym dalsze, różnego rodzaju, konkretnie sformatowane uprawnienia. Ułatwiają one organom związkowym realizację ich zadań statutowych, w szczególności zaś obronę praw i interesów pracowników i stanowią nierozdzielną część składową sytuacji prawnej związków zawodowych w naszym kraju.

Zasadnicze znaczenie dla związków zawodowych, można powiedzieć ustrojowe, mają przepisy zawarte w rozdziale pierwszym ustawy o zw. zaw. Określają one bowiem podstawy działania i cele związków, a więc te elementy ich pozycji prawnej, które determinują rolę i miejsce związków zawodowych w systemie społeczno-politycznym naszego państwa i rzutują na kierunki i charakter podejmowanych przez nie działań. Znaczenie tych przepisów polega w szczególności na tym, że zostały w nich wyraźnie sformułowane tak fundamentalne zasady ruchu związkowego, jak: zasada samorządności, zasada niezależności od pracodawców, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego, zasada dobrowolności przynależności związkowej oraz zasada legalizmu działalności związków. Samorządność związków zawodowych została zagwarantowana w art. 1 ust. 1 ustawy. W szczególności związki zawodowe mogą samodzielnie, w sposób zgodny z prawem kształtować cele i programy swego działania, uchwalać statuty i inne akty wewnętrzne dotyczące ich działalności, tworzyć struktury organizacyjne, określać zasady wyboru zarządów i innych organów kierowniczych, pod jednym warunkiem, że ustalenia te będą zgodne z obowiązującymi przepisami prawa.
Warunek zgodności z obowiązującymi w państwie przepisami prawa odzwierciedla tzw. zasadę legalizmu działania związków, podkreśloną wyraźnie w art. 8 konwencji nr 87 MOP, dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych. Zasada legalizmu określa granice wolności związkowej, w tym również granice samorządności związków.

Drugą istotną zasadą, sformułowaną w art. 1 ust. 2 ustawy, jest zasada niezależności związków zawodowych od pracodawców, organów administracji państwowej i samorządu terytorialnego. Niezależność związków zawodowych wyraża się w tym, że nic podlegają one w swej działalności statutowej, zarówno wewnętrznemu, jak i zewnętrznemu nadzorowi i kontroli ze strony wskazanych organów. Organy te nie mogą więc wpływać na treść działalności związkowej, np. przez udzielenie instancjom związkowym wytycznych lub wskazówek, zmieniać, zatwierdzać, zawieszać działalności związku lub dokonać jego rozwiązania. Nie mogą one również żądać sprawozdań z działalności związkowej, prowadzić analiz ocen działalności związków lub dokonywać kontroli tej działalności w innych formach.

Następną istotną zasadą, posiadającą zasadnicze znaczenie dla oceny sytuacji prawnej związków zawodowych, jest dobrowolność członkostwa i swoboda przynależności związkowej. Zasada ta jest adresowana zarówno do samych związków zawodowych, jak i organów administracji państwowej i gospodarczej. Na jej treść składa się:
1) respektowanie woli pracownika w kwestii przystąpienia lub nieprzystąpienia do związku albo opuszczenia jego szeregów,
2) ochrona jego przynależności związkowej.
Zgodnie z tą zasadą nikt nie może być zmuszany do wstąpienia do związku lub pozostawania jego członkiem, a także nie może ponosić ujemnych następstw z powodu przynależności do tej organizacji lub pozostawania poza związkiem.
Wszelkiego rodzaju działania zarówno samych związków zawodowych, jak i pracodawców, organów administracji państwowej lub samorządu terytorialnego ograniczających tę swobodę są więc niedopuszczalne. W szczególności przynależność związkowa lub jej brak nie może być warunkiem zawarcia umowy o pracę, awansowania oraz stanowić podstawy uzasadniającej rozwiązanie stosunku pracy.

Niezmiernie istotne znaczenie dla pozycji prawnej związków zawodowych ma określenie zakresu ich działalności. Znalazło to swój wyraz w prawnym ugruntowaniu w art. 4 ustawy tradycyjnej, sztandarowej funkcji związków zawodowych – funkcji reprezentacji i obrony praw i interesów zawodowych i socjalnych pracowników. Na treść tej funkcji składa się obrona przez związki zawodowe zarówno interesów, jak i praw pracowniczych. Są to dwa odrębne pojęcia, o własnej treści i specyfice.
Prawo reprezentowania i obrony interesów pracowników upoważnia związki zawodowe do reprezentowania i obrony zarówno zbiorowych, jak i indywidualnych interesów wszystkich pracowników objętych zakresem działania danego związku zawodowego, niezależnie od tego, czy są członkami związku. W następstwie takiego unormowania wynegocjowane przez związek zawodowy zaspokojenie określonych zbiorowych interesów rozciąga się na wszystkich pracowników danej grupy, a nie tylko członków związku.

Pojęcie zbiorowych interesów jest bardzo szerokie, obejmuje różne sfery życia społecznego i z prawnego punktu widzenia oznacza te wszystkie dążenia i postulaty zmierzające do zaspokojenia określonych potrzeb, które nie zostały jeszcze uwzględnione w postaci konkretnych uprawnień lub wykraczają poza posiadane już uprawnienia. Zakres przedmiotowy interesów, do których reprezentacji i obrony uprawnione są związki zawodowe, obejmuje wszelkie sprawy dotyczące warunków pracy i płac, warunków socjalno-bytowych i kulturalnych pracowników. W tym samym zakresie związki zawodowe upoważnione są do obrony indywidualnych praw i interesów pracowników, z tym że w sprawie indywidualnych stosunków pracy reprezentują one prawa i interesy swoich członków.
Na wniosek pracownika nie zrzeszanego związek zawodowy może jednak podjąć się również obrony jego praw i interesów wobec pracodawcy.


RESZTA W ZAŁĄCZONYM PLIKU PDF