Motyw śmierci w literaturze średniowiecza

Ważną rzeczą, którą należy sobie uzmysłowić jeszcze przed scharakteryzowaniem motywów śmierci w epoce średniowiecza, jest fakt, iż owa tematyka pociągała człowieka już od zarania dziejów. Ludzie od zawsze próbowali wyobrazić sobie śmierć. Czynili to na wiele sposobów: znane są jej antropomorfizowane wizerunki (kobieta o skrzydłach nietoperza), ale przede wszystkim utożsamiano ją z kościotrupem z kosą w ręku lub rozkładającymi się zwłokami. Epokami, które najczęściej sięgały do motywów śmierci było średniowiecze i barok, a także w mniejszym nieco stopniu romantyzm i okres modernizmu. Nawiązania te również nie były identyczne. Pierwiastek śmierci był wmieszany w utwór jako ostatnia scena – śmierć głównego bohatera.

Motyw, „ars moriendi" najlepiej ukazany jest w utworze pt. „Pieśń o Rolandzie”.

Tekst ten obrazuje nam, w jaki sposób człowiek powinien przygotować się do nadejścia śmierci tak, aby umrzeć godnie jako chrześcijanin. Roland walcząc w obronie wiary i króla oraz umierając za swoja ojczyznę w pełni przedstawia nam nie tylko wizerunek chrześcijanina, ale także przykładnego rycerza.

Pomimo wszelkich cierpień nie dramatyzuje, nie boi się momentu spotkania ze śmiercią. Czeka na nią z największym spokojem. Umiera on na wzgórzu pod sosna. Roland robi rachunek sumienia, prosi Boga o przebaczenie. Wspomina swoja ojczyznę. W chwili śmierci całkowicie oddaje się Bogu.

Ukazuje, w jaki sposób powinien się przygotować do nadejścia swych ostatnich dni prawdziwy chrześcijanin i jak należy godnie odejść z tego świata.

Inny obraz śmierci głównego bohatera obserwujemy w utworze „Legenda o świętym Aleksym”. Tytułowa postać umiera w osamotnieniu i skrajnej nędzy. Należy jednak zaznaczyć, iż taki los był przez Aleksego świadomie wybrany. Wychował się on w ogromnym bogactwie i w rodzinie wykazującej wielką troskę o sieroty, wdowy i pielgrzymów. W noc poślubną Aleksy postanowił jednak uciec z domu i udać się w tułaczkę by prowadzić życie pełne wyrzeczeń, ascezy i gorącej modlitwy. Po latach wrócił nierozpoznany na dwór ojca, gdzie doświadczył zaskakujących upokorzeń, odziewał się w łachmany i był zmuszony mieszkać pod schodami. Na tle średniowiecznego ideału ascezy św. Aleksy jest jakby wyjątkiem. Jego pokora, asceza i śmierć są ukryte przed oczami innych. Dobrowolnie wyrzekł się swojego pochodzenia i dóbr materialnych – a wszystko to na chwałę Bożą. Aleksy umiera świadomie, zgon jest dla niego wybawieniem, przejściem na wyższy etap egzystencji – życia wiecznego. Jego stosunek do śmierci to idealny przykład „ars moriendi”, przywołujący na myśl osobę Chrystusa. Umieranie bohatera jest opisane w sposób prosty i spokojny, na wzór jego całego życia.

W literaturze średniowiecza obserwujemy jeszcze jeden bardzo popularny motyw śmierci jakim jest „danse macabre” czyli taniec śmierci. Jest to wyobrażenie korowodu ludzi różnych stanów prowadzone przez śmierć.

Motyw ten zauważamy bardzo wyraźnie w utworze: „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. Owa Śmierć jest tam przedstawiona jako kobieta o odrażającej postaci z rozkładającym się ciałem. Śmierć opowiada Polikarpowi o swej potędze, wobec której wszyscy ludzie niezależnie od pochodzenia, swego majątku i stanowiska staja się sobie równi, a tym samym ukazuje marność i przemijalność doczesnego życia, jest to zarazem wyraźne nawiązanie do średniowiecznego motywu „memento mori”.

Podsumowując należy podkreślić, iż średniowiecze było epoką, w której literatura, ale także malarstwo bardzo często sięgało do motywów śmierci. W szczególności chętnie nawiązywano do motywów „ars moriendi”, „memento mori” i „dance macabre”, czyniąc tym samym utwory unikatowym świadectwem odmienności ówczesnych epok.