Mity jako element składowy kultury antycznej.
1. Antyczna kultura grecka i rzymska jako czynnik, który na długie wieki zdeterminował europejskie kanony piękna z uwagi na to, że jej dzieła uznano za doskonałe, klasyczne, mogące służyć jako wzór do naśladowania (łac. classicus -wyuczony w klasie, doskonały).
2. Starożytna Grecja (przede wszystkim zaś jej dwie krainy Attyka i Jonia) jako ośrodek bujnie rozwijającego się życia kulturalnego w V i IV w. p.n.e.; rozwinął się wówczas dramat i teatr, powstało wiele wybitnych dzieł epiki i liryki, ukształtował się utożsamiany z ideałem ustrój społeczny noszący nazwę demokracji ateńskiej.
3. Zapoczątkowanie w dobie starożytności rozwoju historiografii czyli dziejopisarstwa, dramatu i teatru, powstanie dzieł liryki i epiki, które stały się wzorem do naśladowania dla literatów wielu następnych pokoleń, są także źródłem inspiracji twórczej w czasach nam współczesnych.
4. Szczególna popularność mitów czyli baśni i legend o bogach i herosach w kulturze antycznej (wynikała ona z antropomorficznego czyli uczłowieczającego sposobu pojmowania bogów przez starożytnych Greków - przypisywali im typowo ludzkie słabości i wady).
5. Najbardziej znane spośród tych mitów:
a) o Prometeuszu - mitycznym herosie, który wykradł ogień z Olimpu i dał go ludziom, za co został surowo ukarany,
b) o Heraklesie wykonawcy dwunastu niebezpiecznych prac,
c) o Dedalu i Ikarze pierwszych ludziach, którzy wznieśli się w przestworza na skrzydłach skonstruowanych przez Dedala,
d) o wojnie trojańskiej, której przyczyną było porwanie przez królewicza trojańskiego Parysa, Heleny żony króla Sparty,
e) o Niobe nieszczęśliwej matce, która utraciła wszystkie swoje dzieci.
6. Przejście z mitologii do języka potocznego wielu określeń występujących w charakterze przenośni:
a) syzyfowa praca - wysiłek długotrwały, żmudny ale daremny,
b) pięta achillesowa czyli słaby punkt, słaba strona,
c) nić Ariadny-sposób na rozwiązanie problemu,
d)koń trojański-chytry, niebezpieczny podstęp.
7. Opracowanie mitów przez polskiego pisarza Jana Parandowskiego i wydanie ich w zbiorze pod tytułem "Mitologia” przedstawiającym legendy, baśnie i wierzenia starożytnych greków i rzymian.
8. "Mitologia” J. Parandowskiego jako przykład eseju, a więc dzieła stojącego na pograniczu literatury pięknej i naukowej.
Historia wojny trojańskiej (wg "Mitologii” J. Parandowskiego).
1. Wesele Peleusa i Tetydy w pieczarze centaura Heirona.
2. Przybycie na wesele nieproszonej bogini Eris i rzucenie przez nią jabłka "dla najpiękniejszej”
3. Spór Hery, Ateny i Afrodyty o to jabłko rozstrzygnięty przez Parysa na korzyść Afrodyty.
4. Ujawnienie się królewskiego pochodzenia Parysa w czasie igrzysk sportowych..
5. Wyprawa Parysa do Sparty, porwanie przez niego pięknej Heleny żony tamtejszego króla.
6. Odprawienie z niczym posłów greckich przybyłych po Helenę.
7.Wydarzenia poprzedzające wyprawę wojenną Greków do Troi:
a) odnalezienie Achillesa ukrytego przez matkę,
b) decyzja złożenia w ofierze Ifigeni córki Agamemnona,
c) cisza morska uniemożliwiająca odpłynięcie statków,
d) wróżby dotyczące czasu trwania wojny.
8. Przybycie Greków pod Troję, pojedyncze walki staczane początkowo przez wojowników.
9. Odsunięcie się Achillesa od walki jako konsekwencja jego konfliktu z Agamemnonem
10. Śmierć Hektora w pojedynku z Achillesem.
