Słowa

Imitacja - forma muzyczna oparta na fakturze polifonicznej. Jest utworem wielogłosowym, w którym poszczególne głosy imitują się na wzajem. Najbardziej znanymi formami imitacyjnymi są kanon i fuga.


Wyjaśnienia niektórych terminów:

Faktura w muzyce to techniczna budowa utworu, rodzaj użytych środków kompozytorskich oraz technicznych metod ich realizacji. Parametr opisujący ilość i wzajemne relacje pojedynczych linii melodycznych w utworze muzycznym.
Faktura homofoniczna - faktura wielogłosowa, w której melodia zasadnicza oparta jest na akordach. Jednorodność tejże linii melodycznej opiera się na wspólnym rytmie dla wszystkich głosów. Możliwe są jedynie rozwinięcia rytmiczne.
Polifonia (gr. polyphonia, πολυφωνία - wiele głosów) to technika kompozycji oparta na zasadzie kontrapunktu, w której równocześnie dwa lub więcej głosów prowadzonych jest niezależnie od siebie pod względem melodyczno-rytmicznym. Szczytowym osiągnięciem polifonii jest twórczość Jana Sebastiana Bacha.

Kanon - forma muzyczna, utwór wielogłosowy oparty na ścisłej imitacji, w którym melodię jednego głosu powtarzają kolejno z jednakowym opóźnieniem pozostałe głosy.


Fuga (dosł. łac. "ucieczka") - forma muzyczna. Jest kunsztownie rozwiniętą formą imitacji. Fuga może być dwu- lub więcej głosowa (najczęściej trzy-, cztero- lub pięciogłosowa). Może być instrumentalna (na instrument solowy, zespół instrumentalny) lub na chór. Stanowi samodzielny utwór muzyczny lub część większej formy (mszy, sonaty, opery itd.).
W fudze temat jest zwięzły, przejrzysty i o wyraźnym charakterze. Fuga rozpoczyna się partią jednogłosową, w której następuje ekspozycja tematu przez jeden z głosów (tzw. dux lub proposta). Następnie następuje tzw. odpowiedź (comes, riposta), czyli powtórzenie tematu przez inny głos. W tym czasie głos inicjujący fugę wiedzie linię melodyczną kontrapunktu, czyli przeciwstawną tematowi i różniącą się przede wszystkim pod względem rytmicznym. Pierwsze przeprowadzenie tematu przez wszystkie głosy nazywa się ekspozycją. Po niej pojawia się łącznik lub epizod prowadzący do kolejnego tematu. W drugim przeprowadzeniu temat może być zmodyfikowany za pomocą zmiany tonacji, a także środków takich jak dyminucja, augmentacja, inwersja lub ruch wsteczny. W ostatnim przejściu występuje często tzw. stretto gdzie kilka albo wszystkie głosy wykonują temat w tym samym czasie lub temat w kolejnym głosie jest wprowadzany zanim skończy się w poprzednim. Utwór kończy coda.

Kontrapunkt z łaciny punctus contra punctum - nuta przeciw nucie. Teoria kompozycji powstała w średniowieczu, rozwinięta w czasach renesansu i doprowadzona do perfekcji w baroku. Kontrapunkt pozwalał budować skomplikowane formy polifoniczne polegające na równoczesnym prowadzeniu kilku niezależnych linii melodycznych.
Formy muzyczne oparte na założeniach kontrapunktu: fuga, kanon, inwencja.


