Typy XX-wiecznych systemów ekonomicznych

Typy XX-wiecznych systemów ekonomicznych
Krzywa możliwości produkcyjnych przedstawia dostępne wybory. Nie mówi jednak nic o sposobie dokonywania tych wyborów. Sposób dokonywania wyborów wyznaczony jest przez panujący system ekonomiczny. System ekonomiczny to zespół instytucji oraz mechanizmów koordynujących i kontrolujących podejmowanie oraz realizację decyzji ekonomicznych. Występujące współcześnie systemy ekonomiczne różnią się między sobą formą własności środków produkcji oraz metodami koordynacji i kontroli działalności gospodarczej.
System gospodarki centralnie planowanej, zwanej niekiedy gospodarką komenderowaną, charakteryzuje się publiczną własnością środków produkcji oraz kolektywnym określaniem celów ekonomicznych przez centralne planowanie. Główne decyzje dotyczące poziomu zużycia zasobów, struktury produkcji, jej podziału oraz organizacji produkcji są określane przez państwo, które nimi zarządza. Zarówno cele produkcyjne przedsiębiorstw, jak i zasoby niezbędne do realizacji są wyznaczone w planie centralnym. Plan centralny określa także podział produkcji na dobra kapitałowe i konsumpcyjne oraz podział dóbr konsumpcyjnych pomiędzy członków społeczeństwa.
Gospodarka centralnie planowana w przedstawionej wyżej formie stanowi raczej model teoretyczny, niż praktycznie funkcjonujący system. Nigdy bowiem system ten nie funkcjonował wyłącznie na podstawie decyzji planu centralnego. W mniejszym lub większym zakresie decyzje były również podejmowane z wykorzystaniem mechanizmu rynkowego. Ponadto własność publiczna nie obejmowała wszystkich środków produkcji. W niektórych krajach była ona bardziej rozpowszechniona, w innych mniej. System ten okazał się niezdolny do wydajnego alokowania zasobów ekonomicznych i z tej racji coraz częściej odchodzi się od niego. Można powiedzieć, że stał się już systemem historycznym.
W praktyce w okresie 1918-1989 w Europie obserwować można było dwa warianty takiego systemu:
• socjalizm planowany: zasoby były własnością państwa, ich alokacja odbywała się zgodnie z centralnym planem państwa (b. ZSRR i b. NRD, Rumunia);
• socjalizm rynkowy: zasoby były własnością państwa lub w dyspozycji realnej samorządów i innych podmiotów gospodarczych; alokację zasobów determinował w pewnym stopniu mechanizm rynkowy (b. Jugosławia, Węgry i Polska, a dziś także Chiny ).
W znacznej grupie państw europejskich głównym mechanizmem napędowym był w latach 1949-1989 system centralnego sterowania, zwany systemem nakazowo-rozdzielczym. System ten polegał na wykorzystaniu przez administrację państwową nakazów prawno-organizacyjnych do sterowania gospodarką. Oprócz nakazów i zakazów administracja centralna stosowała w bardzo szerokim zakresie rozdzielnictwo wszelkiego rodzaju towarów, tzn. zarówno czynników produkcji, jak i środków konsumpcji. Jednocześnie jednak aparat ten wykorzystywał mechanizm rynkowy do sterowania gospodarką narodową. Część gospodarki podległa bezpośrednio prawom rynkowym. Tak było m.in. w Polsce, gdzie istniał rynek produktów rolno-spożywczych w części nie sterowany centralnie, rządzący się prawem popytu i podaży. Działanie tego rynku w Polsce było możliwe, gdyż w rolnictwie dominującą formą własności była (i jest) drobna prywatna gospodarka chłopska. Trzeba jednak dodać, że rynek rolno-spożywczy był opanowany przez państwowy monopol skupu i działania scentralizowanego aparatu spółdzielczego.
Alternatywną przeciwstawną do gospodarki centralnie planowanej jest system czystego kapitalizmu, który charakteryzuje się prywatną własnością środków produkcji oraz użyciem cenowego systemu rynkowego do koordynowania i kierowania działalnością gospodarczą. W kapitalizmie uczestnicy procesu gospodarczego motywowani są własnym interesem. Dążą do maksymalizowania swych dochodów podejmując indywidualne decyzje. Mechanizmem, który komunikuje i koordynuje indywidualne decyzje, jest rynek. W systemie tym występuje wielu niezależnych sprzedawców i nabywców dóbr konsumpcyjnych oraz środków produkcji, którzy konkurują między sobą. W czystym kapitalizmie mamy więc do czynienia z daleko idącym rozproszeniem potęgi ekonomicznej. Zwolennicy tego systemu twierdzą,
