Podstawy wiedzy o państwie i prawie

CZĘŚĆ I
„Podstawy wiedzy o państwie i prawie”



0. Historia, etymologia słowa „państwo”.

Na określenie instytucji, którą dzisiaj nazywamy państwem, używano w historii różnych terminów. Starożytni Grecy swoje miasta-państwa nazywali – polis. W Rzymie zaś państwo pojmowane jako gmina obywatelska nazywane było – civitas, zaś jako szersza wspólnota ludzka – respublica. Kiedy Rzym z państwa miasta przekształcił się w państwo o rozległym terytorium, a w jego obrębie dokonały się przeobrażenia ustrojowe z republiki w cesarstwo, na oznaczenie tego państwa przyjęła się nazwa – imperium.
W średniowieczu dla państwa o ustroju monarchicznym upowszechniły się terminy od łacińskiej nazwy regnum – regle, Reich, Regin, regno. Terminem civitas lub respublica określano natomiast państwa – miasta. Używano również pojęcia terra (terze, Land), co wskazywało na wzrost znaczenia władania ziemią, jako czynnika decydującego o posiadaniu władzy państwowej.
Na przełomie XV i XVI w. pojawia się we Włoszech i stopniowo upowszechnia praktyka używania jednolitego terminu na określenie państwa – bez względu na różnice ustrojowe. Prekursorem okazał się być N. Machiavelli, który zaproponował termin stato (pochodzący od łacińskiego – status – i używanego wcześniej jako określenie ustroju). Termin ten w okresie od XVI do WVIII wieku przyjął się w Anglii (state), Francji (tat), Niemczech (Staat).
Termin państwo w Polsce był już znany przed rozbiorami. Określano nim wielkie ziemie magnackie i najczęściej wiązał się ze słowem – pan, oznaczającym tego, który panuje, włada. Dzisiejszego znaczenia nabrał on na początku XIX wieku. Pojecie państwo ma, więc pochodzenie rodzime (nie przyjęliśmy włoskiego - stato). Własne terminy posiadają również Rosjanie (gosudarstwo), Serbowie (drżawa) i inni Słowianie za wyjątkiem Słowaków, Czechów (pojęcie stat).
Należy jednak zauważyć, iż słowa od łacińskiego status, francuskiego tat, spolszczonego w XVIII do formy stan pochodzą takie dzisiejsze sformułowania jak: racja stanu, (czyli państwa), sekretarz stanu, trybunał stanu itd.


1. Definicja państwa i jej elementy składowe.

 Arystoteles „Państwo to wspólnota równych, mająca na celu możliwie doskonałe życie, wspólnota zdolna do samowystarczalności”
 G. Jellinek „Państwo to wyposażona we władze samorodną jedność związkowa osiadłych ludzi”
 W. Lenin „Państwo jest maszyną do utrzymywania panowania jednej klasy nad drugą”



Biorąc pod uwagę szereg znaczących definicji państwa występujących w polskim piśmiennictwie naukowym ostatnich kilkudziesięciu lat, można sformułować następująca definicję:

„Państwo to globalna, terytorialna, przymusowa, hierarchiczna i suwerenna organizacja polityczna społeczeństwa”

Państwo jest organizacją społeczeństwa, tzn. jest społeczną grupą celową, oparta o sformalizowane członkostwo – obywatelstwo i wyposażoną we władze publiczną. Państwo jest tylko jedna z organizacji społeczeństwa, a od innych organizacji różni się szczególnymi elementami składowymi występującymi jednocześnie:
• Państwo jest organizacją polityczną. Jej celem jest sprawowanie władzy, rządzenie ludźmi, kierowanie społeczeństwem lub jego częścią. Państwo niejako z natury jest taka organizacją, a władza państwowa jest szczególnym przypadkiem władzy politycznej. Państwo nie jest jedyną organizacja polityczna – są nią np. partie. Jednak to ono jest głównym narzędziem kierowania społeczeństwem. Państwo jest organizacją najbardziej polityczną ze wszystkich, jakie zna ludzkość (A. Łopatka).
• Państwo to organizacja globalna. Obejmuje całe społeczeństwo (wszelkie klasy, warstwy i grupy społeczne) danego kraju i tym różni się od innych organizacji. A przynależność członka społeczeństwa do państwa przesądzona jest zazwyczaj przez sam fakt urodzenia. Cała zbiorowość należąca do państwa to zbiorowość państwowa i stanowi ona nieodłączny składnik państwa.
• Państwo ma charakter organizacji terytorialnej. Każde państwo w sposób konieczny związane jest z określonym obszarem – terytorium. Terytorium – wydzielony granicami obszar lądu, przyległy doń pas wód morskich oraz przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim państwa, aż do sfery przestrzeni kosmicznej.
• Państwo jest organizacją przymusową.
 Po 1-wsze, przynależność do państwa ma charakter niedobrowolny (obywatelem staje się przeważnie w momencie urodzenia i dzieje się to bez jego woli). W innych organizacjach przynależność jest przeważnie dobrowolna, można do nich wstąpić i wystąpić, nie przestając być członkiem danego społeczeństwa. W przypadku państwa jest to niemożliwe.
 Po 2-gie – przymus państwowy i jego stosowanie różni się od innych form przymusu i charakteryzuje się 3 cechami:
 Jest on skupiony - mogą go stosować tylko organy państwowe i zgodnie z obowiązującym prawem
 Jest sformalizowany – ujęty w ściśle ramy procedur przewidzianych przez prawo
 Jest legalny – zgodny z przepisami państwo może posłużyć się różnymi środkami przemocy fizycznej (pozbawienie życia, mienia, wolności), przy czym tylko organizacja państwa jest do tego uprawniona.
W celu stosowania przemocy w imieniu państwa powoływane są specjalne organy państwowe, niemające odpowiednika w innych organizacjach społecznych. Przymus państwa ogarnia swym zasięgiem wszystkie osoby znajdujące się na jego terytorium.
• Państwo jest organizacją hierarchiczną. Aparat państwowy ma strukturę wielopoziomową. W jej ramach funkcjonują instytucje, organy, wyspecjalizowane w realizacji określonych zadań i korzystające z różnych kompetencji. Aparat ten to po prostu ludzie podejmujący decyzje w imieniu państwa. Kompetencje są rozdzielone wg zasad hierarchii.
• Państwo jest organizacją suwerenną. Państwo jest organizacją najwyższą, samodzielną, niezawisłą. Państwo samodzielnie podejmuje decyzje i działania niezależnie od innych podmiotów. Państwo może podejmować decyzje i działania, jakie chce, a ograniczone jest jedynie czynnikami faktycznymi (przyrodnicze / ekonomiczne) lub politycznymi, które samo sobie nałożyło. Suwerenność przysługuje państwu od chwili jego powstania, a więc jest rzeczą nadaną i przejawia się na płaszczyznach:
 Wewnętrznej – wszystkie podmioty na terytorium państwa musza się mu podporządkować
 Zewnętrznej – państwo układa swoje stosunki międzynarodowe z innymi państwami i organizacjami na zasadzie równorzędności, że żadne inne państwo, czy organizacja nie może – bez jego zgody – narzucać państwo swojej woli i ograniczać jego swobody.