Tonacja - organizacja dźwięków wewnątrz gamy oraz opis wzajemnych relacji pomiędzy nimi. Podstawowy dźwiękiem każdej gamy jest tonika - T. Jest ona pierwszym, a zarazem i ostatnim (ósmym} dźwiękiem gamy. Od niej także gama bierze swoją nazwę. Rolą toniki jest uszeregowanie pozostałych dźwięków gamy według schematu dla odpowiedniej skali. Tonika najczęściej stanowi punkt początku i końca melodii. Stpień V gamy, leżący w jej środku, ma najwięcej samodzielności. Nazwany jest dźwiękiem dominującym lub dominantą - D. Dźwięk na III stopniu skali ma pewną samodzielność, lecz mniejszą niż dominanta. Nazwany jest medianą górną - Mg. Podobną rolę spełnia dźwięk VI zwany medianą dolną - Md. Tonika, mediana górna i dominanta tworzą trójdźwięk toniczny. Dźwięki IV i VII nazwane są dźwiękami prowadzącymi. IV Subdominanta lub dominanta dolna - S, prowadzi w dól na medianę. Dźwięk VII prowadzi w górę na tonikę. Dźwięk II gamy nie ma wyraźnego charakteru.
Tonika (w skrócie T) - podstawowy dźwięk każdej gamy. Jest ona pierwszym, a zarazem i ostatnim (ósmym) dźwiękiem gamy. Od niej także gama bierze swoją nazwę. Rolą toniki jest uszeregowanie pozostałych dźwięków gamy według schematu dla odpowiedniej skali. Tonika najczęściej stanowi punkt początku i końca melodii.

Melodia zwykle związana jest z jedną, określoną tonacją i używa dźwięków do niej należących. Melodia może być wokalna lub instrumentalna i zawsze musi być dostosowana do zakresu i charakteru głosu lub instrumentu muzycznego. Melodia może być prosta lub ozdobna.

Ozdobnik - element melodii wprowadzający dodatkowe dźwięki mające charakter ornamentów.
W dawnych czasach stosowanie ozdobników zależało od smaku i inwencji wykonawcy, lecz z czasem ustalono pewną ilość standardowych ozdobników i zasady ich zapisu. Ozdobniki nie zwiększają wielkości taktu i wykonywane są kosztem dźwięku, który ozdabiają. Ornamentyka była bardzo popularna w muzyce dawnej, baroku i muzyce klasycystycznej. Szczególną mnogość ornamentów wypracowała muzyka klawesynowa. Do czasów współczesnych zachowały się tylko niektóre, a i te są rzadko używane. Śpiew z użyciem ozdobników nazywa się koloraturą- zobacz sopran koloraturowy.

Dominanta jest piątym stopniem skali albo gamy zarówno durowej jak i molowej. Należy do jednych z trzech głównych stopni gamy obok toniki i subdominanty, na których budowane są trójdźwięki tworzące triadę harmoniczną.
Dominantą nazywa się również funkcję harmoniczną, która dąży do rozwiązania na tonikę dzięki dźwiękowi prowadzącemu (VII stopniowi), który jest tercją dominanty. W odróżnieniu od pozostałych dwóch funkcji (toniki i subdominanty) dominanta jest zawsze durowa (w związku z używaniem odmiany harmonicznej gam molowych, w której podwyższony VII stopień jest taki sam, jak w jednoimiennej gamie durowej i dąży do rozwiązania na I stopień trójdźwięku tonicznego). Często do dominanty dodawana jest septyma mała, która podkreśla zawieszony charakter funkcji. Z racji konieczności rozwiązania VII stopnia (w tradycyjnej nauce harmonii) po dominancie nie może wystąpić subdominanta.

Subdominanta - Dźwięk tworzący IV stopień tonacji. Jest dźwiękiem prowadzącym

Mediana - III (mediana górna Mg) i VI (mediana dolna Md) dźwięk gamy. Są dźwiękami o ograniczonej samodzielności w tonacji. Podorządkowują się tonice lub dominancie

Trójdźwięk - najprostszy akord składający się z trzech dźwięków kolejno z dźwięku podstawowego, czyli prymy, tercji i kwinty. Wszystkie wielkości liczone względem dźwięku podstawowego. Interwał pomiędzy drugim, a trzecim dźwiękiem trójdźwięku jest tercja.

Gama- skala muzyczna z dźwiękami przypisanymi do odpowiednich stopni. Ściślej rzecz biorąc przypisany jest dźwięk pierwszemu stopniowi skali - tonice. Od tego też dźwięku gama bierze swoją nazwę. Pozostałe dźwięki są już wynikowe. W zapisie nutowym gamę oznacza się używając jej znaków chromatycznych umieszczonych bezpośrednio przy kluczu. W praktyce używa się gam utworzonych przy użyciu maksymalnie do siedmiu znaków chromatycznych.