11. Długotrwałe walki toczone przez obie strony ze zmiennym szczęściem.
12. Pozorne wycofanie się Greków spod Troi (ich okręty ukryły się za najbliższym cyplem, pozostawienie na plaży drewnianego konia z ukrytymi wewnątrz wojownikami greckimi).
13. Wprowadzenie tego konia do Troi, która na skutek tego została zdobyta najbliższej nocy.
Arcydzieła antycznej epiki.
1. Liryka, epika i dramat jako rodzaje literackie, które rozwinęły się w okresie starożytności i już wówczas osiągnęły wysoki poziom artystyczny.
2. Najwybitniejsze osiągnięcia antycznej epiki:
a) w Grecji -"Iliada” i "Odyseja” Homera,
b) w Rzymie -"Eneida” Wergiliusza.
3. Autor "Iliady” i "Odysei” jako jeden z aojdów greckich, którzy występowali na agorach czyli miejscach zgromadzeń publicznych.. W roli pieśniarzy wykonujących zarówno własne jak i cudze utwory najczęściej przy wtórze formingi (strunowego instrumentu muzycznego).
4. Brak bliższych danych o Homerze; wiadomo tylko, że żył na przełomie XI i VIII w. p.n.e., o jego miejscu urodzenia spierało się aż siedem miast-państw greckich, pochodził zaś najprawdopodobniej z wyspy Chios.
5. Powstanie w XVIII w. tak zwanej pluralistycznej teorii Homera w myśl założeń, której autorem "Iliady” i „Odysei” był nie jeden człowiek lecz wielu aojdów greckich (szczegółowe badanie pozwoliły jednakże na ostateczny wniosek, że owa teoria była bezzasadna).
6. "Iliada” -epopeja heroiczna (bohaterska) i batalistyczna (wojenna) składająca się z 24-ech pieśni opisujących wydarzenia rozgrywające się w ciągu 50-ciu dni dziesiątego roku walk o Troję (nazywano Troję Ilionem i stąd tytuł utworu) począwszy od gniewu Achillesa, aż do pogrzebu Hektora.
7. "Odyseja” -epopeja fantastyczna i przygodowa składająca się z 24-ech pieśni opisujących 40-ci dni z życia i niezwykłych przygód jednego z bohaterów greckich Odyseusza, który po zdobyciu Troi aż przez 10 lat błąkał się po nieznanych morzach i lądach zanim wrócił na rodzinną wyspę Itakę do oczekującej go wiernej żony Penelopy.
Prawda uczuć ludzkich w "Iliadzie”.
1. "Iliada” Homera jako utwór, w którym autor przedstawił rozległą gamę uczuć ludzkich prezentując je zgodnie z zasadami realizmu psychologicznego, a więc prawdą i nasza wiedzą o reakcjach emocjonalnych człowieka na określone bodźce.
2. Realizm psychologiczny tego dzieła jako jeden z najistotniejszych wyznaczników jego ponadczasowej wartości. 3. Poprzedzenie "Iliady” inwokacją, w której autor zwraca się do bogini z prośbą o pomoc przy napisaniu dzieła, a jednocześnie informuje, że jego treścią będzie opis następstw gniewu Achillesa, który obrażony na Agamemnona (zabrał mu jego brankę wojenną Bryzeidę) wycofał się z działań wojennych skutkiem czego były klęski ponoszone przez Greków oraz śmierć wielu z pośród ich wojowników.
4. Inwokacja -bezpośrednie odwołanie się do Boga lub bóstwa z prośbą o pomoc przy napisaniu utworu, a jednocześnie informacja jaka będzie jego treść. Walka Achillesa z Hektorem.
1. Treść fragmentu -opis pojedynku jaki stoczył Achilles z synem trojańskiego króla Hektorem, który był sprawcą śmierci jego przyjaciela Patroklosa; walka owa zakończyła się zwycięstwem Achillesa, który sprofanował czyli znieważył ciało przeciwnika przywiązując ja do swojego rydwanu wojennego i włócząc wokół Troi.
