Ogólny schemat procesu twórczego

Ogólny

Schemat

Procesu

Twórczego

i jego ograniczenia

wg E. Nęcka


1. Ogólny schemat procesu twórczego

Proces twórczy jest procesem ciągłego wzajemnego oddziaływania zwanego również interakcją twórczą.

W odniesieniu do twórczości elementami takiego oddziaływania są:
CELE – jest to cokolwiek, co człowiek pragnie osiągnąć nowego i wartościowego (wyobrażone i zaplanowane wiersze, symfonie, teorie itp.);
STRUKTURY PRÓBNE – są to pomysły, szkice, zachowania, które są wytwarzane w odpowiedzi na wymagania celu.
Interakcja twórcza jest rozumiana jako ciągłe i wzajemne oddziaływanie na siebie celu i struktur próbnych, które mają go spełniać. Cel wpływa na swe struktury próbne, a struktury te są nakierowane na cel i jemu mają służyć. Zatem są tak długo poszukiwane, przekształcane i uzupełniane, aż całkowicie spełnią wymagania celu.
Struktura próbna może, doprowadzić do wyłonienia się celu. Można bowiem podjąć aktywność twórczą nie mając określonego celu. Na przykład, muzyk może improwizować na klawiaturze fortepianu bez żadnej wstępnej idei tego, co chciałby skomponować. W takich przypadkach cel albo nie istnieje w ogóle przed powstaniem pierwszej struktury próbnej, albo sprowadza się do niejasnego pragnienia, aby coś stworzyć. Pierwsza struktura próbna służy jako ośrodek, wokół którego krystalizuje się cel i późniejsze, bardziej dopracowane struktury. Wydaje się, że wykorzystanie pierwszej struktury jako „zapalnika” nie wymaga, aby coś z niej utrzymało się i pozostał obecne w dziele końcowym. W każdym razie, to nie cel musi koniecznie zapoczątkować proces twórczy, może się on wyłonić się w trakcie procesu dzięki pierwszym pojawiającym się strukturom próbnym.

Struktura próbna może też uczynić cel bardziej lub mniej określonym.
W pierwszym przypadku wyłaniające się kolejno struktury próbne mogą wykazać luki i błędy obecne w pierwotnej wersji celu. W ten sposób struktury te mogą przyczynić się do ściślejszego określenia parametrów celu. W drugim przypadku dość jasno określony cel nie może być spełniony przez żadną z pojawiających się struktur próbnych. W takiej sytuacji istnieją dwa wyjścia: pierwsze, albo bardziej sprecyzować parametry celu (co sprowadza się do przypadku pierwszego), drugie - uznać, że niektóre z tych parametrów są niepotrzebne, a nawet szkodliwe, ponieważ zbytnio ukierunkowują i ograniczają procesy myślowe. Drugie wyjście polega na zmniejszeniu precyzji w zakresie parametrów celu, aby w ten sposób uczynić go bardziej rozmytym, ale łatwiejszym do osiągnięcia. Nadmiar precyzji przeszkadza bowiem w swobodnym poszukiwaniu, natomiast brak precyzji stawia mniej określone wymagania strukturom próbnym, a tym samym zwiększa szanse osiągnięcia celu. Jeżeli na przykład nie da się zaprojektować nowego typu roweru, łatwiejsze do wymyślenia mogą być nowe typy pojazdów poruszanych siłą mięśni, nie koniecznie rowerów.





Naturą procesu twórczego (interakcji twórczej) jest redukowanie rozbieżności między parametrami celu, a parametrami kolejnych struktur próbnych. Inaczej mówiąc, na początku tego wzajemnego oddziaływania struktura celu jest zasadniczo różna od struktury próbnej. W miarę trwania procesu twórczego rozbieżność między parametrami celu, a parametrami struktur próbnych zmniejsza się. W wyniku oddziaływania celu na struktury a struktur na cel, dochodzi do wzajemnego dopasowania się obu partnerów procesu. Interakcja kończy się, gdy parametry celu upodabniają się w wystarczającym stopniu do parametrów ostatniej struktury próbnej, która wobec tego powinna nosić nazwę struktury spełniającej. W tym momencie cel wraz z tym, co ma go spełniać, tworzy już pewną całość: wynik aktywności twórczej lub dzieło.
W szczególnych przypadkach interakcja twórcza (proces twórczy) może doprowadzić do całkowitego zrównania parametrów celu z parametrami ostatniej struktury próbnej. Mówimy wówczas o dziełach doskonałych lub idealnych rozwiązaniach. Jednak z reguły mamy do czynienia, tylko z równością przybliżoną. Od twórcy zależy czy różnica jest tak duża, że należy kontynuować interakcję, czy też można ją zignorować.