2. Główne koncepcje genezy państwa i współczesne sposoby powstawania państw.

Kwestia pochodzenia państwa jest bardzo złożona i niejednolita. Koncepcje dotyczące genezy państw możemy sklasyfikować w różny sposób na podstawie wielorakich kryteriów. Dla naszych rozważań istotnymi mogą być dwie klasyfikacje:
1) Rozróżniająca
• Teorie, w których traktuje się państwo jako twór istniejący wiecznie (gdzie społeczeństwo tam państwo).
 Teoria teistyczna
 Teoria powstania państwa w drodze naturalnego rozwoju
• Teorie, w których państwo jawi się jako twór historyczny powstały na określonym etapie historycznego rozwoju społeczeństwa, co zakłada okres przed państwowy tego społeczeństwa.
 Teoria umowy społecznej
 Teoria podboju i przemocy
 Teoria rozwarstwienia klasowego
2) Wyróżniająca
• Teorie, które upatrują przyczyn powstania państwa w różnych – heterogenicznych – przyczynach zewnętrznych.
 Teoria teistyczna
 Teoria podboju i przemocy
• Teorie wskazujące na wewnętrzne – autogeniczne – czynniki powodujące powstanie państwa.
 Teoria powstania państwa w drodze naturalnego rozwoju
 Teoria umowy społecznej
 Teoria rozwarstwienia klasowego

Koncepcja teistyczna – punktem wyjścia tych teorii są jeszcze czasy Starożytnego Wschodu i są najwcześniejszymi próbami wyjaśnienia pochodzenia państwa. Władza państwowa wg koncepcji teistycznej pochodzi od Boga. W niektórych ujęciach koncepcji, Bóg wcielał się w osobę władcy lub po prostu nim był i któremu należała się boska cześć. Uświęcenie władzy spełniało ważne funkcje – ideologiczne (wzmocnienie legitymizacji władzy), jak i praktyczne (trudniej człowiekowi sprzeciwić się władzy boskiej niż władcy- człowiekowi). Paweł z tarasu, św. Augustyn uważali, że każda władza państwowa pochodzi od Boga. Św. Tomasz z Akwenu uściślił to twierdząc, że od Boga pochodzi sama idea władzy, ale każde istniejące państwo jest dziełem ludzi. Skoro tak, nie każde państwo musi być państwem dobrym, bowiem istnieją i złe, którym można i należy się przeciwstawić.

Koncepcja powstania państwa w drodze naturalnego rozwoju – Arystoteles uważał, że państwo należy do tworów natury i że człowiek z natury stworzony jest do życia w państwie, określając go istota polityczną – a więc tworzącą i żyjącą w społeczności politycznej. Naturalna droga powstania państwa jako społecznej wspólnoty wyraża się tym, że kształtował się ono od mniejszych wspólnot (rodziny, rody, społeczności sąsiedzkie) – do wspólnoty państwowej. Państwo powstawało naturalnie odpowiadając na potrzeby i wymogi człowieka.

Koncepcja umowy społecznej – Do najwybitniejszych przedstawicieli tej grupy teorii, należeli 3 myśliciele XVII i XVIII wieku – T. Hobbes (Lewiatan), J. Locke (Dwa traktaty o rządzie), J. J. Rousseau (Umowa społeczna). Choć wnioski w/w w wielu wypadkach znacznie od siebie odbiegały, dostrzec możemy istotne podobieństwa i cechy wspólne. Generalnie można stwierdzić, że przedstawiciele tej koncepcji tłumaczyli powstanie państwa,jako zjawiska historycznego - czynnikami społecznymi o charakterze wewnętrznym zaistniałym w trakcie rozwoju pierwotnej wspólnoty, gdy wyczerpały się możliwości trwania w stanie dotychczasowym pojawiły się inne potrzeby. Nowa sytuacja skłaniała do zawierania szczególnego rodzaju umowy pomiędzy:
• Członkami społeczeństwa wzajemnie – umowa o zjednoczeniu się
• Członkami społeczeństwa i władcą – umowa o podporządkowaniu się
Zawieranie umowy nie było jednorazowym aktem, ale procesem historycznym przypominający zawieranie kontraktu. Jednostki umawiały się, że przekażą prawo rządzenia jednej osobie lub ciału zbiorowemu. Treścią umowy społecznej było, więc oddanie się człowieka wraz ze swoimi uprawnieniami całej społeczności – każdy oddawał się całkowicie, więc wszyscy byli równi, a tym samym wolni. Umowa dotyczy wszystkich i wszystkich wiąże jednakowo. Przekształca tym samym wolność naturalną w cywilizacyjną.

