Wpływy czynników teratogennych na rozwój płodu

Kobieta w ciąży musi szczególnie dbać o swoje zdrowie. Groźnie dla płodu mogą okazać się zarówno choroby, na które zapadnie przyszła matka w okresie ciąży, jak i oddziałujące na nią toksyczne środki chemiczne bądź farmakologiczne. Większość narządów formuje się w pierwszych trzech miesiącach życia płodowego, dlatego w tym właśnie okresie płód jest najbardziej wrażliwy na przekazywanie mu przez krew matki szkodliwe czynniki środowiska.
Jednym z takich czynników jest alkohol. Picie alkoholu w czasie ciąży zwiększa ryzyko poronienia, porodu przedwczesnego czy też wewnątrzmacicznego obumarcia płodu. Każda dawka alkoholu przyjęta przez kobietę ciężarną może niekorzystnie wpłynąć na płód. Alkohol przedostaje się do płodu poprzez łożysko i nie ulega metabolizmowi, gdyż płód nie posiada odpowiednio wykształconych enzymów odpowiedzialnych za jego trawienie. Picie alkoholu może być przyczyną niedorozwoju fizycznego i umysłowego u dzieci. Szczególnie narażony na niekorzystne działanie alkoholu jest rozwijający się mózg płodu, gdyż alkohol może doprowadzić do obumarcia części komórek mózgowych. Alkohol przyjmowany w czasie ciąży może spowodować skurcz naczyń pępowinowych, zaburzając przepływ składników odżywczych i tlenu do płodu, zwiększając ryzyko jego niedotlenienia i niedożywienia. Dzieci matek pijących alkohol w czasie ciąży częściej rodzą się przedwcześnie, z wadami rozwojowymi (głównie wadami twarzoczaszki i serca), a u noworodków obserwuje się objawy abstynencji alkoholowej. W wieku późniejszym dzieci wykazują zaburzenia rozwoju psychoruchowego, znaczną nadpobudliwość jak również stwarzają trudności wychowawcze. Przyjmowanie alkoholu w czasie ciąży może również doprowadzić do ciężkiego zespołu alkoholowego (FAS) u dziecka lub do efektów działania na płód (FAE). Alkoholowy syndrom płodu (FAS) charakteryzuje się między innymi: spowolnienie wzrostu ciała, charakterystyczny wygląd twarzy w wieku noworodkowym i niemowlęcym, uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego, upośledzenia czynności intelektualnych, a także zniekształcenia czaszki i mózgu. Poniżej zostały przedstawione charakterystyczne cechy twarzy dzieci w alkoholowym zespole płodowym.

Przeciętny współczynnik inteligencji u dzieci z FAS wynosi poniżej 70 punktów. Zespól FAS występuje znacznie częściej niż FAS, lecz jest od niego znacznie mniej rozpoznawany. Patologia w zespole FAE odnosi się głównie do zaburzeń psychicznych i intelektualnych dziecka , które mogą być dopiero ocenione w wielu szkolnym. Współczynnik inteligencji u dzieci z FAE może być znacznie większy od 70 punktów.
Pod wpływem alkoholu w tkankach płodu dochodzi do zwiększenia witaminy A (retinol), jednoczesne oddziaływanie alkoholu i retrinolu zwiększa ryzyko wad rozwojowych np. rozszczepu podniebienia. Spożywanie nawet niewielkich ilości alkoholu w czasie ciąży może być przyczyna wad serca potomstwa. Wady te dotyczą głownie ubytków przegród komorowych i przedsionkowych.
Podsumowując, nawet niewielkie ilości alkoholu zażywane w czasie ciąży przez kobietę mogą doprowadzić do uszkodzenia rozwijającego się płodu. Efektami spożywania alkoholu w tym czasie są min.: niska wada przy urodzeniu, przedwczesny poród, poronienie, mała głowa, deformacja twarzy, krótkowzroczność, deformacja organów wewnętrznych, wady serca lub szmery, mały mózg, obniżenie w rozwoju intelektualnym, niski poziom inteligencji, drażliwość i płaczliwość w okresie niemowlęcym, słaba koordynacja ruchowa.