2. Ograniczenia procesów twórczych

Przeszkody ograniczające działają w ten sposób, że pozbawiają interakcje twórczą pożytecznych kierunków rozwoju lub wartościowych informacji do przetwarzania. Proces twórczy nie jest blokowany, ani przerywany, ani też zakłócany. Jest natomiast ograniczony swoim przebiegu do niektórych tylko operacji wykonawczych lub strategii. W rezultacie proces taki jest zbyt jednostronnie ukierunkowany, a jego wynik skromniejszy, niż wtedy, gdy nie działają żadne czynniki ograniczające.

a. TABU

Tabu to zakaz wykonywania pewnych czynności(zwłaszcza publicznie), zakaz kontaktowania się z pewnymi przedmiotami i zakaz poruszania pewnych tematów. Zazwyczaj wszystkie trzy zakazy działają łącznie. W naszej kulturze odnoszą się przede wszystkim do sfery seksualnej i związanej z funkcjami fizjologicznymi.

b. INERCJA MENTALNA

Inercja mentalna jest to sztywność strukturalna, czyli „odporność nawyku lub cechy osobowości w stosunku do czynnika, który powinien ją zmienić, to znaczy spowodować uczenie się”.
Bezmyślna „mechanizacja” (nawyk) w rozwiązywaniu problemów stanowi jedną z podstawowych tendencji ludzkiego umysłu, niezależną od zmiennych kulturowych i biograficznych. Okazuje się, że inteligencja nie chroni przed sztywnością: ludzie inteligentni i nieinteligentni w równym stopniu ulegają efektowi „mechanizacji”, natomiast nieco lepsze wyniki uzyskują średnio uzdolnieni. Skłania to do wniosku, że wysoka i niska inteligencja maja pewne wspólne cechy ułatwiające powstawanie nawyku. Problem polega jednak na tym, ze istotnym czynnikiem usztywniającym jest spostrzeganie pewnych zadań jako identycznych, a nie tego, czy w istocie są one jednakowe.

c. SCHEMAT

Schematem jest powszechnie obowiązujące w danej epoce system pojęć, podstawowych założeń i dopuszczalnych twierdzeń. Schematy działają jak labirynty dla myśli: zezwalają na poruszanie się tylko w ściśle określonych kierunkach i utrudniają spostrzeżenie łatwych, ale ukrytych przejść. Ogólna zasada przezwyciężania przeszkód wynikających z działania schematów polega na uświadomieniu sobie ich istnienia i treści. Schematów nie można ani nie warto się pozbywać, trzeba tylko się uodpornić na ich działanie, czego najlepszym sposobem jest wykrycie i uświadomienie sobie ich ograniczającego wpływu.
Każda jednostka ludzka wzrasta w jakiejś tradycji i wykształca w sobie określoną formację umysłową, nosząca cechy indywidualnego bądź właściwego tylko danemu środowisku co stwarza pewne schematy myślenia. Jednak że taki schemat może spełniać rolę stymulującą jako coś, przeciw czemu można się buntować.

d. JEDNOSTRONNOŚĆ

Jednostronność polega na dostrzeganiu tylko jednego aspektu, związanego z dominującą funkcją obiektu, narzucającą się cechą zewnętrzną lub do określonej kategorii pojęciowej. Dzięki jednostronności obiekty są klasyfikowane na stałe do określonych kategorii pojęciowych, które automatycznie organizują nasze procesy umysłowe w każdym wypadku gdy chcemy wykorzystać wiedzę o danym obiekcie w procesie twórczym. W ten sposób nasze myśli są ograniczone do jednego aspekty przedmiotu, ze szkodą dla ich plastyczności i bogactwa.

e. NADMIERNA WIEDZA

Nadmierna wiedza jest to zjawisko występujące przede wszystkim w środowisku specjalistów i ekspertów którzy uzyskali systematyczne wykształcenie potwierdzone dyplomem. Charakteryzuje się tym iż, od w/w osób oczekuje się odpowiedzi na trudne pytania. Czują oni wywierany nacisk i próbują dać rozwiązanie jak najszybciej szukając w nabytej wiedzy gotowych rozwiązań, niż wymyślanie nowych idei. Jest to spowodowane tym, że dla procesu twórczego charakterystyczne są momenty braku gotowego rozwiązania co może być traktowane jako przejaw niekompetencji. W powszechnym odczuciu ekspert to ten, co Wie, o niekoniecznie ten, który myśli.
Nadmiar wiedzy jest typowym zjawiskiem dla środowiska specjalistów i nie byłby szkodliwy gdyby właściciel wiedzy umiał z niej korzystać, nie poddając się jej zanadto.