Koncepcja podboju i przemocy – państwo powstało jako rezultat podbojów jednych ludów – plemion – przez drugie i stosowana przemocy przez zwycięzców wobec zwyciężonych, aby utrzymać ich w ryzach. Państwo utrwalać miało podporządkowanie zwyciężonej większości, zwycięskiej mniejszości. Było, więc organizacja zwycięzców, którzy przy użyciu przemocy rządzili podbitymi.

Koncepcja rozwarstwienia klasowego – zwana koncepcja marksistowską, sformułowana została przez L. H. Morgana (Starożytne społeczeństwo). Wg niego państwo powstało w wyniku szeregu wewnętrznych przeobrażeń (głównie ekonomicznych), które dokonały się dawniej jednorodnych społecznie, politycznie i ekonomicznie społecznościach rodowo-plemiennych wspólnoty pierwotnej. Nastąpiły podziały, specjalizacja pracy. Wspólna własność ustępuje miejsca prywatnej. Rozpoczął się długotrwały proces podziału społeczeństwa na 2 antagonistyczne klasy. Bogatsza (posiadająca środki produkcji) i biedniejszą, która chciała zmienić tę niesprzyjającą dla siebie sytuację. W takich warunkach, w celu zapewnienia korzystnego dla klasy posiadającej, układu sił - jak twierdzi Engels - wynaleziono państwo, – co wyraziło się w wyodrębnieniu się elity władzy publicznej, wprowadzeniu podatków koniecznych do utrzymania rozwijającego się aparatu państwowego, państwowego tym aparatu przymusu.
Problem państw to jednak nie tylko zagadnienie zamierzchłej historii, ale jest to kwestia czasów nowożytnych i dotycząca zjawisk wieku XIX i XX – wtórne powstawanie państw, lub powstawanie państw nowych. Korzystając z przemyśleń A. Klafkowskiego można stwierdzić, że w praktyce ostatnich 100 lat miały miejsce następujące sposoby tworzenia się nowych państw:
• Wyzwolenie się narodu z zależności od innego narodu zorganizowanego w państwo, zwłaszcza w zależności kolonialnej; proces ten zwany dekolonizacją zapoczątkowano po I wojnie światowej, a jego intensyfikacja nastąpiła po II wojnie by apogeum osiągnąć w latach 60. Objął głównie państwa – Azji, Afryki. Dzięki temu procesowi powstało najwięcej nowych państw.
• Oderwanie części terytorium określonego państwa i utworzenie na nim państwa nowego (np. w 1971 Bangladesz, czy 1993 Erytrea).
• Podział państwa na kilka nowych (1918 – Austro – Węgry, 1991 – Związek Radziecki).
• Połączenie kilku organizmów państwowych w jeden (np. w 1918 Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, czy w 1989 Zjednoczona Republika Federalna Niemiec)
• Utworzenie nowego państwa na podstawie aktu prawa międzynarodowego (dotychczas tylko raz – na podstawie zgromadzenia ONZ w 1947 powstaje w 1948 państwo Izrael)


3. Pojęcie formy państwa i jej elementy składowe.

Pojęcie: forma państwa powszechnie przyjmowane jest we współczesnych rozważaniach z zakresu nauki o państwie, nawiązując do pojęcia formy państwa wypracowanego przez naukę XIX-wieczną. Określenie to traktowane jest jako nadające się do międzyformacyjnej klasyfikacji państw. Nie znaczy to jednak wcale, że jest ono przez poszczególnych autorów pojmowane w sposób identyczny.
Termin: forma intuicyjnie rozumiany jest jako kształt czegoś. Słownik języka polskiego wyjaśnia, że forma to zewnętrzny kształt postaci, wygląd czegoś układ skoordynowanych elementów, struktura, ustrój, ale także sposób postępowania, bycia6. Słowo forma użyte w odniesieniu do państwa może, więc oznaczać jego kształt, jego strukturę, jego ustrój, jak również sposób jego Funkcjonowania.
Większość spotykanych w literaturze przedmiotu określeń formy państwa wskazuje, że jest to sposób sprawowania władzy w państwie, sposób rządzenia w państwie, sposobów urzeczywistniania państwowego kierownictwa społeczeństwem, całokształt metod i sposobów sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których należy władza państwowa itp.9 Interesujące rozumienie rozważanego terminu, jako formy, w jakiej zorganizowane jest wykonywanie władzy państwowej zaproponował M. Sobolewskiw. Szerokie ujęcie formy państwa proponuje T. Langer, wskazując, że na pojęcie to składają się łącznie dwa elementy - element strukturalny i element funkcjonalny - pozwalające udzielić odpowiedzi na pytania: jak władza w państwie jest zorganizowana, jak władza w państwie działa11.
Na podstawie głównie przemyśleń T. Langer a można, więc przyjąć, że forma państwa to sposób zorganizowania i sprawowania władzy państwowej. Analiza formy każdego państwa powinna ukazać:, na jakich zasadach zbudowany jest aparat państwowy, jakie organy występujące w państwie są rozstrzygające dla całokształtu jego funkcjonowania, jakie są reguły ich tworzenia, dokonywania zmian w ich składzie i rozwiązywania, jakie są wzajemne między nimi stosunki, jak kształtują się stosunki między państwem a jednostką, jaka jest terytorialna budowa państwa itp. Trzeba |>i/y/iu< /e sa. to kwestie kardynalnej natury.
Obecnie wielu sądzi, że taką doskonałą formą państwa jest demokracja, gdyż jest to ideał, do którego ludzkość dąży od wieków, a jednak ideału tego nie udało się, jak dotychczas, w pełni zrealizować. Poszukiwacze najlepszej formy państwa jakby zapominają o uwagach Machiavellego, który trafnie wskazywał, że nie ma ustroju idealnego, przystosowanego do wszelkich zadań państwa, ale że forma państwa jest zależna zadań, jakie państwo ma do spełnienia.
Niezależnie od pewnych różnic w definiowaniu pojęcia forma państwa, obejmuje łącznie trzy i związane ze sobą elementy (trójelementowa koncepcja formy państwa):
• Strukturę organów naczelnych i stosunki między nimi, nazywane najczęściej w literaturze przedmiotu mianem forma rządu (rzadziej - for
ma rządów);
• Budowę terytorialną państwa, zwaną zazwyczaj ustrojem terytorialnym (lub rzadziej - ustrojem prawnym państwa);
• Zasady i metody sprawowania władzy państwowej (rządzenia), określane często tradycyjnie jako reżim polityczny (czasem zaś jako styl rządzenia).

