Zabytkowy kościół w Haczowie

1.Historia Haczowa
Pierwsze pisemne wzmianki o Haczowie pochodzą z 1352 , kiedy Kazimierz III Wielki wydał przywilej lokacyjny dla niemieckiej kolonii Hanshoff (lub Hatshoff), zakładanej na prawie magdeburskim. 7 lutego 1388 dokument lokacyjny potwierdził Władysław Jagiełło w czasie pobytu w Sandomierzu, a 23 stycznia 1581 i 17 lutego 1583 - Stefan Batory. W latach 1340 do 1772 ziemia sanocka, województwo ruskie, od 1772 cyrkuł sanocki w kraju Galicja. Od 1918 województwo lwowskie, powiat brzozowski. Według dokumentów kościelnych jeszcze do 1604 miejscowa ludność mówiła po niemiecku, pochodzenie do dzisiaj rozpoznaje się jeszcze w nazwiskach niemieckich. W 1624 wieś została zniszczona przez Tatarów. W tym okresie przez wieś przetoczyły się również liczne epidemie cholery, a w 1698 zniszczeń dokonał pożar wsi. Dobra w sołectwie haczowskim posiadali między innymi: około 1520 Mikołaj Piotrowski, ochmistrz dworu królowej Jadwigi, w 1533 - Marcin Wolski, skarbnik i chorąży dworu królewskiego Zygmunta I Starego, w 1698 - Marcin Jerzy Wybranowski. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 Haczów znalazł się w zaborze austriackim. Około 1900 Haczów miał 2 689 mieszkańców, z czego 2 150 wyznania rzymskokatolickiego, 486 wyznania greckokatolickiego i 50 żydów.

