Barok - synteza.

Koniec XVI w połowa XVIII w

Barocco (z jęz. portugalskiego) rzadka i cenna perła, o nieregularnym kształcie; przedmiot artystyczny odbiegający od powszechnie przyjmowanego kształtu.

Barok

Nazwa okresu w kulturze europejskiej prąd artystyczno - literacki
trwającego od końca XVI w do
połowy XVIII w

Początek baroku w Polsce.
Kryzys ideałów renesansowych, zaznacza się w utworach poetów przełomu: M. Sępa Szarzyńskiego, w „Trenach” Kochanowskiego, wiersze okolicznościowe Szymonowica. Zauważa się zmienny rozrachunek z dotychczasową filozofią życia i objawy niepokoju, wyrastającego z przeciwstawienia wartości ziemskich i wiecznych, natury i ducha.

Dramatyczne wybory:
Człowiek musiał przyjąć jakąś określoną postawę, więc wybierał .
1. zgodę na świat nietrwały lecz piękny, ciesząc się jego urokami wyrażał wdzięczność Stwórcy – poeci światowych rozkoszy: Hieronim Morsztyn.
2. odrzucał łudzące ponęty świata, poszukiwał wartości trwałych, zbawienia – poeci metafizyczni usiłujący rozwiązać zagadkę bytu: M. Sęp – Szarzyński.
Religia utraciła wartość jedynego, niepodważalnego autorytetu. Reformacja wyostrzyła konkurencyjność postaw wyznaniowych: katolików i niekatolików (luteranów, kalwinów i arian). Ukazała dramatyzm wyboru którejś z możliwych dróg. Stąd też wzmożone poczucie zagrożenia.

Polska przedmurzem chrześcijaństwa.
Polska – drugie co do wielkości mocarstwo Europy – dawała obywatelom poczucie dumy. Liczba obywateli pochodzenia niepolskiego rosła wraz z pozyskiwaniem urodzajnych kresów wschodnich. Proces ten oddalał Polskę od Europy, czynił z niej przedmurze chrześcijaństwa, tarczę przed Turcją i Tatarami, szczególnego znaczenia społecznego i politycznego nabrał ideał zdobywcy i obrońcy wschodnich granic tzw. rycerza kresowego – niezłomnego, cnotliwego wojownika, którego twardy żołnierski żywot przeciwstawiano łatwemu życiu dworaka ( w XIX w wyróżnił to Sienkiewicz w „Trylogii”.

Szlachta a chłopi.
Silne zróżnicowanie religijne, a przede wszystkim społeczne między stanem szlacheckim i coraz bardziej uciskanym stanem chłopskim. Konflikt wyjaskrawił się zwłaszcza na Ukrainie – część panów pochodzenia polskiego ciemiężyło prawosławnych poddanych. Południe Ukrainy dawało schronienie niepokornym poddanym i zbiegom ze wsi, osiedlającym się za progami rzecznymi Dniepru. Owi Kozacy Zaporowscy stali się zarzewiem buntu. Ich zwycięskie powstanie w 1648 r. było jednym z sygnałów powolnego schyłku świetności Rzeczypospolitej.



Podziały wewnątrz stanu szlacheckiego.
Podział od magnaterii po szlachtę bezrolną. Jednak solidarnie dbano o jego odrębność. Nobilitacje (uszlachcenie) zdobywane przez ludzi niskiego stanu poprzez różne machinacje (np. ożenek bogatego plebejusza z ubogą lub zniesławioną szlachcianką). Przewagę miała magnateria, której polityka zdominowała całkowicie szlacheckie dążenia egzekucyjne z ubiegłego wieku.

Dwa wzory kultury: ziemiański i dworski.
1. kultura ziemiańska (średnia, prosta szlachta) – ceniła swojskość, rodzimość, wartości ziemiańskiego trybu życia (Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Jan Andrzej Morsztyn), inspirowała ją renesansowa tradycja „wsi spokojnej”, cechował ją kult ojczystych pamiątek i relikwii, zbliżała się do kultury ludzi, jego muzyki, pieśni, obrzędów, obyczajów i wyobraźni (stylizacje ludowe).
2. 2. kultura dworska (potężne dwory, zwykle powiązane z zagranicznymi), lansowały europejską modę, styl, sztukę, naukę (Jan Andrzej Morsztyn, Daniel Naborowski).
Te dwa wzory przenikały się nawzajem.