Że gospodarka taka sprzyja wydajnemu zużyciu zasobów, stabilności produkcji i zatrudnienia oraz szybkiemu wzrostowi gospodarczemu. Dlatego nie ma potrzeby interwencji państwa w zakresie planowania i kontroli działalności gospodarczej. Wręcz przeciwnie, interwencja taka zakłócić może wydajne funkcjonowanie mechanizmu rynkowego. Rola państwa powinna ograniczać się do ochrony własności prywatnej oraz ustanowienia systemu prawnego, umożliwiającego i wspierającego funkcjonowanie wolnego rynku.
Czysty kapitalizm podobnie jak czysta gospodarka centralnie planowana są modelami teoretycznymi. W rzeczywistości systemy ekonomiczne, funkcjonujące w poszczególnych krajach, opierają się na rozwiązaniach pośrednich. W niektórych z nich np. Stanach Zjednoczonych, są one bardziej zbliżone do kapitalizmu. W innych natomiast, jak w Szwecji, zawierają niektóre elementy gospodarki centralnie planowanej. Systemy takie nazywamy systemami mieszanymi.
W tym systemie dominuje własność prywatna oraz rynkowa alokacja zasobów. Są one jednak modyfikowane przez następujące fakty: część zasobów znajduje się w posiadaniu państwa i samorządów; istnieje też ingerencja państwa w sprawy gospodarcze, korygująca i uzupełniająca mechanizm rynkowy.
Gospodarka mieszana nie jest w nauce jednoznacznie zdefiniowana. Najczęściej to sformułowanie odnosi się do systemu funkcjonowania gospodarki narodowej. System funkcjonowania gospodarki narodowej to sposób działania, obejmujący mechanizm działania praw ekonomicznych oraz sposób i środki wykorzystania tych praw w procesach ekonomicznych oraz sposób i środki wykorzystania tych praw w procesach ekonomicznych oraz podstawowe podmioty gospodarcze. O charakterze funkcjonowania danej gospodarki decyduje przede wszystkim relacja, jaka zachodzi między mechanizmem rynkowym a zakresem i metodami ingerencji państwa w procesy gospodarcze. Gospodarka rozwijająca się tylko na podstawie mechanizmu rynkowego dziś już nie istnieje. Gospodarka zbliżona do takiego ideału występowała w krajach Europy Zachodniej w XIX w. W rzeczywistości i wówczas państwo ingerowało w sprawy gospodarcze, zwłaszcza w okresie powstawania gospodarki kapitalistycznej. Gospodarka ta mogłaby jednak być uznawana za realizację czystego modelu gospodarki wolnorynkowej.
Czym jest wobec tego gospodarka mieszana ? Jeśli rozpatrywać to zagadnienie przy zastosowaniu kryterium jej funkcjonowania, to możemy stwierdzić, że gospodarka mieszana jest to taka gospodarka, w której oprócz podstawowego mechanizmu napędowego (rozwojowego) istnieje i odgrywa istotną rolę mechanizm wspomagający (korygujący). Taka gospodarka mieszana występuje w wielu współczesnych rozwiniętych gospodarkach kapitalistycznych, np. w krajach skandynawskich, we Francji, Wielkiej Brytanii, a także Korei Południowej. Podstawowym mechanizmem rozwoju jest w tych krajach mechanizm rynkowy, a wspomagającym i korygującym-ingerencja państwa w procesy gospodarcze.
Gospodarkę mieszaną można też rozpatrywać z punktu widzenia struktur własności, organizacji, struktury podmiotów gospodarczych pod względem wielkości, form podziału. Ważnym kryterium jest niewątpliwie struktura własnościowa majątku narodowego.
Dotąd mówiliśmy o gospodarce krajów rozwiniętych. Jednakże w większość ludności świata żyje w krajach Trzeciego Świata (inaczej krajach rozwijających się). Do tej grupy krajów należy większość narodów Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji. Gospodarka znacznej części tych krajów opiera się w przeważającej mierze na tradycji. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpiły jednak daleko idące zmiany społeczne, polityczne i ekonomiczne i kraje te zaczęły sobie przyswajać nowy system ekonomiczny. Mają one duże zaufanie do mechanizmu rynkowego, który powinien zapewnić właściwe rozwiązanie ich problemów. Jednakże wielu ekonomistów i przywódców uważa, że mechanizm rynkowy nie jest najlepszym środkiem na problemy ekonomiczne tej grupy krajów. Znalazło to wyraz w projektach wprowadzenia gospodarki centralnie planowanej i centralnie zarządzanej. Obecnie nadal istnieje znaczna grupa krajów, w których obok enklaw gospodarki naturalnej funkcjonuje gospodarka rynkowa korygowana centralnie (tzn. poprzez interwencje państwa w sprawy gospodarcze).
Gospodarka wolnorynkowa. Zasoby są w posiadaniu prywatnym, ich alokacja odbywa się jedynie i wyłącznie w wyniku działania mechanizmu rynkowego. Taka gospodarka istniała w XIX w. W czystej postaci dziś nie istnieje.