2. Historia obiektu
W wielu publikacjach możemy przeczytać, że świątynia w Haczowie to największy i najstarszy zrębowy, gotycki kościół w Polsce. Czy rzeczywiście? Jeśli chodzi o rozmiary, to żadnych wątpliwości nie ma, natomiast kwestia datowania przedstawia się nieco inaczej. Naukowcy nigdy zresztą nie byli całkowicie pewni wieku tego zabytku - pisano, że być może jest to jedyny zachowany polski kościół drewniany pochodzący jeszcze z XIV wieku, ale niepodważalnych dowodów nie było. Wydaje się, że obecnie nadeszła pora zakończenia dyskusji na ten temat, a to za sprawą dendrochronologii - metody laboratoryjnej pozwalającej na określenie roku kalendarzowego, w którym ścięto drzewo wykorzystane jako budulec. Badania krakowskiego, działającego przy Akademii Górniczo-Hutniczej, laboratorium dendrochronologicznego wykazały, iż najstarsze partie zrębu haczowskiej świątyni pochodzą z lat 1459-60. Kościół w Haczowie nie jest więc bezwzględnie najstarszy - z tego, co i on, okresu pochodzi jeszcze kilkanaście zachowanych w Polsce zabytków.
Sama parafia została założona w 1388 roku . Drewniany kościółek od 1631 r. był w posiadaniu mansjonarzy krośnieńskich. Był restaurowany i przekształcany, kolejno po: 1624r. ( kiedy to wzniesiono wieżę od zachodu i przepiękne soboty ), 1699r. (wprowadzenie wewnętrznych lisic w prezbiterium ) 1720r. ( wymieniono północne podwaliny nawy ), 1784-9 ( kiedy to zmieniono formę dachu od północy , wymieniono deski stropu i wprowadzono fasety ), 1864 ( wzmocniono ściany lisicami i wymieniono gont ) w 1915r. naprawiano dach. W 1957r. przeprowadzono w kościele badania archeologiczne, wówczas odsłonięto pochówki z końca XIVw. lub początku wieku XV.
Niewiele brakowało, żeby wspaniały haczowski kościół nie dotrwał do naszych czasów. Uszkodzony w czasie ofensywy w 1944 roku, został po wojnie opuszczony i groziła mu rozbiórka. Na szczęście w 1958 roku rozpoczęto gruntowne prace konserwatorskie. W 1980 roku Kościół rzymskokatolicki ponownie przejął obiekt do celów kultowych. Renowacja trwała jednak nadal i zakończyła się dopiero jesienią 2000 roku. 11 listopada poświęcono odnowioną świątynię, której unikalne piękno znów może cieszyć oczy parafian i turystów.
W czasie najazdu tatarskiego w 1624 r. kościół został uszkodzony, a następnie gruntownie odnowiony i rozbudowany (wzniesiono wówczas obecną wieżę-dzwonnicę, dodano obiegające kościół podcienia i wieżyczkę na sygnaturkę). W latach 80. XVIII w. wykonano kolejne prace: m.in. wzniesiono kaplicę Matki Boskiej (dostawioną do nawy od strony północnej), powiększono zakrystię, wykonano też prace we wnętrzu wykonując nowy strop, wstawiając drewniane słupy podtrzymujące zaskrzynienia i dzielące korpus nawowy oraz ufundowano nowe wyposażenie świątyni. W 2 poł. XIX w. zamalowano XV-wieczne malowidła ścienne, wprowadzając polichromię o charakterze eklektycznym. W XIX i XX w. kościół wielokrotnie poddawano remontom. Nie spowodowały one jednak istotniejszych zmian w wyglądzie budowli. Po wybudowaniu w bezpośrednim sąsiedztwie nowego murowanego kościoła (ukończonego w 1944 r.) stary kościół został opuszczony, a wyposażenie w większości usunięte. Dopiero w latach 60. XX w. rozpoczęto kompleksowe prace konserwatorskie przy niszczejącym kościele. W 2000 r. dokonano rekonsekracji świątyni. Kościół ten został wytypowany do zgłoszenia na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Obecnie haczowski zabytek w skali światowej jest filia Muzeum Budownictwa Ludowego Sanoku