Sarmaci i sarmatyzm:
Sarmatyzm – całokształt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, ziemiańsko – patriarchalny styl życia, średniej szlachty, który cechuje”
- kult przeszłości
- przekonanie o doskonałości polskiego ustroju
- zacofanie
- tradycjonalizm
Początkowo sarmatyzm ma wpływ dodatni, później staje się skostniały i symbolizuje zacofanie, ciemnotę, samowolę, pogardę i niechęć do cudzoziemców, dewocję, ciasny tradycjonalizm.

Osłabienie kraju: wojny, walka z reformami.
Na dojrzałym baroku ( lata 20 – 70 XVII w) zaważyły liczne wojny (1648 – 1660), wyniszczające kraj wewnętrznie i osłabiające jego międzynarodowe znaczenie. Początek upadku Rzeczypospolitej sygnalizowały wystąpienia opozycji magnacko – szlacheckiej przeciw projektom reform (wzmacniania władzy królewskiej, uporządkowania spraw państwa, skarbu i wojska), rokosz Jerzego Sebastiana Lubomirskiego przeciw królowi w 1665r. i abdykacja Jana Kazimierza w 1668 r. Na niedługo niegdysiejszą świetność Polski wskrzesiło panowanie Jana III Sobieskiego, jego zwycięstwo pod Wiedniem w 1683 r.

Kontrreformacja.
Kontrreformacja – prąd powstały w kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją.
Sobór trydencki (1544 – 1563), zwołany w celu przeciwstawienia się postępom różnowierstwa, wydał szereg dekretów. Kościół uformował się jako organizm polityczny i wypracował na swój użytek ścisłą strategię działania. Dbając o nieskazitelność dogmatów, o prawomyślność wiary, określił co należy uznać za katolickie w dziedzinie nauki, dyscypliny i zwyczajów kościelnych. Wytłumaczył też jasno zasady sztuki, zwłaszcza sakralnej.

Ograniczenia w dziedzinie kultury i sztuki.
Kościół nawiązał generalnie do średniowiecza, jako wielkiej epoki wzorów chrześcijańskich. Stąd popularność hagiografii (np. „Żywoty świętych” Piotra Skargi), życiorysy świętych wyznawców i męczenników. Te wzory osobowe uczyły heroizmu i wytrzymałości w dążeniu do zbawienia. Strzegąc czystości wiary Kościół postulował wierność Pismu św. i odrzucenie wszelkich historii pozabiblijnych. W centrum zainteresowania znalazły się narodowe przekłady Biblii, sztuka i program edukacji szkolnej.
Rzeźba i malarstwo miały kształcić nieuczony, prosty lud i utwierdzać go we wierze. Nakazano ostrożne i zgodne tylko z kanonicznymi przykazaniami przedstawianie scen religijnych, a jednocześnie wydano walkę świeckim „nieprzystojnym obrazom’.
W nauczaniu szkolnym wyrzucono „bezwstydne”, pogańskie księgi starożytne, bądź cenzurowano je, omijając nieprzystojne fragmenty, inwokacje do fałszywych bogów itp. Adaptacja starożytności szła w kierunku jej chrystianizowania, łączenia wątków antycznych z biblijnymi.
Działalność jezuitów.
Zakon jezuitów (1564r. Polska) walnie przyczynił się do realizacji programu kościoła. Sieć szkół zakonnych propagowała nowe metody nauczania i utrwalała przemiany kulturowe, które rychło odbiły się i na literaturze, poddanej rozmaitym ograniczeniom i restrykcjom. Broń Kościoła to cenzura. W spisie ksiąg zakazanych szybko znalazły się różne dzieła w tym Kopernika tzw. literatura sowizdrzalska. Kościół rewidował księgarnie i drukarnie, niszczył zakazane pisma, zwłaszcza heretyckie i antykościelne.
Upadek piśmiennictwa.
Cenzura spowodowała rozpowszechnianie tekstów „prawomyślnych”, obniżenie ogólnego poziomu literatury, utwierdziła płytką, powierzchowną pobożność, rozmiłowaną w demonstracyjnej, wystawnej liturgii. Po zmarłych na przełomie XVII/XVIII w pisarzach (Morsztyn, Potocki, Pasek) nie pojawili się już ich wybitni następcy.