2. Uczucia ludzkie przedstawione w tym fragmencie zgodnie z prawdą psychologiczną:
a) typowo ludzki strach przed śmiercią, jak również okolicznościami, które by ją mogły spowodować (Hektor uciekał najpierw przed Achillesem, a dopiero później zdecydował się na podjęcie z nim walki, w której zginął,
b) nienawiść i chęć zemsty w stosunku do człowieka, który pobawił życia kogoś nam bliskiego (Hektor zabił Patroklosa dlatego też przyjaciel zabitego Achilles powodowany takimi właśnie uczuciami chciał zabić samego Hektora),
c) poczucie ludzkiej godności widoczne w chęci uniknięcia profanacji ciała po śmierci (Hektor proponował Achillesowi zawarcie układu na mocy, którego zwycięzca w pojedynku miał oddać ciało pokonanego rodakom),
d) otucha jakiej doznaje człowiek pod wpływem chwilowej choć by tylko pozytywnej odmiany nie sprzyjającego losu (doznał jej Hektor, gdy udało mu się uniknąć pierwszego ciosu oszczepu Achillesa, e) duma ze zwycięstwa odniesionego nad trudnym przeciwnikiem (wskazują na to słowa skierowane do śmiertelnie rannego Hektora),
f) rozpacz rodziców spowodowana śmiercią dziecka (stała się ona udziałem rodziców poległego Hektora obserwujących pojedynek z murów Troi).
Tarcza Achillesa.
1. Niezwykle plastyczny, a jednocześnie bardzo szczegółowy opis tarczy Achillesa, jednego z elementów składowych jego zbroi wykutej przez Hefajstos na prośbę matki Hefajstosa Tetydy (tarcza owa składała się z pięciu warstw wykonanych ze złota, srebra, miedzi oraz cyny, była też kunsztownie ozdobiona różnego rodzaju płaskorzeźbami).
2. Bogactwo obrazów życia przedstawionych na tarczy Achillesa:
a) obraz ziemi, nieba i morza, wędrówki słońca i księżyca,
b) dwa miasta: w jednym z nich trwały przygotowania do uczty weselnej drugie natomiast było oblegane przez wrogie wojska, a jego mieszkańcy przygotowywali się do odparcia szturmu, c) pole żniwne w dobrach królewskich, na którym ludzie dozorowani przez włodarza żeli i wiązali w snopy zboże,
d) winnica, w której pracowali chłopcy i dziewczęta, e) rozległa łąka w uroczej dolinie, po której przesuwał się korowód tańczących dziewcząt i chłopców.
3. Zawarty w "Iliadzie” opis tarczy Achillesa jako źródło inspiracji dla poetów wielu następnych pokoleń; korzystał z niego niewątpliwie A. Mickiewicz opisując serwis w "Panu Tadeuszu” jak też Ignacy Krasicki przedstawiając opis sławnego pucharu w "Monachomachi”.
Początki rozwoju teatru i dramatu antycznego.
1. Powstanie dramatu i teatru antycznego w VI w. p.n.e. w starożytnej Attyce, a konkretnie w Atenach.
2. Ścisły związek jego początków z uroczystościami, ku czci boga winnej latorośli Dionizosa -były to tzw. Wielkie czyli miejskie oraz Małe czyli wiejskie Dionizje.
3. Tzw. pieśni kozłów czyli ludzi ubranych w koźle skóry wykonywane w czasie dionizjów jako zalążek rozwoju antycznego dramatu; stąd też wywodzi się nazwa tragedia -od gr. słów tragos -kozioł i od -pieśń.
4. Wyodrębnienie z tego chóru pierwszego aktora przez greckiego poetę Tespisa, drugiego Ajschylosa, a trzeciego przez Sofoklesa; tragedia antyczna zatrzymała się na tym etapie rozwoju, gdyż trzeci z wybitnych tragediopisarzy nie wprowadził już żadnych zmian.
5. Umiejscowienie antycznych teatrów najczęściej u stóp skalistego wzgórza (pierwszy usytuowano u podnóża Akropolu).
6. Budowa starożytnego teatru : a) wykute w skalistym wzniesieniu, amfiteatralne ułożenie miejsc dla widzów noszące nazwę thatron (stąd pochodzi dzisiejsza nazwa teatr, b) znajdujący się u podnóża okrągły plac zwany orchestrą czyli tanecznią (występował na nim chór i aktorzy), c)po- łożona na przeciwległej stronie tzw. skn; początkowo był to tzw. wóz Tespisa, w którym przebierali się aktorzy i przechowywano teatralne rekwizyty, później natomiast była to dekoracja przedstawiająca fronton pałacu królewskiego.
