Polska starość w dobie przemian

W pracy, będącej studium porównawczym kolejnych lat transformacji, podjęto problem stanu, skutków i perspektyw starzenia się społeczeństwa polskiego. Wywód oparto na tezie, że w okresie zmiany systemowej warunki życia oraz struktura zaspokajania potrzeb ludzi starych uległy ogromnemu zróżnicowaniu i falowaniu, nie zawsze zgodnemu z oczekiwaniami społecznymi. W oparciu o wyniki ogólnopolskich badań gerontologicznych, analiz statystycznych i podejmowanych przez nauki społeczne działań eksploracyjnych, w kolejnych rozdziałach zdiagnozowano kondycję ekonomiczną, psychofizyczną i status społeczny populacji ludzi starych, z uwzględnieniem przewidywanych skutków prognoz demograficznych. Uwzględniając współczesne tendencje wzrostu znaczenia społecznej i jednostkowej odpowiedzialności za jakość życia, katalog teorii starzenia się funkcjonujący w gerontologii społecznej, wzbogacono o teorię kompetentnej kompensacji. Omówiono wyznaczniki jakości życia ludzi starych, ze szczególnym uwzględnieniem ich stanu zdrowia, sprawności, kondycji psychicznej, materialnych, lokalowych warunków bytu, statusu społecznego i miejsca w rodzinie. W poszukiwaniu potencjalnych możliwości wypełniania obszarów niedostatku odpowiednimi działaniami, scharakteryzowano główne instytucje, podmioty i instrumenty polityki społecznej kompetentne w dziedzinie rozwiązywania poruszanych kwestii oraz wskazano znaczącą rolę kapitału skumulowanego w organizacjach pozarządowych i w środowisku lokalnym. Opisano polski stereotyp trzeciej tercji życia oraz główne źródła marginalizacji omawianej grupy, podkreślając rangę sprawnego funkcjonowania systemu zabezpieczenia społecznego, edukacji gerontologicznej i nowatorskiego wymiaru wsparcia społecznego. Analizę wzbogacono prezentacją rozwiązań europejskich oraz klasyfikacją wyzwań postawionych przez zmiany demograficzne i standardy europejskie przez politykę społeczną. Podkreślono, że interwencja, asekuracja, kompensacja i partycypacja winny być traktowane w kategorii priorytetowych strategii polityki społecznej. W końcowej części pracy sklasyfikowano główne problemy i opracowano zestaw postulatów ukierunkowanych na ograniczanie zjawiska marginalizacji społecznej ludzi starych. Sformułowano wnioski ogólne i implikacje dla praktyki, całość zamykając katalogiem 35 rekomendacji.
Starość i starzenie się społeczeństw i jednostek stały się na przełomie wieków zagadnieniami wielokrotnie dyskutowanymi w różnych kręgach i różnych aspektach. Wzmożono zainteresowanie tymi problemami, które spowodowane było zarówno niepokojącymi trendami demograficznymi, jak i związanymi z nimi obchodami – proklamowanego przez ONZ na rok 1999 – Międzynarodowego Roku Osób Starszych, znalazło wyraz w wielu działaniach i różnych formach. To wzmożone zainteresowanie starszą populacją znacznie jednak przygasło w kolejnych latach, gdy skończyły się międzynarodowe i rządowe programy ukierunkowane na tę grupę społeczeństwa.
Elżbieta Trafiałek podejmuje problemy, które przestały być powszechnie nagłaśniane, wręcz modne w minionym już czasie, mimo że są wciąż aktualne chociażby dlatego, że narastają i pozostały w znacznej mierze nierozwiązane. Postawia ona diagnozę, dotyczącą warunków życia ludzi starszych oraz wskazanie kierunków działań i sposobów kompensowania niedostatków. Uważa, że my – jako społeczeństwo, nie potrafiliśmy w ostatnim dziesięcioleciu wykorzystać potencjału tkwiącego w starszym pokoleniu i że zaprzepaściliśmy tym okresie tkwiący w nim kapitał.
Ukazany jest tutaj proces polskiej transformacji systemowej na tle wybranych teorii socjologicznych i ekonomicznych dotyczących zmiany społecznej, integracji społecznej, przekształceń struktury społecznej, relacji między procesami gospodarczymi a dobrobytem. Opisane zostały zmiany w stylu życia Polaków, w tym także i w elementach systemu wartości. Brak akceptacji dla kierunku zachodzących zmian, brak ich zrozumienia – częsty właśnie w przypadku osób starszych, nie nadążających za dokonującymi się przekształceniami – spowodował zachwianie się poczucia bezpieczeństwa. Dla znacznej grupy ludzi starszych postęp przybrał oblicze biedy i wykluczenia. Wzmaga to pesymistyczne, ale niestety dalece prawdopodobne stwierdzenie, iż powinniśmy spodziewać się dalszego ograniczenia wsparcia ze strony państwa dla tych, którzy nie nadążają za zachodzącymi zmianami.
Autorka obrazuje starość jako zjawisko mające także wymiar jednostkowy, określa pojęcie starości, jej fazy, zróżnicowania, przebieg i specyfikę potrzeb tego etapu życia. Informuje nas także o prawach osób starszych i źródłach tych praw. Stwierdza, że w sytuacji znacznego ograniczenia szeregu uprawnień tej populacji, najczęściej łamane jest prawo do rehabilitacji i prawo do pracy. Taką sytuację tłumaczy ona kondycją polskiej gospodarki ogólnym poziomem zaspokajania potrzeb różnych grup społecznych. W wielu miejscach podkreśla ona, że okres transformacji utrwala w naszym społeczeństwie negatywny stereotyp starości, który bardzo szkodzi społecznej atmosferze starzenia się, więc nie tylko ludziom po 60. roku życia, ale też młodszym i starzejącym się pokoleniom. Właściwa atmosfera starzenia się jest niezbędna zarówno dla ograniczenia istniejących negatywnych zjawisk-powszechnych w fazie starości Polaków, ale i dla skuteczności planowanych działań. Akceptacja starości, jako szczególnej fazie ludzkiego życia jest warunkiem powodzenia m.in. programów przygotowania do starości. Ważne jest kompleksowe podejście do potrzeb osób starszych (zdrowotnych, psychologicznych, społecznych, ekonomicznych) ekonomicznych oparcie jej na działaniach różnych podmiotów wspierających (państwa, władz i społeczności lokalnych, rodziny) mających kluczowy wpływ na to, jaka jest starość w wymiarze indywidualnym i społecznym.
Ludzie, którzy dziś należą do starszego pokolenia wymagają innego rodzaju wsparcia, opierającego się głównie na solidarności środowiskowej, pomocniczości, poczuciu więzi międzypokoleniowych, na tolerancji i wyrozumiałości. Źródłem osamotnienia osób starszych jest niemożność dostosowania się do zachodzących zmian i brak ich zrozumienia.
„Polska starość w dobie przemian” ukazuje starość jako proces zmian, wywołanych różnorodnymi czynnikami przynoszącymi różnorodne skutki zarówno w skali jednostkowej, jak i w skali wielu odmiennych zbiorowości- jest to potwierdzone badaniami i statystykami. Wskazuje ona także pozytywne dla starszego pokolenia skutki transformacji. Z sondaży CBOS wynika, że ok. 40% osób po 65. roku życia dostrzega pozytywy polskiej demokracji budowanej w minionej dekadzie.