Środki artystyczne

- oksymoron (epitet sprzeczny) – najprostsza forma paradoksu, będąca zespoleniem dwóch wyrazów o znaczeniach przeciwstawnych i wzajemnie się wykluczających, którym zostaje nadane znaczenie przenośne (np. „śpiesz się powoli”, „blask ciemnieje”, „śmiertelny król nad wiekami”)

- antyteza – zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo elementów w celu uzyskania silniejszego efektu, np.:
„Bóg się rodzi – moc truchleje...”
„Ma granice – nieskończony...”

- kontrast – przedstawienie zjawiska, zdarzenia, postaci za pomocą drugiego, zupełnie innego, przeciwstawnego, np. przy omawianiu brzydoty ukazuje się piękno, z żółwiem zestawiamy np. zająca. Dzięki zastosowaniu kontrastu prezentowany element świata przedstawionego jest bardziej wyraźny, uwydatniają się jego cechy charakterystyczne

- peryfraza (omówienie, opisanie) – zastąpienie nazwy przedmiotu, czynności, osoby lub cechy bardziej rozbudowanym opisem: charakterystyką, metaforą (np.: „wiatronogów rażące mnóstwo” – stado koni, „gwiazda ognista”- słońce). Peryfraza jest środkiem stylistycznym wykorzystywanym zarówno w utworach uroczystych jak i żartobliwych

- porównanie – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk ze względu na jakąś wspólną im cechę, która stanowi podstawę porównania. Odznacza się charakterystyczną budową - zespoleniem członów za pomocą łączników: jak, jako, jakby, jak gdyby, niby, ni to, na kształt, podobnie itp. Wyróżnia się porównania zwykłe, będące utartymi związkami frazeologicznymi (np. czerwony jak burak, pracowity jak mrówka, podobni jak dwie krople wody, drżeć jak liść), oraz porównania poetyckie, mające charakter oryginalny, zaskakujące odkryciem niezwykłych podobieństw między odległymi przedmiotami lub zjawiskami, np.
Ach, te dni jak zwierzęta mrucząc,
Jak rośliny są – coraz młodsza.
(K. K. Baczyński „Pioseneczka”)
Oprócz porównań prostych, zawierających dwa lub trzy wyrazy, spotyka się konstrukcje bardziej rozbudowane, tzw. porównania homeryckie (są one częste w „Iliadzie” i „Odysei”). Ich drugi człon stanowi rozwinięty opis lub obraz poetycki.

- apostrofa – bezpośredni zwrot do adresata utrzymany w uroczystym, podniosłym tonie (zazwyczaj w formie wykrzyknienia), np.:
„O długo modłom naszym będący na celu,
Znowuż do nas koronny znidziesz Lelewelu”.

- anafora – powtórzenie tego samego wyrazu lub połączenia wyrazowego na początku następujących po sobie zdań lub ich części, wersów, strof; przeciwieństwo epifory; np.:
Nie ma myśli – są tylko instynkta,
Nie ma pragnień – są tylko apetyty,
Nie ma życia – tylko trochę użycia
(H. Sienkiewicz „Mieszaniny literacko artystyczne”)

Anafora pełni trzy podstawowe funkcje:
· poetycką - koncentruje uwagę na tekście
· homologiczną – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy
· retardacyjną – opóźniająca pojawienie się nowych treści, wyprzedzanych przez powtórzenia anaforyczne

- epifora – powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kilku następujących po sobie wersów, zdań, członów zdania rozwiniętego; przeciwieństwo anafory, np.:
Dzwoni mi w duszy dzwoni,
Ściga mnie wszędzie, goni –
Jedno, jedyne słowo...

Wymówić go się boję,
Zagłuszę – wraca na nowo –
Jedno, jedyne słowo –
- To imię Twoje...
(Z. Dębicki „Jedno, jedyne słowo...”)

- metafora (przenośnia) – celowe zestawienie wyrazów, które uzyskują przez to inne znaczenie niż każdy z osobna, np. fale zbóż, gromobicie ciszy.
Występuje wiele rodzajów metafory:
· eufemizm – wyraz lub związek frazeologiczny zastępujący inny wyraz lub związek uznawany ze względów estetycznych, obyczajowych lub politycznych za zbyt dosadny, drastyczny, ordynarny, nieprzyzwoity (np. „przenieść się do wieczności” zamiast „umrzeć”, „niemądry” zamiast „głupi”). Eufemizmy pozwalają na złagodzenie treści wypowiedzi oraz na unikanie wulgaryzmów
· animizacja (ożywienie) – nadanie przedmiotom martwym cech istot żywych (w odróżnieniu od personifikacji, która nadaje wszystkiemu, co nie jest człowiekiem, jego cechy)
np.: chmury idą, krzesło frunie
· antropomorfizacja – przypisywanie przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody, roślinom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych człowiekowi (np. wiatr płacze, los się uśmiecha, chytry lis). Występuje nie tylko jako podstawa metafor potocznych lub poetyckich, lecz także jako element kompozycyjny utworów artystycznych, zwłaszcza lirycznych
· personifikacja (uosobienie) – przedstawienie pojęć abstrakcyjnych, a także zjawisk przyrody, zwierząt, roślin, przedmiotów jako działających postaci ludzkich. Wiąże się z alegoria i apostrofą. Jako podstawa metafory tworzy zwykle rozwinięty obraz poetycki.
· synekdocha (ogarnienie) – użycie wyrazu oznaczającego część przedmiotu, który ma się na myśli, zamiast całości (np. wejdź pod mój dach = wejdź do mojego domu) lub odwrotnie (np. wygrała Polska = wygrała drużyna polska)
· hiperbola (przesadnia) – metafora, w której występują elementy zamierzonej przesady. Polega na wyolbrzymieniu i uintensywnieniu składników obrazu zawartego w przenośni w sposób przekraczający granice prawdopodobieństwa. Hiperbola występuje w metaforach potocznych (np. taczać się ze śmiechu, umierać ze zmęczenia, nieziemska piękność), przede wszystkim jednak w artystycznych, poetyckich (np. „Tonący w morzu tęsknoty przywierał oczyma do tego widziadła i wszystką siłą wyobraźni pozywał je ku sobie” S. Żeromski „Charitas”).