Właściwości sztuki baroku:
Trzy zasadnicze nurty:
- barok dekoracyjny
- barokowy klasycyzm
- barokowy realizm
Późną fazę stanowi rokoko – muszla o kapryśnej, asymetrycznej formie, poddająca cechy fantazyjnego, lekkiego stylu.
- głębia
- forma otwarta
- niejasność
- szczególnie dynamiczne ujęcie przestrzeni
- skłonność do wyjaskrawiania kontrastów, efektów świetlnych i ekspresywnych gestów (wyrażających silne poruszenie emocjonalne, rozpacz, gniew, ból, ekstaza)
- ujęcia malarskie podkreślające stosunki przestrzenne między przedmiotami przedstawiającymi tak, by zaznaczyć ich trójwymiarowość – iluzjonizm.
Włoski architekt Bernini – „Ekstaza św. Teresy”
Harmensz Rembrandt von Rijn (1606 – 1669) – „Dawid i Jonatan“
El Greco (1541 – 1614) – malarz hiszpański, pochodzenia greckiego „Widok Toledo“
Pieter Paul Rubens (1577 – 1640) – „Perseusz uwalnia Andromedę”

Sztuka na usługach Kościoła.
Kościół zauważając siłę sztuki oddziaływującą na uczucia wiernych, na sferę emocji dbał o jej prawomyślność i służebną rolę wobec religii. Budowle sakralne dążyły do syntezy różnych sztuk: architektury, malarstwa, rzeźby, a zewnętrzny przepych obrzędów i liturgii zbliżonej prawie do teatralnych form jawnie demonstrował potęgę i nieograniczoną wielkość misterium (tajemnicy) wiary.


Opera i teatr.
Opera ukształtowała się we Włoszech, szybko przeniosła się do Polski, dzięki staraniom Władysława IV. Na zamku warszawskim założono wspaniały teatr operowy, w którym od 1637r. wystawiano dramaty muzyczne. Do inscenizacji używano ogromnej aparatury scenicznej, umożliwiającej tworzenie wyszukanych efektów (pożary, wzburzone fale morskie, unoszenie się bohaterów w powietrzu, zapadanie się ich pod ziemię), współgrających z aktorska gestyką, ze śpiewem, muzyką, dekoracjami. Skłonność do zewnętrznej pompy, ozdobności, bogactwa efektów, wszelkiego nadmiaru i przesady rosła z postępującą modą na orientalny przepych, charakterystyczny dla nurtu sarmackiego.

Źródła kultury barokowej.
- załamanie ideałów renesansowych
- pojawia się nowy typ państwa – absolutyzm królewski (władca absolutny – Francja, Rosja, monarchia burżuazyjna – Anglia)
- przeobrażenia ustrojowe
- wojna trzydziestoletnia – dwa ośrodki władzy (dwa autorytety), władza królewska i kościelna
- kontrreformacja
- sobór trydencki (1545 – 1563)
- wielka inkwizycja
- odkrycia naukowe - Kartezjusz – rozwija się filozofia, Galileusz – astronomia.
„Cogito ergo sum” – myślę więc jestem. Kartezjusz.
- przeświadczenie, wiara w rozum ludzki
- deizm – materia wprowadzona w ruch przez Boga, dalszy rozwój spowodowany jest własnymi prawami materii. Deista – nie ingeruje w bieg zdarzeń
- Pascal – „Człowiek jest myślącą trzciną”

Polska – tło historyczne.
- zasada liberum veto
- zrywanie sejmów
- ucisk pańszczyźniany
- wygnanie arian z Polski
- wojny szwedzkie, ruskie, kozackie, tatarskie