Dwa pierwsze elementy formy państwa - forma rządu i ustrój terytorialny - odzwierciedlają aspekt strukturalny władzy państwowej, zaś trzeci - reżim polityczny - odzwierciedla aspekt funkcjonalny. W piśmiennictwie naukowym zwrócono uwagę, że tych trzech elementów formy państwa nie należy stawiać na jednaj płaszczyźnie, nie należy traktować jako równowartościowych12. Podlegają one, bowiem różnemu tempu zmian. Najbardziej wrażliwy, podatny na zmiany jest reżim polityczny, mniej podatna jest forma rządu, i stosunkowo najmniej - ustrój terytorialny państwa.

4. Forma rządu

Pojęcie formy rządu jako elementu formy państwa odnosić będziemy do dwóch grup zagadnień:
1) struktury organizacyjnej naczelnych organów państwowych,
2) wzajemnego układu stosunków pomiędzy tymi organami.
Interesować, więc nas będzie, czy w strukturze organów naczelnych mamy do czynienia z jednym czy z wieloma organami. W tym drugim przypadku konieczne jest ustalenie prawnej i faktycznej hierarchii ich ważności oraz zasad wzajemnych relacji i zależności pomiędzy nimi. Trzeba stwierdzić, że na tak rozumianej formie rządu od dawna koncentrowały się zainteresowania badaczy, zwłaszcza konstytucjonalistów i dlatego tematyka ta jest stosunkowo wszechstronnie przeanalizowana i opisana przez naukę.
Z punktu widzenia formy rządu (w podanym wyżej znaczeniu) tradycyjnie dychotomicznie (dwudzielnie) wyróżniano w nauce o państwie (i czyni się tak nadal) dwie formy ustroju organów naczelnych - monarchie i republiki. Chociaż niektórzy autorzy skłonni są odnosić ten podział jedynie do historii14, to jednak w podręczniku wydaje się celowe scharakteryzowanie tych dwóch form ustrojowych.
Monarchia oznacza formę rządu, w której najwyższą pozycję w państwie zajmuje monarcha, reprezentujący to państwo na zewnątrz. Może on występować pod różnymi nazwami - król, książę, cesarz, car, szach, wezyr, faraon itp. Z monarchiami mamy do czynienia we wszystkich - poza socjalizmem -formacjach społeczno-ekonomicznych. Występują one także współcześnie. Jeden z polskich autorów wskazuje, że na początku lat 90. XX wieku były na świecie 24 monarchie, w tym 11 w Europie15 (monarchii nie ma w Ameryce). Monarchię charakteryzują z reguły następujące cechy:
• monarcha obejmuje władzę w drodze dziedziczenia (do wyjątków należały monarchie, gdzie był on wybierany - w tych państwach występowały pewne rozwiązania republikańskie),
• monarcha sprawuje swoją władzę dożywotnio,
• monarcha tradycyjnie skupia w swojej gestii pełnię władzy (kumulacja), choć obecnie nierzadko dzieli władzę z innymi organami (rozproszenie). Historia i współczesność państw zna kilka rodzajów monarchii, wyróżnianych z uwagi na prawną i faktyczną władzę monarchy. Odróżnia się, więc przede wszystkim (w czystej postaci):
1) monarchie absolutne (nieograniczone), w których monarcha skupia w swej gestii pełnię władzy państwowej, a więc jego władza nie jest ograniczona prawem. Licznych przykładów takich monarchii dostarcza historia starożytności i feudalizmu, ale można je wskazać także współcześnie (np. Arabia Saudyjska, Oman czy Brunea);
2) monarchie konstytucyjne (ograniczone), w których monarcha nie sprawuje pełni władzy; jego władza jest, bowiem ograniczona prawem rangi konstytucyjnej na rzecz parlamentu, rządu, sądów. Zakres pozostającej w gestii monarchy ograniczonej władzy państwowej może być różny (większy lub mniejszy), a określa go prawo, głównie konstytucja. Monarchiami konstytucyjnymi jest większość monarchii współczesnych (np. Belgia, Holandia, Szwecja, Japonia, Bhutan, Kuwejt, Maroko). Szczególnym przypadkiem monarchii konstytucyjnej jest monarchia parlamentarna, za przykład, której uznaje się Wielką Brytanię, (chociaż nie posiada ona konstytucji w formie jednolitego aktu pisanego). W państwie tego rodzaju władza monarchy ograniczona jest w sposób tak daleko idący, iż trafnie wyraża to formuła odnoszona do monarchy brytyjskiego: król panuje, ale nie rządzi.