Jeżeli skali durowej przypisze się różne dźwięki początkowe, otrzymuje się szereg gam durowych:

Ces-dur zawiera dźwięki ces, des, es, fes, ges, as, b. Pokrewną jej gamą molową jest as-moll.
C-dur zawiera dźwięki c - d - e - f - g - a - h. Pokrewną jej gamą molową jest a-moll. Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się tryumfalną świątecznością.
Cis-dur
Des-dur zawiera dźwięki des, es, f, ges, as, b, c. Pokrewną jej gamą molową jest b-moll.
D-dur - durowa gama muzyczna, której toniką jest d. Jej dźwięki to: d, e, fis, g, a, h, cis. Pokrewną jej gamą molową jest h-moll.
Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się klasyczną żywiołowością i czystością brzmienia.
E-dur - durowa gama muzyczna, której dźwiękiem początkowym i toniką jest e. Jej dźwięki to: e, fis, gis, a, h, cis, dis. Pokrewną jej gamą molową jest cis-moll.
F-dur - durowa gama muzyczna, której toniką jest f. Jej dźwięki to: f, g, a, b, c, d, e. Pokrewną jej gamą molową jest d-moll.
Muzyka skomponowana w F-dur charakteryzuje się sielskością i sentymentalnym nastrojem
Fis-dur
Ges-dur
G-dur - durowa gama muzyczna, której toniką jest g. Jej dźwięki to: g, a, h, c, d, e, fis. Pokrewną jej gamą molowa jest e-moll.
Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się ciepłym nastrojem. Szczególnie pasuje do muzyki smyczkowej.
As-dur - gama muzyczna oparta na skali durowej, której toniką jest As. Gama As-dur zawiera dźwięki as, b, c, des, es, f, g. Pokrewną jej gamą molową jest f-moll
Muzyka skomponowana w As-dur charakteryzuje się wzniosłą radością. Trudna do realizacji dla instrumentów smyczkowych, dlatego rzadko wybierana jako podstawa dzieł symfonicznych
A-dur - durowa gama muzyczna, której toniką jest a. Jej dźwięki to: a, h, cis, d, e, fis, gis. Pokrewną jej gamą molową jest fis-moll.
Muzyka oparta na tej skali charakteryzuje się radością i optymizmem. Często wiązana z wiosną i wiosenną tematyką.
B-dur - gama muzyczna oparta na skali durowej i której toniką jest b. Gama B-dur zawiera dźwięki: b - c - d - es - f - g - a. Pokrewną jej gamą molową jest g-moll. Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się militarną tryumfalnością. Szczególnie nadaje się do marszów, fanfar i tryumfalnych pieśni.
H-dur - gama muzyczna oparta na skali durowej, której toniką jest dźwięk h. Gama H-dur zawiera dźwięki h, cis, dis, e, fis, gis, ais. Pokrewną jej gamą molową jest gis-moll. Muzyka skomponowana w oparciu o tę skalę charakteryzuje się bogatym brzmieniem i jest emocjonalnie czarująca. Najczęściej używana w dziełach pianistycznych. W realizacjach orkiestralnych jest rzadkością
Jeżeli skali molowej przypisze się różne dźwięki początkowe, otrzymuje się szereg gam molowych:

c-moll zawiera dźwięki es, f, g, as, b, c, d. Pokrewną jej gamą molową jest c-moll.
Muzyka skomponowana w tej gamie ma charakter heroiczny, patriotyczny i wzniośle religijny.
cis-moll - gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest cis. Gama cis-moll zawiera dźwięki cis, dis, e, fis, gis, a, h. Pokrewną jej gamą durową jest E-dur. Muzyka skomponowana w tej tonacji charakteryzuje się ponurym nastrojem.
d-moll - molowa gama muzyczna, której toniką jest d. Jej dźwięki to: d, e, f, g, a, b, c. Pokrewną jej gamą durową jest F-dur. Muzyka skomponowana w d-moll charakteryzuje się przytłumionymi uczuciami
dis-mol
es-moll
e-moll - molowa gama muzyczna, której dźwiękiem toniką jest e. Jej dźwięki to: e, fis, g, a, h, c, d, Pokrewną jej gamą durowa jest G-dur. Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się filozoficzną zadumą. Szczególnie popularna w muzyce romantycznej.
f-moll - molowa gama muzyczna, której toniką jest f. Jej dźwięki to: f, g, as, b, c, des, es. Pokrewną jej gamą durowa jest As-dur.
Muzyka skomponowana w oparciu o tę gamę charakteryzuje się marzycielskimi nastrojami z pewną dozą melancholii.
fis-moll - gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest fis. Gama fis-moll zawiera dźwięki fis, gis, a, h, cis, d, e. Pokrewną jej gamą durową jest H-dur. Muzyka skomponowana w tej tonacji charakteryzuje się sentymentalną poetyckością.
g-moll - gama muzyczna oparta na [[skala molowa/skali molowej], której toniką jest g. Gama g-moll zawiera dźwięki g - a - b - c - d - es - f. Pokrewną jej gamą durową jest B-dur. Muzyka skomponowana w g-moll charakteryzuje się głęboko medytacyjnym nastrojem
gis-moll - gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest gis. Gama Ces-dur zawiera dźwięki gis, ais, h, cis, dis, e, fis. Pokrewną jej gamą durową jest H-dur. Tonacja w praktyce muzycznej bardzo rzadko używana.
as-moll
a-moll - gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest dźwięk a. Gama a-moll zawiera dźwięki a, h, c, d, e, f, g. Pokrewną jej skalą durową jest C-dur.
Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się rezygnacją i pesymizmem. Jest szczególnym wyzwaniem warsztatowym dla instrumentalistów smyczkowych i dlatego chętnie używana w popisowych utworach na te instrumenty
ais-moll
a-moll - gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest dźwięk a. Gama a-moll zawiera dźwięki a, h, c, d, e, f, g. Pokrewną jej skalą durową jest C-dur.
Muzyka skomponowana oparta na tej skali charakteryzuje się rezygnacją i pesymizmem. Jest szczególnym wyzwaniem warsztatowym dla instrumentalistów smyczkowych i dlatego chętnie używana w popisowych utworach na te instrumenty
b-moll - gama muzyczna oparta na skali molowej, której toniką jest b. Gama b-moll zawiera następujące dźwięki: b, c, des, es, f, ges, as. Pokrewną jej gamą durową jest Des-dur.
Każda z gam oraz utwór na niej zbudowany ma swój specyficzny, niepowtarzalny klimat i charakter.

W muzyce współczesnej używa się również gam chromatycznych (patrz: dodekafonia).

Dodekafonia, muzyka dodekafoniczna- technika kompozytorska w muzyce współczesnej oparta na rozszerzonej gamie diatonicznej. W początkach XX wieku była to awangardowa technika w muzyce współczesnej wypracowana przez tzw. Drugą Szkołę Wiedeńską. Najwybitniejszymi jej przedstawicielami byli: Alban Berg, Schnberg i Anton Webern.

Podstawą dodekafonicznych (czyli dwunastotonowych) technik kompozytorskich jest odrzucenie tonalności. W konsekwencji tego neguje się fakt uprzywilejowania pewnych dźwięków jako mocnych punktów (np. tonika, dominanta, medianta). Pierwszym postulatem dodekafonii było więc, że każdy dźwięk z dwunastostopniowej skali jest jednakowo uprawniony. Drugim postulatem było, że żaden dźwięk nie powinien być powtórzony, dopóki nie zostaną użyte wszystkie dźwięki skali. Ciąg dźwięków, nazwany przez Schnberga szeregiem, porządkiem lub serią - po niemiecku Reihe, jest odpowiednikiem melodii w tradycyjnej teorii. Jeśli weźmie się po uwagę 11 interwałów w dwunastostopniowej skali, maksymalna możliwa liczba szeregów wynosi:

11! = 39916800

Co prawda, większość z nich nie spełniało norm estetycznych, lecz z formalnego punktu widzenia granice muzyki były bardzo szeroko wytyczone.

Coda lub koda - zakończenie utworu muzycznego. Niektóre utwory nie posiadają cody i kończą się nagle lub wybrzmieniem, głównego tematu. Coda może być krótkim ozdobnikiem, kilkoma akordami, np. kadencją lub, w rozwiniętych formach muzycznych, pełnym motywem. Coda ma sprawiać