Gospodarka rynkowa w postaci wolnorynkowej kapitalistycznej rozwinęła się najpełniej w Europie Zachodniej w drugiej połowie XIX w. W tym też okresie pojawiło się teoretyczne uzasadnienie, że mechanizm rynkowy stwarza sytuację maksymalnie użyteczną zarówno dla producentów, jak i dla konsumentów. Przedstawił je L. Walras (1874), a następnie rozwinął V.Pareto-przedstawiciele szkoły matematycznej w ekonomii. Wcześniej o roli i miejscu rynku w gospodarce pisali m.in. A. Smith, D. Ricardo i K. Marks.
Rynek jest różnie definiowany, np. jako miejsce, w którym kupuje się i sprzedaje towary, usługi, akcje i obligacje. Innym razem mówi się, że jest to ogół kupujących i sprzedających oraz całokształt więzi ekonomicznych zachodzących między nimi. Poza rynkiem towarów i usług, rynkiem walutowym i kapitałowym należy wyróżnić rynek pracy.
Zakres gospodarki rynkowej, historycznie i ustrojowo rzecz biorąc, jest różny. W ogóle trzeba sobie uświadomić, że gospodarka rynkowa wyłoniła się z gospodarki naturalnej. Gospodarka naturalna jest to taka organizacja działalności gospodarczej, w której produkcja i podział (dystrybucja) są nastawione na bezpośrednie zaspokojenie potrzeb producentów. Podstawą gospodarki naturalnej są zwyczaje i tradycja. Rutyna i przyzwyczajenie w stosowaniu metod produkcji i dystrybucji powodują, że zmiany w technice gospodarowania oraz w stosunkach gospodarczych dokonują się powoli. Gospodarka rynkowa występuje w różnym zakresie w poszczególnych fazach rozwoju ludzkości. W społeczeństwie pierwotnym była jedyną firmą gospodarowania. W starożytności i średniowieczu była podstawową formą gospodarowania i istniała obok rozwijającej się gospodarki wymiennej (rynkowej).
Początki gospodarki rynkowej związane są z rozwojem społecznego podziału pracy, specjalizacją producentów oraz wzrostem roli własności prywatnej. Wymiana wprowadza do gospodarki naturalnej zasadnicze zmiany, spowodowane podziałem pracy i specjalizacją, które wywołują wzajemną zależność wszystkich uczestników procesu produkcyjnego. Wymiana powoduje podział społeczeństwa na grupy i podgrupy społeczno-zawodowe oraz warstwy. Podział ten zależy od zajęć, jakim oddają się jednostki gospodarujące. Grupy produkcyjne są zarazem grypami dystrybucyjnymi, gdyż w istocie produkcja i dystrybucja stanowią dwie strony tego samego procesu. Pierwsze zalążki gospodarki rynkowej zaistniały u schyłku społeczeństwa pierwotnego. W starożytności i średniowieczu nastąpił dalszy rozwój gospodarki wymiennej. Jednakże dopiero w kapitalizmie gospodarka towarowo-pieniężna stała się jedyną lub gospodarującą formą gospodarowania. Dziś w tylko niektórych słabo rozwiniętych krajach Afryki, Ameryki Łacińskiej i Oceanii występują znaczne enklawy, w których istnieją pozostałości gospodarki naturalnej.
W krajach realnego socjalizmu zakres gospodarki towarowo-pieniężnej był ogólnie niewielki i różny. Jeżeli mierzyć go skutecznością działania mechanizmu rynkowego, to we wszystkich tych krajach występował, w pewnym zakresie, w dziedzinie produkcji i podziału dóbr i usług konsumpcyjnych. Natomiast prawie w ogóle nie istniał (poza polskim rolnictwem), w zakresie dóbr inwestycyjnych. Zupełnie przestały istnieć takie rynki, jak rynek walutowy, rynek kredytów krótkoterminowych, rynek papierów wartościowych oraz rynek pracy.
Obecnie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej, a także w WNP, zwiększa się stopniowo zakres gospodarki rynkowej. W Polsce osiągnięty zastał już znaczny stopień rozwoju rynku dóbr i usług konsumpcyjnych i inwestycyjnych. Rozwija się rynek walutowy, rynek kapitałowy (w tym i giełdy papierów wartościowych); kształtuje się stopniowo rynek pracy.
Gospodarka narodowa, jest podsystemem z większego systemu, jakim jest społeczeństwo. Składa się ono z określonych elementów wzajemnie od siebie zależnych, np. gałęzi przemysłu, rolnictwa, łączności. Związki i zależności między elementami systemu „gospodarka narodowa” mają charakter sprzężeń zwrotnych. System taki jest zbiorem elementów powiązanych ze sobą łańcuchem oddziaływań przyczynowo-skutkowych.