Republika, jako forma rządów, znana jest od czasów starożytnych wszystkim formacjom społeczno-ekonomicznym. Sławnym prototypem republiki, do którego chętnie nawiązywano w późniejszych czasach, była Republika Rzymska. Z postulatem wprowadzenia republiki wiąże się walka przeciw monarchicznej formie rządów, w tym przeciwko absolutyzmowi monarszemu, toczona w Europie z różnym nasileniem począwszy od XVII w., zwłaszcza zaś w XIX w. W tym sensie republika może być uznana za formę rządu związaną z wielkimi zrywami rewolucyjnymi czasów nowożytnych. Obecnie większość państw współczesnych ma republikańską formę rządu.

Republika charakteryzuje się zazwyczaj dwiema cechami:
• głowa państwa, która może mieć charakter jednoosobowy (prezydent) lub wieloosobowy (np. Rada Państwa w PRL, Dyrektoriat we Francji), wyłaniana jest albo w drodze wyborów, przy czym mogą to być wybory powszechne lub dokonywane przez parlament, albo w inny sposób (zdarzali się jednak prezydenci, którzy nie byli przez nikogo wybierani, ale właściwie sami - głównie drogą zamachu stanu - „desygnowali" czy „namaszczali" siebie na ten urząd);
• głowa państwa jest powoływana najczęściej na czas określony (kadencję), przy czym nierzadko występują ograniczenia ilości kadencji, które może sprawować jedna osoba (np. obecnie w Polsce prezydent może sprawować urząd maksymalnie przez dwie kadencje). Byli jednak i nadal istnieją tacy prezydenci, którzy w sposób pozornie legalny sprawują swój urząd dożywotnio.

Biorąc pod uwagę społeczny charakter władzy w republice, wyróżnia się tradycyjnie:
• republiki arystokratyczne, w których naczelne organy państwowe powoływane są przez wąską grupę ludności państwa, wyróżniającą się swoim „szlachetnym" pochodzeniem, bogactwem lub innymi cechami (taki charakter miały np. Republika Wenecka, Republika Florencka, republikańskie wolne miasta hanzeatyckie), zaś państwo dba głównie o interesy tych wąskich grup;
• republiki demokratyczne, w których naczelne organy państwowe sprawowane bezpośrednio lub pośrednio przez szerokie rzesze obywateli, a państwo stara się dbać o dobro wspólne (o tej formie ustrojowej będzie głównie mowa w dalszych partiach podręcznika). Wiele istniejących obecnie republik można zaliczyć do demokratycznych. Przez całe stulecia republikańska forma rządu uznawana była za bardziej postępową i demokratyczną od formy monarchistycznej (niektórzy autorzy nadal stoją na takim stanowisku). We współczesnej rzeczywistości teza taka jest jednak nie do utrzymania. W istocie, bowiem życie polityczne niektórych monarchii (np. europejskich czy japońskiej) w niczym nie odbiega od poziomu postępowości i demokratyzmu obserwowanego w wielu państwach będących republikami (w Europie czy w Ameryce), a nawet można wskazać szereg monarchii, które są bardziej postępowe i demokratyczne niż niejedna republika (np. monarchie europejskie czy japońska w porównaniu z Republiką Kongo, Republiką Libijską czy KRL-D).

5. Ustrój terytorialny

Rozważając zagadnienia ustroju terytorialnego jako elementu formy państwa wskazuje się, że zakres tej problematyki, jest stosunkowo rozległy i obejmuje zwłaszcza następujące kwestie:
•, na jakich zasadach ustrojowych opiera się terytorialny podział państwa?
• jak w rozwiązaniach prawnych i w praktyce kształtują się stosunki między państwem jako całością a jego częściami składowymi, znajdujące odzwierciedlenie zwłaszcza w podziale kompetencji pomiędzy centralnymi organami państwa a organami istniejącymi w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego wchodzących w skład państwa?
•, które organy - centralne czy terenowe - reprezentują jednostki podziału terytorialnego państwa i jakie są ich kompetencje?
• jak zbudowany jest system prawa w państwie?
•, jaki charakter - scentralizowany czy zdecentralizowany - ma struktura państwa?
W nauce o państwie za klasyczny już uznać można dychotomiczny podział państw, z uwagi na ustrój terytorialny, na:
1) państwa jednolite (zwane też prostymi lub z łacińska unitarnymi),
2) państwa złożone, spośród których najczęściej spotykaną formą są federacje.

Warto odnotować, że problemy ustroju terytorialnego stały się przedmiotem analizy naukowej dopiero w czasach nowożytnych, w warunkach państwa kapitalistycznego. Obecnie zagadnieniami tymi zajmują się różne dyscypliny naukowe, zwłaszcza nauka o państwie, prawo konstytucyjne, nauka o administracji publicznej.

Państwo jednolite to najbardziej obecnie rozpowszechniona w świecie forma państwa. Do grupy tych państw należy także Polska. Państwo jednolite charakteryzowane jest najczęściej przez wskazanie następujących jego cech:
• w swojej budowie terytorialnej nie posiada części, które uznać by można za odrębne organizmy państwowe (charakteryzuje się wewnętrzną unitarnością);
• jego jednostki podziału terytorialnego mają charakter administracyjny, są podporządkowane władzy centralnej i nie mają politycznej samodzielności;
• jednolity w skali całego państwa jest system organów istniejących w jednostkach podziału terytorialnego, które na takich samych zasadach podporządkowane są organom centralnym;
• jednolite (jedno) jest obywatelstwo tego państwa, wykluczające obywatelstwo poszczególnych jednostek podziału terytorialnego;
• jednolity jest w takim państwie system prawny, tworzony głównie przez centralne organy państwowe, ale także przez terenowe organy władzy publicznej.