7. Aktorzy w teatrze antycznym:
a) byli nimi wyłącznie mężczyźni, w rolach kobiecych występowali chłopcy przed mutacją głosu,
b) występowali w maskach tragicznych lub komicznych zwanych hipokrytos (stąd pochodzi dzisiejsze określenie stosowane w odniesieniu do człowieka obłudnego mającego "dwie twarze”) na podwyższonym obuwiu czyli tzw. koturnach (po to żeby mogli być lepiej widzialni z najwyższych rzędów) w szatach, których kolor był symboliczny (np.: purpura oznaczała dostojeństwo).
8. Ścisły związek tematyki antycznych tragedii z mitami, których treść była grekom doskonale znana; przychodzili do teatru więc nie po to aby śledzić tok wydarzeń stanowiących akcję, lecz w tym celu aby wraz z bohaterami sztuki przeżyć psychiczny wstrząs, doznać moralnego oczyszczenia, które określali mianem katarsis.
9. Rodzaje antycznego dramatu:
a) tragedia powstała z podniosłych, pochwalnych hymnów zwanych dytyrambami,
b) komedia -od greckiego słowa kommos- wesoły orszak,
c) dramat satyrowy.
Sofokles - jeden z najwybitniejszych pisarzy greckich.
1. Przynależność Sofoklesa do grupy trzech najwybitniejszych tragediopisarzy greckich, w skład której wchodzili także Ajschylos i Eurypides.
2. Sofokles (496-406 p.n.e.) ur. W Kolonos na przedmieściu Aten jako człowiek, który pełnił wiele ważnych funkcji w państwie ateńskim, w okresie jego rozkwitu za panowania Peryklesa. 3. Szczególne zasługi tego autora dla rozwoju dramatu i teatru antycznego -wprowadził trzeciego aktora, zerwał z zasadą tetralogii
4. Uznanie przez współczesnych szczególnych uzdolnień i talentu tego autora (aż 18 razy był nagradzany laurem olimpijskim, odniósł zwycięstwo nawet nad Ajschylosem, właściwym twórcą antycznej tragedii).
5. Napisanie przez Sofoklesa ok.120 utworów, z których do naszych czasów przetrwało 7 tragedii ("Antygona”, "Elektra”, "Król Edyp”, "Edyp z Kolonos”, "Ajas”, "Trachinki”, "Filoktet”) oraz dramat satyrowy pod tytułem "Tropiciele”.
6. Początek wydarzeń stanowiących akcję "Antygony”, a nawiązujących do treści mitu o dziejach domu Edypa wywodzącego się z rodu Labdakidów - przeciwstawienie się przez Antygonę jedną z córek Edypa zakazowi pogrzebania zwłok Polinejkesa jej brata; przyłapana przez strażników na łamaniu królewskiego zakazu została skazana na zamurowanie żywcem w grocie skalnej, gdzie popełniła samobójstwo, które pociągnęło za sobą śmierć dwóch osób najbliższych Kreonowi czyli władcy, który ów zakaz wydał (jego syna Hajmona i żony Eurydyki).
Istota tragicznego konfliktu w "Antygonie”.
1. Konflikt tragiczny -taki, w którym dochodzi do starcia dwóch słusznych, a jednocześnie sprzecznych względem siebie praw czy racji; zwycięstwo jednych z nich powoduje klęskę drugich równie słusznych (jest ot więc konflikt nie do rozwiązania i taki właśnie stanowi oś rozwoju akcji wszystkich antycznych tragedii).2. Przyczyna tragicznego konfliktu w "Antygonie”- wydanie przez Kreona zakazu pogrzebania zwłok Polinejkesa jako tego, który okazał się zdrajcą ojczyzny i złamanie tego zakazu przez Antygonę, siostry poległego.