Obraz siatki wzajemnych relacji poszczególnych elementów systemu gospodarczego oraz relacji tych elementów w stosunku do systemu jako całości nosi nazwę struktury gospodarczej. Struktura gospodarki narodowej jest to więc pewien obraz jej podziału na elementy składowe. Podział taki powinien odzwierciedlać stan istniejący w rzeczywistości i tendencje zmian podziału pracy w społeczeństwie. W przeciwnym razie wnioski z analizy struktury danej gospodarki nie byłyby adekwatne do rzeczywistości, lecz odnosiłyby się do sztucznego tworu (modelu struktury), który nie ma odpowiednika w rzeczywistości.
Wyróżniamy najważniejsze makrostruktury gospodarcze:
1) struktura własnościowa,
2) struktura funkcjonowania (organizacji) gospodarki,
3) struktura produkcyjna gospodarki (działowa, gałęziowa, branżowa, asortymentowa, jakościowa i inne),
4) struktura konsumpcji,
5) struktura zatrudnienia i kwalifikacji,
6) struktura stosowanych technologii.
O efektywności gospodarki makroekonomicznej decydują wszystkie przekroje strukturalne (tzn. makro-, mezo-, i mikrostrukturalne), jednak w danym układzie czynnikami głównymi są: system funkcjonowania oraz struktura stosowanych technologii. Wymienione powyżej składniki systemu gospodarczego tworzą łącznie pojęcie struktury sensu largo, tzn. w szerokim tego słowa znaczeniu. Część analiz ekonomicznych w zakresie zmian strukturalnych dotyczy niekiedy jednego elementu, np. struktury produkcyjnej lub własnościowej, a interpretowana jest jako badanie całości zmian strukturalnych. Typowymi tego przykładami były przed 1989 r. analizy zmian struktury produkcji gospodarki polskie, a w latach 1990-1994 zmian struktury własnościowej, utożsamianych ze zmianami strukturalnymi w ogóle. Analiza jednego przekroju strukturalnego gospodarki, a więc analiza struktury sensu stricto (w ścisłym znaczeniu) nie uprawnia jednak do wnioskowania o efektywności zmian struktury całej gospodarki.
Badając np. strukturę produkcyjną działową i gałęziową dowiadujemy się m.in., jaki jest udział poszczególnych działów (przemysłu, rolnictwa, budownictwa, handlu) w całej gospodarce narodowej, lub jaka jest rola poszczególnych gałęzi w dziale przemysłu (np. przemysłu chemicznego, elektronicznego, odzieżowego, spożywczego). Analizując strukturę produkcyjną jednego przekroju nie dowiemy się jednak, jaka jest np. rola struktury zatrudnienia i kwalifikacji oraz postępu technicznego w kształtowaniu poziomu efektywności ekonomicznej danej gospodarki. Aby odpowiedzieć na takie pytanie, konieczne jest zbadanie wielu innych przekrojów (składników) struktury gospodarczej danego kraju.
Gospodarka narodowa obejmuje bardzo szeroki zakres działalności ekonomicznej ludzi. Jedną z istotnych cech gospodarki narodowej jest struktura zatrudnienia. Wyróżniamy w szczególności gałęziowo-branżową strukturę zatrudnienia, sektorową strukturę zatrudnienia oraz strukturę kwalifikacji i zawodów w danym kraju. Często w teorii ekonomii analizuje się strukturę zatrudnienia w układzie trójsektorowym. Wszystkich czynnych zawodowo w danej gospodarce dzieli się między trzy sektory: sektor I obejmuje zatrudnionych w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie, sektor II to zatrudnieni w przemyśle i budownictwie, a sektor III obejmuje wszystkich zatrudnionych w usługach (zalicza się do niego również usługi tzw. sektora IV-informatyki).
W zakresie zmian strukturalnych ujawniły się następujące ogólne prawidłowości:
• radykalna zmiana struktury zatrudnienia i zawodów w wyniku rewolucji przemysłowej w XVIII i XIX w.,
• zmniejszenie udziału zatrudnienia w rolnictwie (tzn. w sektorze I) z 75-85% w początkach XIX w. do 5-10% czynnych zawodowo obecnie w rozwiniętych krajach współczesnego świata,
• radykalny wzrost zatrudnienia w przemyśle i budownictwie do poziomu 40-50% ogólnego zatrudnienia, a następnie stopniowy spadek zatrudnienia w sektorze III),
• nieprzerwany wzrost zatrudnienia w usługach (czyli szeroko pojętym sektorze III).
Formy oraz struktura własności czynników produkcji charakteryzują w sposób decydujący daną gospodarką narodową. Własność oznacza prawo dysponowania dobrami ekonomicznymi, a więc użytkowania ich, korzystania z nich i przekazywania innym podmiotom. Struktura własności odzwierciedla stan posiadania poszczególnych grup społecznych oraz instytucji. W Polsce np. w okresie realnego socjalizmu główną rolę odgrywała własność państwowa, zwana też ogólnonarodową, oraz własność spółdzielcza. Własność komunalna, samorządowa oraz innych organizacji społecznych, a także własność prywatna, miały niewielkie znaczenie.