Jednostki podziału terytorialnego w państwach jednolitych noszą różne v (hrabstwo, prowincja, region, ziemia, województwo, gmina itp.). Mogą być kształtowane na podstawie różnych zasad organizacyjnych. Z tego powodu ilość szczebli podziału terytorialnego może być w państwie jednolitym, (chociaż także w częściach składowych federacji) różna.

Autonomia terytorialna, (czyli wewnętrzne samorządzenie) polega na przyznaniu poszczególnym jednostkom podziału terytorialnego i istniejącym w nich organom pewnego, czasem nawet szerokiego i daleko idącego zakresu samodzielności w podejmowaniu decyzji, dotyczących własnych I MI w. Ten zakres samodzielności obejmuje również uprawnienie do stania norm prawnych o mocy ustawy, obowiązujących na obszarze autonomii i podlegających wykonaniu przez odpowiednie organy egzekutywy istniejące w autonomii. Taki zakres własnych uprawnień ustawodawczych odróżnia autonomię od samorządu terytorialnego, który z zasady jest ograniczony do wykonywania prawa. Na terytorium jednostki autonomiczna i funkcjonują, więc właściwie dwa systemy prawne: prawo stanowione przez centralne organy państwa i prawo stanowione przez organy danej jednostki autonomicznej, przy czym to drugie musi być zgodne z tym pierwszym. Trzeba zwrócić przy tym uwagę, że o zakresie autonomii w ramach siwa jednolitego nie rozstrzygają organy jednostki autonomicznej, ale organy centralne, z reguły w konstytucji. Autonomia oznacza, więc zawsze ograniczoną tylko samodzielność terytorialną i nie może być traktowana jak pełna niezależność części państwa. Rozwiązania autonomiczne, znane są wielu państwom jednolitym (taki jest np. status Grenlandii w ramach Danii czy Katalonii i Kraju Basków w ramach Hiszpanii; przed II wojną światową autonomię, w ramach Rzeczypospolitej, posiadał Śląsk).

Państwo złożone przybierało historycznie różną postać:
• unia personalna - stanowi luźną formę państwa złożonego, gdyż czynnikiem wiążącym dwa lub więcej państw jest głównie osoba wspólnego monarchy lub wspólny dom panujący. Państwa zachowują odrębne systemy instytucji państwowych i nie stanowią jednego podmiotu prawa międzynarodowego. Przykładem takiej unii mogą być np. związki Polski z Litwą przed 1569 r. czy obecnie państwa tzw. Brytyjskiej Wspólnoty Narodów;
• unia realna (nazywana czasem monarchiczną konfederacją) polega na tym, że istnieje związek dwóch lub więcej państw, złączonych nie tylko osobą wspólnego monarchy, ale dodatkowo także podobieństwami ustrojowymi, niektórymi wspólnymi organami państwowymi (np. władzy ustawodawczej i sądowniczej), niekiedy innymi wspólnymi atrybutami państwowości (skarb, wojsko). W unii realnej państwa wchodzące w jej skład zachowują swój niezależny status prawno międzynarodowy. Przykładem takiej unii mogą być np. związki Polski z Litwą od 1569 r. w okresie I Rzeczypospolitej;
• konfederacja, czyli związek państw, to twór powołany w celu realizacji określonych zamierzeń. W związku z tym istnieją organy konfederacji, ale sprawują one władzę za pośrednictwem organów państw członkowskich, a więzi pomiędzy władzą centralną konfederacji i poszczególnymi częściami składowymi są luźne i niezbyt liczne. Konfederacja nie ogranicza prawnie suwerenności państw wchodzących w skład związku, niemniej pewne funkcje zobowiązują się one wykonywać wspólnie (za obecny przykład konfederacji uznaje się powstałą na części dawnego ZSRR Wspólnotę Niepodległych Państw). Konfederacje są zazwyczaj nietrwałe: albo przekształcają się stopniowo w federacje, albo rozpadają na zupełnie niezależne państwa. Od konfederacji już tylko krok do organizacji (podmiotów) międzynarodowych (typu np. Unia Europejska), w których związek między państwami jest jeszcze luźniejszy;
• federacja, czyli państwo związkowe, to najczęściej współcześnie występująca forma państwa złożonego. W literaturze podaje się, że państw złożonych jest około trzydziestu20. Występują one w Europie (Niemcy, Austria, Belgia, Szwajcaria, Rosja), w Ameryce (Kanada, USA, Meksyk, Brazylia) i na innych kontynentach (m.in. Indie, Australia, Nigeria). Znamienną cechą państwa federalnego jest złożoność organizmu państwowego, który składa się z jednostek (podmiotów) o znacznym stopniu niezależności prawnej i samodzielności politycznej. Niezależności tak zazwyczaj daleko idącej, że mogą one być uznane za organizmy w pełni państwowe. Państwo federacyjne stanowi swoisty rodzaj związku państw, które częściowo zrzekły się swojej suwerenności na rzecz państwa federalnego. Samodzielność członków federacji bywa w poszczególnych federacjach - rozmaita. Państwo federalne określa strukturę terytorialno polityczną członków federacji i podział uprawnień władczych między federację a części składowe. Władza państwowa jest podzielona między organy federacji a organy części składowych. Strategiczne dziedziny polityki państwa, takie jak polityka zagraniczna, obronna i finansowa, pozostają zazwyczaj zarezerwowane dla federacji, zaś pozostałe należą do jej członków.
Formalne cechy federacji:
- podmiotem prawa międzynarodowego jest z reguły federacja, zaś jej części i składowe są pozbawione prawa pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych oraz zazwyczaj pozbawione prawa secesji;
- terytorium federacji nie jest pod względem polityczno-administracyjnym jednolitą całością, składa się z terytoriów podmiotów federacji o cechach państwowości
- podmioty federacji mają własne wewnętrzne podziały terytorialno - administracyjne;
- podmioty federacji posiadają władzę ustrojodawczą i ustawodawczą, tzn. mają prawo uchwalania własnej konstytucji i stanowienia - w ramach podziału kompetencji - ustaw obowiązujących na własnym terytorium, które zgodnie z zasadą subordynacji (podporządkowania), muszą być zgodne z ustawodawstwem federalnym;
- części składowe federacji mogą mieć własne systemy organów państwowych;
- w federacjach istnieje instytucja podwójnego obywatelstwa - każdy obywatel federacji jest z reguły także obywatelem jednego z jej podmiotów;
- Parlament w państwie federalnym jest dwuizbowy, przy czym izba pierwsza reprezentuje interesy wszystkich obywateli federacji, a izba druga interesy podmiotów federacji (np. Landtagi Landrat w RFN, Duma Państwowa i Rada Federacji w Rosji, Izba Reprezentantów i Senat w USA).