Równie szkodliwe jak alkohol jest także palenie papierosów. Nałóg ten jest niebezpieczny dla dziecka zwłaszcza od 4 miesiąca ciąży. Palenie tytoniu w ciąży stanowi duże zagrożenie dla prawidłowego rozwoju płodu. Może spowodować poronienie lub też stać się przyczyną powstania wad rozwojowych u płodu. Dym tytoniowy zawiera wiele toksycznych substancji tj. związki węgla, smołę, nikotynę, które poprzez krążenie matczyno-płodowe przenikają do dziecka i kumulują się w jego krwi. Dzieci kobiet palących duże ilości papierosów w czasie ciąży zazwyczaj rodzą się o wiele mniejsze aniżeli wynikałoby to z wieku ciążowego. W ciąży dochodzi do tzw. hipotrofii płodu, co znaczy, że dziecko jest mniejsze i waży mniej niż powinno a także rozwija się niesymetrycznie. Zdarza się, iż dzieci palaczek rodzą się z tzw. zespołem ponikotynowym. Zwiększone jest również ryzyko porodu przedwczesnego, nieprawidłowego położenia płodu, przedwczesne oddzielenie łożyska i innych patologii. Nierzadko może dojść do zaburzeń łożyskowych, mogących doprowadzić do niewydolności łożyska będącego niebezpiecznym stanem zagrażającym nawet życiu płodu. U dzieci palaczek częściej obserwuje się nadpobudliwość, obniżoną odporność, zwiększone ryzyko alergii, częste choroby układu oddechowego, gorszy rozwój jak również częściej zdarza się śmierć łóżeczkowa. Równie niebezpieczne jak samo palenie jest tzw. palenie bierne. Przebywanie w pomieszczeniach wraz z osobami palącymi, szczególnie, gdy nie ma w nim odpowiedniej wentylacji w równym stopniu wpływa na płód i może doprowadzić do takich samych powikłań jak w przypadku czynnego palenia. Uznaje się go za jedną z przyczyn poronień i przedwczesnego porodu. Ma tez duży wpływ na rozwój dziecka. W badaniach dzieci w wieku szkolnym udowodniono, że dzieci matek palących w czasie ciąży są z reguły niższe i słabiej uczą się w szkole. Dym papierosowy zawiera wiele szkodliwych składników. Negatywny wpływ na dziecko ma przede wszystkim tlenek węgla. Jeśli uświadomimy sobie, że dziecko znajdujące się w łonie matki palącej papierosy jest jakby zamknięte w zadymionym pomieszczeniu bez możliwości wyboru, to może łatwiej będzie rzucić palenie. Przy każdym zaciągnięciu się matki dymem papierosowym dziecko reaguje kaszlem, krztusi się i brakuje mu tlenu niezbędnego do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Dodatkowo stwierdzono, że dzieci palących matek maja znacznie większe prawdopodobieństwo rozwinięcie kolki jelitowej. Wady serca znajdują swoje źródło w paleniu.
Wszystkie używki mają negatywny wpływ na rozwój dziecka. Kolejnym czynnikiem są narkotyki. Zażywanie ich przez kobiety podczas ciąży wpływa na opóźnienie rozwoju płodu, stwarza ryzyko przedwczesnego porodu, a także jest przyczyną wysokiej śmiertelności okołoporodowej. Najbardziej niebezpiecznym narkotykiem dla kobiet w ciąży jest kokaina. Bardzo często używanie tego środka odurzającego jest przyczyną urodzenia martwych płodów. Dziecko w łonie matki może doznać porażenia na skutek nagłego wzrostu ciśnienia krwi. Zwężenie naczyń krwionośnych w obrębie łożyska i macicy sprawia, że do płodu dociera znacznie mniej tlenu oraz substancji odżywczych. Jest to jedną z przyczyn odklejenia się łożyska od ścianki macicy, porodu przedwczesnego lub urodzenia martwego płodu. Dzieci uzależnionych matek od kokainy łatwo się denerwują, dostają drgawek oraz nie reagują na przytulanie. Podobne działanie ma amfetamina, jednakże dodatkowo może ona powodować zaburzenia rozwoju serca i układu żółciowego. Przypuszczalnie przyczynia się także do powstania u dziecka rozczepu podniebienia oraz zaburzenia rozwoju uzębienia i wzrostu. Opium, heroina, morfina oraz tzw. kompot uzyskiwany domowym sposobem ze słomy makowej są zaliczane do grupy narkotyków pod nazwą opiaty. Nie uzyskano dowodów na to, że w sposób bezpośredni szkodzą nienarodzonemu dziecku, ale często robią to zanieczyszczenia zawarte w „towarze". Narkotyk przenika przez łożysko, w związku z czym serce płodu bije wolniej; powstaje również stan uzależnienia. Jeżeli matka nie przerwie brania opiatów może dojść do niedotlenienia płodu i przedwczesnego porodu.
Podobnie jak alkohol narkotyki, które zażywa matka mają wpływ na nienarodzone dziecko. Narkotyk przenikając przez łożysko może je uszkadzać i przez to zaburzać dopływ krwi do płodu. Wszystko to spowoduje zmniejszony dowóz potrzebnych dziecku składników i niekorzystnie wpłynie na jego rozwój. Może spowodować powstawanie różnych wad u dziecka, może też być przyczyną różnych powikłań w trakcie trwania ciąży. Zażywając regularnie narkotyki matka uzależnia dziecko, zanim przyjdzie ono na świat.