Wyszczególnienie 1989 1991 1993 1995
w tys. w % w tys. w % w tys. w % w %
1. Zatrudnienie ogółem
Sektor publiczny w tym:
Własność państwowa
Sektor prywatny w tym:
Indywidualne gospodarstwa rolne
2. Majątek produkcyjny ogółem
Sektor publiczny
Sektor prywatny 17129,8

9542,3


9277,8
7588,5


4410,0


.
.
. 100,0

55,7


54,2
44,3


25,7


100,0
71,0
29,0
15800,0

7000,0


6400,0
8800,0


4000,0


.
.
. 100,0

44,4


40,5
55,6


25,3


100,0
64,8
35,2 14584,1

6198,2


.
8385,9


3670,1


.
.
. 100,0

42,5


.
57,5


25,2


100,0
63,2
36,8 100,0

38,1


31,0
61,9


.


100,0
59,7
40,3
Tablica 1. Zatrudnienie i majątek produkcyjny według form własności (sektorów) w Polsce

Typową strukturę własności w gospodarce rynkowej (oraz mieszanej) w rozwiniętych krajach współczesnego świata charakteryzuje dominujący udział własności prywatnej (85-95%). Pozostałe formy stanowią niewielką część czynników produkcji ora innych elementów majątku narodowego.
Jeżeli wśród stosowanych technologii przeważają metody nienowoczesne, to wiadomo, że gospodarka, która je stosuje, nie może produkować efektywnie, nie może elastycznie dostosowywać podaży do popytu oraz zapewnić pożądanej dynamiki produkcji.