- instrumentacja głoskowa – ukształtowanie formy dźwiękowej wypowiedzi przez dobór i układ wyrazów, iżby jedne głoski lub ich zespoły powtarzały się, w pewnych odcinkach tekstu występowały częściej, inne pojawiały się rzadziej lub zostały całkowicie pominięte (lipogram). Instrumentacja głoskowa służy wywołaniu określonego nastroju, naśladowaniu głosów przyrody (onomatopeja), nadawaniu wypowiedzi przyjemnego brzmienia (eufonia). Pełni także funkcję wierszotwórczą (aliteracja, rym).
· aliteracja – forma instrumentacji głoskowej polegająca na powtórzeniu jednakowych głosek lub ich zespołów na początku kilku kolejnych wyrazów w tekście, przeważnie w obrębie jednego wersu lub zdania (np. dudnił deszcz o deseczki i deszczułki). Jeśli zostanie powiązana w sposób stały z konstrukcją wersu, pełni funkcję wierszotwórczą. W literaturze polskiej jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim; najchętniej posługiwali się nią polscy futuryści. Niekiedy terminu „aliteracja” używa się w szerszym znaczeniu, jako synonimu instrumentacji głoskowej
· onomatopeja (dźwiękonaśladownictwo) – rodzaj instrumentacji głoskowej polegający na naśladowaniu za pomocą dźwięków różnych pozajęzykowych zjawisk akustycznych, np. głosów występujących w przyrodzie. Najprostszą forma onomatopei są wyrazy dźwiękonaśladownicze, których brzmienie przypomina nazwane za ich pomocą dźwięki naturalne, np. kukać, miauczeć, świst, zgrzyt. Posługiwanie się takimi wyrazami pozwala autorom tekstów artystycznych osiągnąć większą wyrazistość opisu (np. ryk ludzkich głosów, trzask włóczni, szczękanie kos, przeraźliwy jęk)
· eufonia – forma instrumentacji głoskowej polegająca na takim doborze i układzie wyrazów w tekście, aby był on harmonijne brzmiącą całością dźwiękową ze względu na występujące w nim głoski, rozkład akcentów i intonacji. Eufonię osiąga się przez unikanie przypadkowych powtórzeń tych samych głosek czy ich zespołów w bliskim sąsiedztwie (np. znają ją wszyscy, na zakończenie leczenia) lub przez celowe dobieranie wyrazów z powtarzającymi się głoskami o przyjemnym brzmieniu, np.:
Na lila list opadła łza
I w sercu coś zamiera.
Jak słodko wiolonczela łka:
To Liebesleid Kreislera.
(J. Tuwim „Liebesleid“)
· lipogram – forma instrumentacji głoskowej polegająca na takiej budowie tekstu, aby składał się on z wyrazów, w których nie występuję określona głoska, szczególnie częsta w danym języku. (J. Tuwim przytoczył w swojej książce „Pegaz dęba” kilkudziesięciowierszowy fragment, w którym ani razu nie pojawiła się głoska „r”: „Słońce tego dnia wstało jakieś dziwnie leniwe, matowe, bez blasku. Około południa na powleczony niezwykłą bladością niebo wypełzły zwały skłębionych żółtych obłoków i w jednej chwili świat zasnuł się ciemnością.” W dalszej części tekstu występuje opis burzy, w którym nie ma takich wyrazów jak „piorun”, „grom”, „chmury”.)

- pytanie retoryczne – zdanie ujęte w formie pytania na które nie oczekuje się odpowiedzi, stosowane w celu zwrócenia uwagi słuchacza na treść wypowiadaną przez autora lub dla nadania jej silniejszego zabarwienia uczuciowego

- elipsa (wyrzutnia) – pominiecie fragmentu tekstu, który nie przeszkadza w zrozumieniu całości, co pomaga unikać powtórzeń. Elipsami są najczęściej równoważniki zdań.

- wykrzyknienie (eksklamacja) – krótkie zdanie wykrzyknikowe wtrącone w tok wypowiedzi, wyrażające bardzo silną emocję, np. „Przeklęty, kto zasmuca matkę swoję!” (P. Skarga „Kazania sejmowe”). Eksklamacja często występuje w formie apostrofy.

- inwokacja (wezwanie) – rozwinięta apostrofa umieszczona na początku utworu, zwykle poematu epickiego, i zawierającego prośbę poety o natchnienie skierowaną do istoty nadprzyrodzonej, najczęściej muzy, np.: „Muza, męża wyśpiewaj, co święty gród Troi zburzywszy, długo błądził” (Homer „Odyseja”)

- groteska – przedstawienie jakiegoś zdarzenia, osoby w sposób silnie przejaskrawiony i wynaturzony przez kontrastowe zestawienia, mieszanie różnych stylów języka, łączenie realizmu z groteską, humoru z tragizmem. Narrator czy podmiot liryczny wyraźnie odcina się od tego, co przedstawia w groteskowy sposób.

- tropy – zastąpienie jednego składnika wypowiedzi przez inny równoważny znaczeniowo, ale nieoczekiwany w danym kontekście, który nabiera znaczenia przenośnego

- przerzutnia – zakończenie zdania w następnym wersie (niezgodność intonacji zdaniowej z intonacją wersową)


Autor: Jakub Soroko