Kościół usytuowany jest w historycznym centrum wsi, w nie¬wielkim oddaleniu od zabytkowego założenia dworskiego , niedaleko drogi z Krosna do Sanoka. W bezpośrednim sąsiedztwie średniowiecznej świątyni znajduje się XX-wieczny, murowany kościół parafialny.
Kościół jest orientowany, konstrukcji zrębowej z podwaliną na kamiennej podmurówce, ogrodzony drewnianym, zadaszonym gontem parkanem (wykonanym w latach 80. XX w.) Ściany najstarszych partii kościoła wzniesione są w większoś¬ci z jodłowych bierwion ociosanych na kant, tworzących lite ściany, wiązanych na zamki ciesielskie bez ostatków . Na terenie placu kościelnego znajduje się także drewniany, zabytkowy spichlerzyk plebański. Zachował się pierwotny więźbowo-zaskrzynieniowy system nakrycia budowli. Ściany wzmocnione są lisicami i poszyte gontem. Późniejsza wieża-dzwonnica wzniesiona w konstrukcji słupowo-ramowej ma także gontowe poszycie ścian, a izbicę szalowaną deskami w układzie pionowym.
Kościół składa się z prezbiterium (pod którym umieszczono murowaną, przesklepioną kryptę) na rzucie wydłużonego prezbiterium o trójbocznym zamknięciu od wschodu, z przylegającą od północy zakrystią oraz z szerszego korpusu nawowego, wzniesionego na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od północy przylegają do nawy XVIII-wieczne: kaplica Matki Boskiej Bolesnej na rzucie prostokąta oraz skarbczyk usytuowany pomiędzy ww kaplicą i zakrystią. Od zachodu do nawy dostawiona jest wieża na rzucie zbliżonym do kwadratu.
Trójdzielna bryła kościoła składa się z równych wysokością prezbiterium i korpusu nawowego, nakrytych jednokalenicowym, dwuspadowym dachem (od wschodu trójpołaciowym) oraz z wieży. Na kalenicy dachu ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę zwieńczona cebulastym hełmem z latarnią. Partie nawy ponad zaskrzynieniami nakryte są dachami pulpitowymi. Z elementów późniejszych na czoło wysuwa się oczywiście wieża-dzwonnica, należąca również do największych polskich wież drewnianych. Wieże tego typu, konstrukcji słupowo-ramowej, o ścia¬nach pochyłych wspierających nadwieszoną izbicę mieszczącą dzwony, mimo swego rozpowszechnienia dopiero w dobie nowożytnej, wykazują średniowieczne tradycje wywodzące się - jak się powszechnie przyjmuje - od typu drewnianej wieży obronnej, w której nadwieszona izbica mieściła stanowisko obserwacyjne i przez swe wysunięcie (na podobieństwo hurdycji) stwarzała możliwość czynnej obrony bliskiego. Kościół i wieżę obiegają, dodane w XVII w. soboty, nakryte dachem pulpitowym wspartym na drewnianych słupach. Pokrycie dachów stanowi gont, hełm wieży i wieżyczki na sygnaturkę – blacha miedziana. Prezbiterium oraz pn. i pd. ściany nawy obiega (pod okapem dachu) gzyms wieńczący wsparty na profilowanych i fazowanych zaczepach, z których cztery (w pd. ścianie prezbiterium) ma formę ludzkich masek. Więźba dachowa jest storczykowa z wzdłużnym usztywnieniem, a jej elementy konstrukcyjne opatrzone są średniowiecznymi ciesielskimi znakami montażowymi. W południowej ścianie nawy zachował się otwór drzwiowy zamknięty ostrołukowo z deskowymi drzwiami zaopatrzonymi w ozdobne gotyckie okucia kowalskiej roboty.