Tablica 2. Struktura zatrudnienia według sektorów na początku lat dziewięćdziesiątych (w %)
Wyszczególnienie Sektor I Sektor II Sektor III
Austria
Belgia
Bułgaria
Dana
Hiszpania
RFN
Stany Zjednoczone
Węgry
Polska

8,0
3,0
16,0
5,4
10,8
4,4
3,5
15,4
26,0
36,6
24,6
47,0
27,5
30,9
30,2
25,0
39,7
31,5
55,4
72,4
37,0
67,1
58,3
65,4
71,5
44,9
42,5


Średnia dla 9 krajów 10,3 32,6 57,1


Głównymi kryteriami nowoczesności struktury gospodarczej kraju są:
1) zdolność do zaspokajania popytu konsumentów, mierzona zgodnością rzeczowej struktury podaży ze strukturą popytu;
2) zdolność do efektywnego wytwarzania dóbr i usług;
3) przymus ekonomiczny stosowania postępu technicznego, realizowany poprzez konkurencję i bankructwa przedsiębiorstw nie mogących dostosować się do popytu nabywców;
4) struktura zatrudnienia oraz gałęziowo-branżowa i asortymentowa struktura produkcji;
5) struktura stosowanych technologii.
Najbardziej adekwatnym obrazem stanu gospodarki danego kraju jest gałęziowo- branżowa struktura produkcji oraz struktura zatrudnienia (tablica 2).
Gospodarka światowa jest to historycznie ukształtowany i zmieniający się w czasie system powiązań produkcyjnych, technologicznych, handlowych, finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami narodowymi różnych krajów, włączający je w ogólnoświatowy proces produkcji i wymiany. Powiązania produkcyjne tworzą określony typ międzynarodowego podziału pracy, którego rozwój prowadzi do wykształcenia się ogólnoświatowego, międzynarodowego podziału pracy i rynku światowego, stanowiących podstawę gospodarki światowej.
Po II wojnie światowej, w modelu międzynarodowego podziału pracy, centrum gospodarki światowej znalazło się w Stanach Zjednoczonych. Skutkiem nierównomiernego rozwoju gospodarki światowej była zmiana znaczenia poszczególnych krajów i kontynentów w gospodarce i polityce światowej. Powstawanie krajów tzw. realnego socjalizmu spowodowało ukształtowanie się i istnienie aż do lat dziewięćdziesiątych, dwu przeciwnych ustrojowo bloków. Współcześnie struktura stosunków międzynarodowych ulega kolejnym przemianom, w wyniku demokratycznych zmian w wielu krajach byłego bloku socjalistycznego. Kraje te dążą do zintegrowania się z Europą Zachodnią i utworzenia nowego układu stosunków polityczno-gospodarczych.
Gospodarkę światową można traktować jako system powiązanych ze sobą, różnorodnych układów gospodarczych, stanowiących elementy systemu. Elementarnymi podsystemami współczesnej gospodarki światowej są gospodarki narodowe poszczególnych państw. Wynika to z tego, że tradycja, kultura, gospodarka, wspólnota interesów oraz działalność organów władzy państwowej tworzą określony krajowy system gospodarczy. Jest to obszar względnie spójny wewnętrznie i wyraźnie wyodrębniony granicami polityczno-ekonomicznymi z gospodarki światowej, na którym działają podmioty gospodarcze niższego szczebla (gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa). Krajowe systemy gospodarcze są powiązane ze sobą zależnościami komplementarnymi i konkurencyjnymi.
Funkcjonowanie i ewolucja struktury współczesnego świata relatywnie zmniejszają znaczenie granic narodowo państwowych i roli państwa, poprzez np. bezwizowe poruszanie się w Europie czy też rozwój systemu satelitarnego, który może w przyszłości w wielu dziedzinach ograniczać możliwości oddziaływania danej władzy politycznej na podległe mu społeczeństwo.
System gospodarki światowej można rozpatrywać także od strony ugrupowań gospodarczych, obejmujących określoną liczbę gospodarek narodowych. Można do nich zaliczyć: gospodarcze ugrupowania integracyjne (np. UE, EFTA), sojusze polityczno-wojskowe (np. NATO), organizacje międzynarodowe om charakterze pozarządowym (np. Światowa Rada Pokoju). Należy jednak podkreślić, że żaden z tych elementów nie jest całkowicie uniezależniony od władzy państwowej.