Stwierdzono również, że niektóre antybiotyki (np. z grupy tetracyklin), środki uspakajające, przeciwbólowe, obniżające ciśnienie krwi oraz leki hormonalne mogą niekorzystnie odbić się na zdrowiu płodu. Powszechnie stosowana aspiryna zaburza rozwój nerek. Drastycznym przykładem negatywnego wpływu leków na rozwój płodu jest THALIDOMIND – środek uspokajający, którego zażywanie przez kobiety w ciąży doprowadziło przed 40 laty do narodzin kilku tysięcy kalekich dzieci, a dokładniej rzecz ujmując bez prawidłowo ukształtowanych kończyn. W zasadzie nie powinno się w okresie ciąży przyjmować żadnych leków, natomiast gdy to jest konieczne należy się skontaktować ze swoim lekarzem prowadzącym ciąże.
Bariera jakie stanowi łożysko, nie w pełni chroni płód przed infekcjami bakteryjnymi i wirusowymi. Najgroźniejsze dla płodu są bakterie kiły oraz wirusy różyczki i HIV, który powoduje AIDS. Kobieta , która zachoruje na różyczkę w pierwszych miesiącach ciąży, może stracić dziecko lub urodzić je z upośledzonym wzrokiem, słuchem lub sercem. Istnieje możliwość że wirus HIV przeniesie się z matki na dziecko w czasie ciąży lub podczas porodu w skutek bezpośredniego kontaktu dziecka z krwią chorej matki czy też podczas karmienia dziecka. Z wadami rozwojowymi w układzie kostnym, nerwowym i oddechowym mogą urodzić się dzieci kobiety chorej na kiłę. Niektóre wady spowodowane krętkiem kiły tj. oku lub słuchu, mogą się ujawnić w 5-8 roku życia.
Mimo dużego zagrożenia dziecko matki chorej na różyczkę, kiłę lub AIDS może urodzić się zdrowe. Wymaga to jednak przyjmowania odpowiednich leków, dlatego kobietom w ciąży zaleca się wykonanie testów, służących wykryciu obecności HIV we krwi.
Również bardzo szkodliwe dla płodu są infekcje wywoływane przez pierwotniaki. Najgroźniejszą chorobą jest toksoplazmoza. Choroba roznoszona jest przez ssaki, głównie koty, a źródłem zakażenia jest najczęściej mięso świni lub krów, które zjadły kocie odchody.
Toksoplazmoza jest chorobą odzwierzęcą, wywołaną przez pierwotniaka toxoplazma gondi, który po raz pierwszy został wyizolowany w 1908 roku od gryzoni afrykańskich, ale dopiero w roku 1939 trzech autorów (A. Wolf, D. Cowen, B. Pajge) opisali możliwość wystąpienia toksoplazmozy wrodzonej u płodu i noworodka. Udowodniono, że zarażenie kobiety w okresie przed zajściem w ciążę nie stanowi zagrożenia dla płodu. Świeża infekcja u ciężarnej wywołuje zapalenie łożyska i przejście tą drogą pasożytów do płodu. Ryzyko przeniknięcia toxoplazma gondi przez łożysko wzrasta wraz z zaawansowaniem ciąży i wynosi: 25 % w pierwszym trymestrze, 50 % w drugim i około 65 % w trzecim trymestrze, ale ryzyko toksoplazmozy wrodzonej u płodu jest największe w pierwszym trymestrze – 75 %, mniejsze w drugim – około 50 %, a w trzecim trymestrze już tylko około 5 %. U 10 % zarażonych prenatalnie płodów rozwijają się różne objawy kliniczne, czasami w postaci tzw. triady Sabina Pinkertona – wodogłowie lub małogłowie, zapalenie siatkówki oraz zwapnienia śródmózgowia, któremu towarzyszy znacznie opóźnienie rozwoju umysłowego dziecka. Toksoplazmoza wrodzona może również powodować hipotrofię płodu, małopłytkowość, powiększenie wątroby i śledziony. Poronienie samoistne lub obumarcie wewnątrzmaciczne występuje w przypadku zakażeń wewnątrzmacicznych w pierwszym trymestrze ciąży.
Młode komórki płodu są szczególnie wrażliwe na promieniowanie jonizujące. Istnieje możliwość wystąpienia poważnych wad rozwojowych, białaczki czy też samoistnego poronienia. W przyszłości może być przyczyną wystąpienia nowotworu.
Te 9 miesięcy może być najszczęśliwszym okresem w życiu kobiety-szczególnie dlatego, że jej ciało juz od wieku dojrzewania przygotowuje się na ten moment. Nie jest to więc niespodzianka, ze okresowi ciąży towarzyszy tak niezmierzone uczucie spełnienia. Noszenie pod sercem czegoś zrodzonego z miłości to najlepsze i najbardziej niewymowne uczucie. Dlatego zdrowie kobiety w czasie ciąży, odpowiednie odżywianie oraz zrezygnowanie ze wszelkiego rodzaju używek jest szczególnie ważne, gdyż ma to wielki wpływ na prawidłowy rozwój dziecka.