Wśród czynników, które sprzyjają kształtowaniu federalnego ustroju terytorialnego państwa, wymienia się zazwyczaj złożony skład narodowościowo etniczny obywateli federacji. Federalizm ma być sposobem służącym. Pokonywaniu kwestii narodowej (Rosja, Belgia). Trzeba jednak przyznać, im- jest to sposób powszechnie przyjmowany, bowiem istnieją państwa wielonarodowe o jednolitym ustroju terytorialnym (np. Turcja, Chiny, część państw afrykańskich). Z drugiej strony charakter federalny mają państwa decydowanie jednorodne narodowościowo (Niemcy, Austria, Brazylia).
Wśród innych czynników rozstrzygających o wyborze formy federalnej i wskazuje się na dużą wielkość terytorialną państwa, zwracając uwagę, że, poza Chinami, znaczna część wielkich obszarowo (i ludnościowo) państw jest federacjami (np. Rosja, USA, Kanada, Australia, Indie). Poszczególnych odniesieniu do poszczególnych państw decydują, łącznie lub rozdzielnie, czynniki narodowe, językowe, religijne, historyczne i pragmatyczne.
Trudno jest rozstrzygnąć, czy federacja jest lepszym, czy gorszym ustrojem terytorialnym od ustroju jednolitego.

6. Reżim polityczny

W literaturze przedmiotu preferuje się zamienne używanie, zamiast (obok) terminu: reżim polityczny na określenie rozważanego elementu formy państwa, innych określeń, takich jak styl rządzenia21" czy  nieco bardziej pojemnego -- sposób rządzenia29. Niektórzy wprost wskazują (nie bez racji), że pojęcie: reżim polityczny posiada negatywne zabarwienia emocjonalne i dlatego uważają, ze powinno być zastąpione innym50. Jednak wielu autorów, zdając sobie oczywiście sprawę z tego negatywnego skojarzenia ze słowem: reżim, posługuje się tradycyjną kategorią: reżim polityczny, nadając jej jednak znaczenie naukowe, odmienne od rozumienia popularnego czy publicystycznego. Stanowisko to można uznać za zasadne.
Pojęcie reżimu politycznego (sposobu rządzenia, czy stylu rządzenia), traktowanego jako istotny element składowy formy państwa, rozumiane jest stosunkowo jednolicie. Często wskazuje się za A. Łopatką^, że pod poję ciem reżimu politycznego należy widzieć ogół metod, jakimi posługuje SK aparat państwowy w stosunkach z ludnością, a także zasady, jakimi się 01 kieruje w tych stosunkach. To trafne treściowo ujęcie reżimu politycznego stało się punktem wyjścia dla celnego określenia tego terminu przez T. Langera, który - dokonując przestawienia definicyjnych priorytetów - stwierdził, że pod pojęciem reżimu politycznego należy rozumieć.
• całokształt zasad, na których opiera się system władzy (w państwie),
• ogół metod, którymi dysponuje (posługuje się) władza państwowa w stosunkach z obywatelami i zorganizowanymi postaciami życia społecznego
w państwie32.