Odmienne miejsce w gospodarce światowej zajmują korporacje transnarodowe (transnational lub multinational corporations). Są to przedsiębiorstwa, które prowadzą działalność gospodarczą na obszarze kilku państw, organizując tam odpowiednie odgałęzienie i filie. Chociaż władze centralne tych przedsiębiorstw mają siedzibę w jednym kraju, to ich potencjał i rozległa aktywność przeobraziły je w ważny podmiot gospodarki światowej. Ich autonomiczna rola polega m.in. na tym, że rozbudowują względnie niezależną sieć międzynarodowych powiązań ekonomicznych, które niejednokrotnie modyfikują współzależności między krajowymi układami gospodarczymi.. Największe korporacje świata, których oryginalną bazą była Europa, Stany Zjednoczone czy Japonia, często inwestują w bardzo różne lokalne przedsięwzięcia. Instytucje te często zawierają najnowsze osiągnięcia B+R i w tym sensie przyczyniają się do procesu łączenia ludzkości (unite the human race). Jak wiadomo podstawowe prawa fizyki, chemii, biologii i innych nauk przyrodniczych działają wszędzie, istnieje również zunifikowane podłoże technologiczne, które może być zastosowane w każdym miejscu z identycznym lub podobnym skutkiem. Dlatego też korporacje transnarodowe mogą działać jako potężne agendy sprzyjające światowej standaryzacji technologii i produkcji. Proces rozpowszechniania się technologii zwiększa podobieństwa między adaptującymi ją krajami.
Korporacje transnarodowe opanowały znaczną część światowego przemysłu motoryzacyjnego, chemicznego, elektronicznego i wydobywczego. Do największych korporacji transnarodowych należą m.in. takie firmy, jak General Motors, Shell, Exxon, IBM, ITT czy Ford. Do grona tych wielkich korporacji w ostatnim okresie dołączyły również firmy japońskie, takie jak np. Mitsubishi, Mitsui, Itobu. Wartość obrotów tych firm jest wyższa niż dochód narodowy niejednego z państw. Spośród stu największych korporacji około 75% ma siedzibę na terenie Stanów Zjednoczonych. Zgodnie ze swą globalną strategią, korporacje transnarodowe albo realizują założenia rządów, albo je ignorują, a nawet mogą je bojkotować.
Przedstawione elementy gospodarki światowej nie są rozwinięte jednakowo, stąd ich różna waga i znaczenie w gospodarce światowej. Dotyczy to zarówno poszczególnych państw, ugrupowań (np. jeden kraj ze wzgl. Na swój potencjał ekonomiczny, nie jest równy drugiemu, czy też zewnętrzne powiązania poszczególnych krajów lub grup mogą być z jednym typem krajów ściślejsze niż z pozostałymi), jak i korporacji transnarodowych. Wszystko to przyczynia się do ciągłego rozwoju systemu gospodarki światowej i do wynikających stąd zmian układu sił ekonomicznych.
System współczesnej gospodarki światowej tworzą kraje o różnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, a mianowicie wysokorozwinięte oraz słabo rozwinięte, tzw. kraje Trzeciego Świata, Wśród tej ostatniej grupy krajów można wyróżnić: kraje zrzeszone w OPEC(Organizacja Eksporterów Ropy Naftowej), tzw. kraje czwartego świata-najuboższe, o najniższym poziomie produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca. Szacunkowa wielkość produktu krajowego brutto(PKB) na 1 mieszkańca w połowie lat dziewięćdziesiątych wynosiła: w krajach gospodarczo rozwiniętych 19429 USD (w tym np. w Stanach Zjednoczonych-21262 USD, w krajach Unii Europejskiej-15686 USD), w krajach Europy Wschodniej znajdujących się w okresie transformacji-4643 USD, a w krajach rozwijających się-939 USD. Spośród 10 najbiedniejszych państw świata 9 należy do tzw. Czarnej Afryki (gdzie PKB na 1 mieszkańca waha się w granicach 90-180) i tylko jedno do Azji (Nepal-200 USD).
Do ustalenia miejsca danego kraju w gospodarce światowej najczęściej używa się takich wskaźników, jak wielkość produktu krajowego brutto na 1 mieszkańca, tempo jego wzrostu, wielkość obrotu w handlu zagranicznym i ich struktura asortymentowa itp.