3. Motywy, którymi kierował się Kreon wydając rozkaz:
a) prawo państwowe nakazujące odróżniać zdrajców ojczyzny zasługujących na karę od jej obrońców mogących liczyć na szacunek i nagrodę,
b) prawo władcy domagającego się od poddanych respektowania wydawanych rozkazów lub nakazów,
c) prawo ludzkie do różnicowania poszczególnych jednostek wchodzących w skład danego społeczeństwa czy narodu.
4. Racje, którymi kierowała się Antygona usiłująca pogrzebać zwłoki brata wbrew zakazowi królewskiemu
a) siostrzana miłość i wynikająca z niej chęć zaoszczędzenia bratu pośmiertnych cierpień,
b) nakazy religii, prawa boskie w myśl, których należało grzebać zmarłych,
c) prawo jednostki do kierowania się w swoim postępowaniu indywidualnymi, najsłuszniejszymi z jej punktu widzenia racjami.
5. Słuszność a jednocześnie wzajemna sprzeczność racji Antygony i Kreona; prawa boskie kolidują bowiem z prawami ludzkimi, racje państwowe z jednostkowymi zaś nakazy uczucia z rozumem (był to więc konflikt nie do rozwiązania, konflikt tragiczny, w wyniku, którego śmierć poniosły aż trzy osoby : Antygona, jej narzeczony Hajmon, a także Eurydyka.
Ideowe walory "Antygony” Sofoklesa.
1. Wymowa ideowa utworu - jego myśl przewodnia, poglądy i przekonania autora, które chce przekazać czytelnikowi za pośrednictwem sposobu wartościowania postaci i doboru sytuacji.
2. Poglądy Sofoklesa wyrażone w "Antygonie” i stanowiące wymowę ideową tego utworu:
a) zdecydowanie negatywna ocena despotyzmu i tyranii w sposobie sprawowania władzy widoczna w prezentacji Kreona, który nie uwzględnił opinii tebańskiego ludu domagającego się złagodzenia wyroku wydanego na Antygonę, nie przychylił się do próśb własnego syna jej narzeczonego i poniósł ostatecznie klęskę moralną; powodowany obawą przed spełnienie się przepowiedni wieszczka Tejrezjasza zmienił swoje stanowisko w sprawie Antygony, a później musiał żyć z ciążącą mu niewątpliwie świadomością, że stał się przyczyną śmierci trzech bliskich sobie osób,
b) wskazanie na bardzo ważną rolę uczuć rodzinnych i religijnych jako tych, w których człowiek znajduje duchowe oparcie, i które nadają sens jego życiu (wierna tym uczuciom Antygona poświęciła dla nich nawet swoje młode życie,
c) pochwała właściwie rozumianego poczucia ludzkiej godności widoczna w pozytywnej ocenie postawy Antygony usiłującej za wszelką cenę nie dopuścić do sprofanowania ciała swojego brata,
d) uwypuklenie szczególnej wartości rozumu w wypowiedzi chóru : "Szczęściem człowieka wielki rozum to najcenniejszy dar.”, e) wyeksponowanie wartości demokracji widoczne w potępieniu władcy, który nie liczył się z opinią poddanych,
f) podkreślenie nieuchronności konsekwencji ponoszonych przez człowieka szczególnie wtedy, gdy dopuszcza się nie przemyślanych do końca czynów, gdy nie liczy się z innymi ludźmi.
"Antygona” jako typowa tragedia antyczna.