3. Wnętrze kościoła

Wejdźmy teraz do wnętrza świątyni. Najcenniejsze są tu polichromie na ścianach prezbiterium i nawy. Pochodzą z 1494 roku, a odkryto je po drugiej wojnie światowej pod późniejszymi rokokowymi malowidłami. W prezbiterium szczególną uwagę zwraca cykl Męki Pańskiej na ścianie północnej oraz Zabójstwo św. Stanisława i Koronacja Matki Bożej po stronie południowej. Na ścianach nawy widnieją przedstawienia figuralne: sceny z Genesis i postacie różnych świętych, m.in. św. Krzysztofa na ścianie północnej. Pod chórem dominuje Chusta św. Weroniki i Męczeństwo św. Sebastiana. Podczas robót konserwatorskich odnaleziono też 11 polichromowanych desek pochodzących z pierwotnego stropu. Deski te ponownie wmontowano, a malowidła uzupełniono, dzięki czemu przywrócono pierwotny wygląd stropu. Z oryginalnego wyposażenia ruchomego nie zachowało się zbyt wiele. Największą wartość ma figura Matki Bożej Bolesnej - Pieta z ok. 1400 roku, zaliczana do najlepszych przykładów rzeźby gotyckiej w południowej Polsce. Matka Boska Haczowska cieszy się szczególnym kultem od XVII wieku, została koronowana przez Papieża w 1997 roku. Rzeźba znajduje się obecnie w nowym, murowanym kościele, zbudowanym w latach trzydziestych XX wieku. Oprócz niej do cennych elementów wyposażenia zaliczyć jeszcze można kamienną chrzcielnicę z XVI w., barokowy ołtarz Chrystusa Miłosiernego z końca XVII w. oraz monumentalny barokowy krucyfiks z tęczy.
Niewątpliwie najstarszymi zabytkami malarstwa są zachowa¬ne fragmentarycznie krzyże konsekracyjne, tzw. zacheusze. Ich ściślej¬sze datowanie wobec prostoty formy nastręcza pewne trudności, zwłaszcza, iż brak potwierdzenia dokumentalnego obrządku poświęce¬nia kościoła. Obecnie przyjmuje się, że relikty te pochodzą zapewne z około połowy XV w., niewykluczone jednak jest ich wcześniejsze po¬wstanie. Natomiast monumentalna dekoracja figuralna i ornamentalna pokrywająca ściany w prezbiterium i nawie, a pierwotnie także stropy, wykonana została - co znajduje także stwierdzenie w przekazach pisanych - w 1494 r. Malowidła te, wobec niezwykle skromnych za¬sobów tego rodzaju zabytków w budowlach drewnianych, posiada ogromne znaczenie dla historii sztuki w Polsce.
Z XVI w. pochodzi kamienna chrzcielnica, czasowo zmaga¬zynowana pod wieżą. Od XVII w. uzupełniała ją drewniana, barokowa pokrywa. Ostatnim zabytkiem średniowiecznym był dzwon z 1488 r., dedykowany św. Mikołajowi, o czym świadczy minuskułowa inskryp¬cja, odnotowana przez T. Szydłowskego.
Pierwsza przyjęta cezura przemian wystroju wnętrza rozpo¬czyna okres potrydencki, zarazem czas odchodzenia od "średniowie¬cznego widzenia świata", kiedy wnętrza kościołów przeobrażały się szybko na fali odnowy. Dla Haczowa był to również okres fali zniszczenia - ów epizod tatarskiego najazdu - a po nim odbudowy. Jednakże ilość zachowanych zabytków z tego okresu jest znów niewielka. Naj¬starszym zabytkiem jest obraz św. Rocha w obramieniu architektoni¬cznym, zdradzającym pochodzenie ze zwieńczenia (?) nie zachowa¬nego ołtarza manierystycznego. Sam obraz, przemalowany, zaopatrzony jest datą "l624"; ikonograficznie i technologicznie należy jeszcze do epigonów dawnego cechowego malarstwa tablicowego. W świetle późniejszych opisów w XVIII w. należał do ołtarza dedykowanego św. Mikołajowi, a sam wizerunek był czczony przez istniejący przy kościele III Zakon.
W całości zachował się natomiast barokowy ołtarz Chrystusa Miłosiernego, obecnie w ka¬plicy kościoła drewnianego, dzieło warsztatu krośnieńskiego z końca XVII w. To w tym ołtarzu była umieszczona dawniej gotycka Pięta; dziś pole środkowe zajmuje barokowy obraz Chrystusa ukazującego rany, z inskrypcją dewocyjną na banderoli - jedna z częstych replik pierwowzoru rozpowszechnionego wzornikami graficznymi. Obrazili Upadku w górnej kondygnacji, wreszcie anioł z krzyżem w zwieńcze¬niu - dopełniaj ą kontekst ideowy tego ołtarza.
Zapewne z tegoż czasu zachowały się cztery posążki ewange¬listów, niewątpliwie zdobiące pierwotnie korpus nie zachowanej am¬bony, do niedawna wtórnie wykorzastane w rokokowym ołtarzu. Wreszcie do XVII w. odnieść można jeszcze przechowywane obecnie w magazynie niektóre podrzędniejsze obrazy i feretron, wymagające przebadania.
Druga cezura, otwierająca dobę późnego baroku, pogłębiła przeobrażenie wnętrza, wprowadzając okazałe i przestrzennie rozbu¬dowane architektoniczne struktury ołtarzowe i sprzętarskie, wraz z dobudową kaplicy, przekształceniem chóru muzycznego i wprowadze¬niem pozornego podziału trójnawowego poprzez wsparcie zaskrzynień parami słupów. Znany opis wizytacyjny z 1745 r. ukazuje te daleko idące zmiany niejako w trakcie dokonań. Późnobarokowe i rokokowe ołtarze, kolejna ambona i konfesjonały (niezbyt wysokiej klasy), czy ławy z malowanymi przedpiersiami (przywiezione tu z Krosna) to już znane nam elementy wystroju, dotrwałe do czasu opuszczenia kościoła..
Kolejnym okresem zmian byłby ten ze schyłku XIXw. Który jednak nie zaznaczył się szczególnie silnie w sensie ogólnej koncepcji artystycznej i ideowej, ani w sposobie aranżacji wnętrz w zasadzie kontynuując stan zastany, co najwyżej uzupełniany w duchu eklektyzmu stylowego






Bibliografia

1. R. Brykowski, Uwagi o konstrukcji, etapach budowy i konserwacji gotyckiego drewnianego kościoła w Haczowie, [w:] „Ochrona Zabytków”, R. XIX: 1966, nr 1
2. R. Brykowski, Drewniana architektura kościelna w diecezji przemyskiej, „Nasza Przeszłość” XLVI 1976
3. M. Kornecki, Drewniany kościół Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła w Haczowie, Rzeszów 1994
4.Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, Województwo rzeszowskie, Powiat brzozowski, pod red. E. Snieżyńskiej-Stolot i F. Stolota, Warszawa 1974,
5.J.F.Adamski, Haczów, gmina na Podkarpaciu, Haczów 1997.







Spis treści
1.Historia Haczowa………………………………………………………………………………..1
2.Historia obiektu………………………………………………………………………………….2
3.Wnętrze kościoła………………………………………………………………………………...5
4.Bibliografia………………………………………………………………………………………9