Sprawność systemów:
Dla społeczeństwa i gospodarki nie jest obojętne, jaki system gospodarczy istnieje w danym kraju. Od tego, jaka jest jego efektywność, zależy osiągnięty poziom gospodarki oraz w decydującym stopniu poziom życiowy ludności. Teoria ekonomiczna zajmuje się sprawnością systemów gospodarczych m.in. dlatego, aby móc odpowiedzieć na pytani, który z istniejących systemów jest lepszy. W związku z tym powstaje problem, w jaki sposób ocenić działanie systemów gospodarczych?
Janos Kornai, wybitny współczesny ekonomista węgierski, proponuje ocenianie systemów gospodarczych za pomocą cech ogólnych, wywierających zasadniczy
wpływ na ludzi w nich żyjących. Powoływany autor wymienia siedem głównych jego zdaniem, grup dezyderatów-kryteriów. Są to:
1) wpływ na ludzi w nich żyjących. Powoływany autor wymienia siedem głównych, realny wzrost systemu gospodarczego, tzn. wzrost produkcji, dochodu narodowego, konsumpcji oraz wolumenu mocy produkcyjnych;
2) postęp techniczny; system powinien zapewnić (stymulować) wprowadzanie nowych wynalazków (nowe produkty, nowe postępowania i nowe technologie);
3) przystosowawcze własności systemu, oznaczają one zdolność adaptacyjną systemu do koniecznych zmian produkcji i konsumpcji oraz sposobu funkcjonowania systemu;
4) selekcyjne właściwości systemu w odniesieniu do nowo pojawiających się organizacji oraz osób zajmujących kierownicze stanowiska w organizacji (chodzi o takie właściwości, jak przedsiębiorczość, zdolności organizacyjne, zdyscyplinowanie itp.);
5) podział dochodu i zatrudnienia; autor podkreśla tu sprzeczność między bodźcem a egalitarnym podziałem oraz konieczność zapewnienia zatrudnienia dla wszystkich chcących pracować;
6) rozwój kulturalny i społeczny, dotyczy to m.in. zapewnienia rozwoju nauki, wydłużenia okresu nauczania, poprawy usług służby zdrowia itp.
7) Własność, władza i decyzje; autor podkreśla tu sprzeczności, jakie mogą występować, oraz problem decentralizacji i centralizacji zarządzania gospodarką, sposób wyrażania woli społeczeństwa, zakres wolności itd.
Inni ekonomiści wymieniają mniejszą liczbę kryteriów sprawności systemów gospodarczych. U większości z nich następujące zmienne oceny: efektywność alokacji (statyczna i dynamiczna; w tym ostatnim przypadku chodzi o wkład postępu technicznego w rozwój gospodarczy), tempo wzrostu gospodarczego, satysfakcja konsumenta (stopień wpływu indywidualnych preferencji konsumenta na strukturę produkcji krajowej, stopę oszczędności i ilość wykonywanej pracy); rozkład dochodów. Niektórzy wymieniają poza tym jako kryteria oceny sprawności systemów gospodarczych: stabilność gospodarki, jej cele rozwojowe (tempo i kierunki zmian strukturalnych) oraz bezpieczeństwo narodowe (tzn. m.in. zdolność przeznaczenia odpowiednich zasobów na obronę).
System gospodarki zdecentralizowanej to przekazywanie zadań przez organy centralne jednostkom administracyjnym niższego szczebla, łącznie z rozszerzeniem zakresu ich uprawnień do samodzielnego podejmowania decyzji, głównie w dziedzinach administracyjnych, ekonomicznej i społecznej.
System gospodarki scentralizowanej- skupienie władzy w rękach niewielkiej grupy społecznej lub partii politycznej w ramach organów centralnych. Połączone ze stałą kontrolą władzy na szczeblu lokalnym.