1. Istota zjawiska typowości -powtarzanie się charakteru, wyglądu zewnętrznego, architektury, utworów literackich.
2. Typowość "Antygony” określona faktem występowania w niej wszystkich znamiennych cech tragedii antycznej tj. takich, które można znaleźć w innych utworach tego typu: a) występowanie konfliktu tragicznego i wynikające z tego faktu zakończenie utworu katastrofą,
b) temat zaczerpnięty z mitu,
c) poważny, podniosły nastrój,
d) uprzywilejowane pochodzenie społeczne bohaterów (wywodzili się najczęściej z królewskiego rodu),
e) stała obecność chóru na scenie (występował on w roli obserwatora i komentatora zdarzeń),
f) unikanie scen drastycznych (silnie oddziałujących) -krwawych i miłosnych,
g) ważna rola posłańca zwanego również zwiastunem (informował on o wydarzeniach rozgrywających się poza sceną),
h) zachowanie zasady trzech jedności: czasu (czas trwania akcji nie przekraczał jednej doby), miejsca (wszystkie wydarzenia rozgrywały się w jednym miejscu, najczęściej pod drzwiami pałacu królewskiego) i akcji (wszystkie wydarzenia koncentrowały się wokół jednego wątku),
i) uzależnienie losów ludzkich
od przeznaczenia czyli mojry (zły los prześladujący człowieka nosił nazwę fatum),
j) charakterystyczna kompozycja: prolog będący rodzajem wprowadzenia do akcji, parodos czyli pieśń śpiewana przez chór wchodzący na scenę, pięć epeisodionów czyli partii mówionych przeplatanych pięcioma stasimonami tj. pieśniami śpiewanymi przez chór stojący na scenie oraz exosos czyli pieśń śpiewana przez chór schodzący ze sceny.
Świat i poeta w wierszach Horacego.
1. Najwybitniejsi twórcy literatury rzymskiej (tzw. złotego okresu jej rozwoju) za czasów panowania cesarza Oktawiana Augusta: a) wybitny epik Wergiliusz autor "Eneidy”, b) sławni liryce -Horacy i Owidiusz.
2. Horacy -syn wyzwolonego niewolnika, który studiował w Rzymie i Atenach, a później mógł rozwinąć literacką twórczość dzięki materialnej pomocy rzymskiego arystokraty Mecenasa (od jego nazwiska powstało określenie mecenat oznaczające objęcie opieką artystów, literatów bądź uczonych).
3. Napisanie przez Horacego wielu utworów lirycznych nazywanych przez badaczy literatury odami, a także "Listu do Pizonów” będącego wykładnią poetyki antycznej podobnie jak "Poetyka Arystotelesa”.
4. Stworzenie przez Horacego wzoru do naśladowania dla poetów wielu następnych pokoleń; traktował go jako wzór również wybitny polski poeta J. Kochanowski. 5. Opracowanie i spopularyzowanie przez Horacego tzw. filozofii złotego środka zespalającego w sobie elementy dwóch teorii filozoficznych tj. stoicyzmu i epikureizmu, a nakazującej zachowanie umiaru w chwili szczęścia i godnej postawy wobec nieszczęść.
"O co poeta prosi Apollina.”
1. Zajęcie przez autora zdystansowanej postawy wobec dóbr materialnych, które cenią, i o których zdobycie zabiegają inni ludzie (majątki ziemskie, winnice, złoto, kość słoniową). 2. W uwypukleniu wyższości dóbr duchowych nad materialnymi widoczne w prośbach skierowanych przez poetę do Apollina, aby pozwolił mu: a) cieszyć się tym co posiada, b) rozsądnie ograniczać swoje pragnienia, c) zachować dobre zdrowie, pogodę myśli i równowagę ducha, d) doczekać pogodnej starości. 3. Zaprezentowane w utworze poglądy i pragnienia poety jako odzwierciedlenie jego postawy życiowej łączącej w sobie założenia stoicyzmu i epikureizmu.
"Exegi monumentum”(dźwignąłem pomnik).
1. Utożsamienie swojej poezji z pomnikiem trwalszym od tych "w spiżu rytych”, wyższych od piramid faraonów, odpornych na złe warunki atmosferyczne i upływ czasu sprzyjający w pogrążaniu się w niepamięć.
2. Wyakcentowanie przeświadczenia autora, że dzięki napisanym przez niego utworom nie umrze cały (wyraża to łac. zwrot "non omnis moriar”-nie wszystek umarłem) gdyż część jego osobowości przetrwa w jego poezji.
3. Danie wyrazu satysfakcjonującej autora świadomości, że ta twórczość rozsławi jego imię nie tylko wśród rodaków ale także w innych nawet odległych krajach, a to na skutek faktu, że był pierwszym, który przyswoił literaturze rzymskiej doskonałe wzorce poezji greckiej (akcentuje to także zwrot skierowany do Melpomeny -muzy tragedii "przystrój mi głowę w delfickie liście wawrzynowe”.