Jan Andrzej Morsztyn – realizacja modelu poezji barokowej.
Jan Andrzej Morsztyn (1620 – 1693) – studiował na jednym z uniwersytetów niderlandzkich. W 1645r. rozpoczął służbę dyplomatyczną jako członek poselstwa po Marię Ludwikę do Paryża. Stał się jednym z przywódców stronnictwa francuskiego w Polsce. Po abdykacji Jana Kazimierza, za panowania Michała Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego intrygował na rzecz Francji. Oskarżony przed sejmem o zdradę stanu, uszedł w 1683r. do Francji, gdzie spędził resztę życia.
Zbiory wierszy:
„Kanikuła albo psia gwiazda” 1647r.
„Lutnia” 1661r
Nurt dworski w literaturze barokowej to utwory o tematyce miłosnej, obyczajowej, towarzyskiej, pisanej pół żartem pół serio.

„Do trupa” (sonet) –Jest to erotyk (wiersz miłosny), treść: skarga kochanka. Forma: monolog skierowany do trupa (niecodzienny adresat wiersza lirycznego). W swojej skardze podmiot liryczny porównuje swoja sytuację z sytuacją trupa. Osią konstrukcyjną sonetu jest porównanie Ty – ja, mnie – Tobie. W I i II zwrotce są pokazane podobieństwa, w
III i IV – różnice. Sytuacja zakochanego jest gorsza od trupa. III i IV zwrotka doprowadza do puenty: lepiej być trupem niż zakochanym. Zaskakujący pomysł i tytuł wiersza. Dominantą kompozycyjną jest bardzo rozwinięte porównanie „Ty strzałą śmierci – ja strzałą miłości”. Kontrast „ty i ja” łączy się z anaforą (powtórzenie). Cechą poezji barokowej jest stosowanie przerzutni, hiperboli – przesada, wyolbrzymienie np. „skryty płomień”.

„Niestatek” – opowieść o niestateczności błogosławionych. Wiersz ma formę wyliczenia. Wyjaśnienie wiersza w ostatnim wersie.
Wiersze miłosne J.A. Morsztyna są grą miłosną.

Daniel Naborowski – fascynacja czasem i przemijaniem.
Daniel Naborowski (1573 – 1640), wszechstronnie wykształcony, zręczny dyplomata, związany był z litewskim kalwińskim dworem Radziwiłłów.
„Marność” – wiersz zawiera stosunek poety do ziemskich wartości, które są: „marną marnością” (hiperbola). Najważniejsza jest pobożność, uczciwość i strach przed Bogiem. Odnajdujemy echo księgi Koheleta, występuje powtórzenie pewnej treści, aby została bardziej wyodrębniona. Rymy: aa, bb, cc.... Regularna budowa – jest siedmiozgłoskowcem.

„Krótkość żywota” refleksja filozoficzna na temat życia ludzkiego i przemijania. Podejmuje problematykę egzystencjalną .charakterystyczny jest skrót myślowy – cykle życia ludzkiego są w formie skrótów myślowych „jutro – coś, dziś jest, nie będziesz ...”, cykl pokoleń (odradzania) „Był przodek, byłeś ty sam, potomek się rodzi”. Życie ludzkie (jego krótkość) jest przedstawione przez wyliczenia zjawisk, które są nietrwałe, chwilowe. Czas jest „lotny” szybko mknący. Daniel Naborowski zastanawia się nad relacją człowiek – świat (Bóg). Problematyka jest mniej dramatyczna niż ta sama problematyka podjęta przez
M. Sępa-Szarzyńskiego.

„Do Anny” wiersz o tematyce miłosnej, apostrofa do Anny, podmiot liryczny ukazuje się w pierwszej osobie, na końcu wiersza jest deklaracja, iż miłość nie ustanie. Ostatnie dwa wersy stanowią wyjaśnienie wiersza. Dominantą kompozycyjną jest wyliczenie zjawisk mijających, nietrwałych (zjawisko przyrody, państwa, urody). Wyliczenie zjawisk mijających służy zaakcentowaniu trwałości – miłości do Anny. Kontrast: powtarzalny człon „z czasem”.

„Cnota grunt wszystkiemu”