Klasyfikując reżimy polityczne, wyróżnia się zazwyczaj reżimy demokratyczne i autokratyczne. Niektórzy autorzy wyodrębniają w pierwszej grupie dodatkowo reżimy liberalno-demokratyczne, w drugiej zaś reżimy totalitarne.Inni zaś, obok reżimu autorytarnego i totalitarnego, wymieniają także pozostałe reżimy, nie zaliczane przez nich do grona demokratycznych: wojskowy, policyjny, dyktatorski'18. Są również tacy autorzy, którzy mówią o reżimach demokratycznych i antydemokratycznych19, chociaż te drugie zazwyczaj utożsamiają z autokratycznymi. Na potrzeby niniejszego podręcznika przyjmiemy dychotomiczny podział reżimów politycznych i wyróżniamy.
• reżimy demokratyczne,
• reżimy niedemokratyczne40.
Pisząc o reżimach demokratycznych, poszczególni autorzy wymieniają różne katalogi warunków uznania konkretnego reżimu za demokratyczny. Najczęściej wskazuje się:
• istnienie instytucjonalnych i proceduralnych mechanizmów, zapewniających obywatelom uczestnictwo w sprawowaniu władzy państwowej.
• społeczną kontrolę działalności aparatu państwowego,
• wolne wybory,
• przedstawicielski charakter instytucji państwowych podejmujących kluczowe decyzje polityczne,
• poddawanie metod rządzenia stosowanych przez organy władzy publicznej permanentnej weryfikacji - urzędowej i społecznej (obywatelskiej). Odnotujmy przy okazji, że skala demokratyzmu reżimu politycznego
może być różna - od minimalnej do rozbudowanej. Zdając sobie z tego sprawę i biorąc pod uwagę stanowiska wyrażone w literaturze, przyjmujemy za T. Langerem41, że za demokratyczny uznamy taki reżim polityczny, który spełnia co najmniej dwa wymogi.
• w państwie istnieją instytucje i procedury zabezpieczające obywatelom wpływ na działalność organów państwowych, zapewniające bezpośredni udział obywateli w kreacji składu osobowego tych organów, jak też możliwość kontroli i korygowania ich bieżących działań (formalna gwarancja demokratyczności reżimu);
• organy państwowe realizują cele i zadania wytyczone lub przynajmniej aprobowane przez większość społeczeństwa (materialna gwarancja demokratyczności reżimu).
Przywołany wyżej autor trafnie zwracał przy tym uwagę, że aby reżim polityczny uznany był za demokratyczny, nie wystarczą same demokratyczne zasady, na jakich się opiera. Nie wystarczy także odpowiednie instytucjonalne zabezpieczenie tych zasad. Konieczne jest również, by rządzeni oceniali reżim jako demokratyczny. Niezbędne jest, zatem przekonanie o demokratycznym charakterze reżimu politycznego zarówno przez stosujących go, jak i przez tych, wobec których jest on stosowany.
Stanowiący odmianę reżimu demokratycznego reżim liberalno-demokratyczny, urzeczywistniany głównie w państwach Europy Zachodniej i Ameryki Północnej, kładzie nacisk na respektowanie wolności jednostki w różnych możliwych wymiarach tej wolności, co oznacza wolność osobistą, polityczną, społeczną i gospodarczą. Reżim liberalno-demokratyczny opiera się na trwałych wartościach i zasadach, takich jak: suwerenność narodu, pluralizm polityczny, podział władzy, tolerancja, wolność, równość, porządek, sprawiedliwość. W reżimie tym stosowanie przymusu bezpośredniego jest ograniczone do przypadków ściśle określonych przez prawo i odbywa się formach przez prawo wyznaczonych. Reżim liberalno-demokratyczny posiada rozbudowane mechanizmy rozstrzygania konfliktów społecznych oraz pobudzania pozapaństwowej aktywności obywateli i grup społecznych zakresie działalności gospodarczej i zaspokajania różnorodnych potrzeb społecznych (zwłaszcza w ramach tzw. społeczeństwa obywatelskiego). Wśród cech reżimów politycznych nie uznawanych za demokratyczne wskazuje się w piśmiennictwie najczęściej na następujące:
• obywatele nie mają wpływu na treść działalności organów państwowych, co wynika albo z nieistnienia odpowiednich rozwiązań prawnych, albo z ich niewykorzystywania z przyczyn od obywateli niezależnych;
• działalność organów państwowych pozostaje poza kontrolą społeczną;
• organy państwowe same określają cele swego działania;
• obywatele nie mają wpływu na obsadę kadrową organów państwowych;
• organy przedstawicielskie albo nie istnieją, albo nie odgrywają istotnej roli;
• wolności i prawa jednostki są ograniczone;
• środkiem sprawowania władzy jest, w skrajnych przypadkach, stosowany na szeroką skalę prymus fizyczny, w tym także pozaprawny itp.
Podobnie jak skala demokratyzmu, również skala niedemokratyzmu reżimu może być różna - od stosunkowo łagodnych postaci autokratyzmu, po skrajne formy totalitaryzmu. W takim reżimie obywatele nie mają możliwości wywierania rzeczywistego wpływu na organy państwowe, a władza realizuje głównie własne cele, zaś interesy obywateli uwzględnia tylko w takim stopniu, w jakim nie kolidują one z koncepcjami grupy rządzącej, albo tylko wtedy, gdyby ich nieuwzględnienie groziło zmianą istniejącego status quo.
W piśmiennictwie ukazywane są najczęściej dwa modele niedemokratycznych reżimów politycznych: reżim autokratyczny, uznawany za umiarkowanie niedemokratyczny i reżim totalitarny, traktowany jako skrajnie niedemokratyczny. W reżimach autokratycznych organy państwowe nie podlegają kontroli ze strony społeczeństwa. Same określają cele i zadania państwa. Nie czują się ograniczone prawem i uważają się za niezależne od systemu normatywnego. Władza państwowa skupiona jest w gestii nie podlegających społecznej kontroli jednostek i grup. Zakres realnych wolności i praw jednostki jest wyznaczony wąsko. Władza nierzadko ucieka się do przemocy w stosunku do ludności państwa. We współczesnym świecie znaleźć można niemało reżimów autorytarnych, w tym o charakterze policyjnym i wojskowym (zwłaszcza w Afryce, w Ameryce Południowej i Środkowej). Charakter reżimów autorytarnych miały też państwa tzw. realnego socjalizmu przed rozpoczęciem transformacji ustrojowej.
O reżimie totalitarnym mówi się wtedy, gdy władza państwowa stara się podporządkować sobie i kontrolować niemal wszystkie sfery życia obywateli, gdy dąży do zniesienia wszelkiej autonomii (samodzielności) jednostki i społeczeństwa wobec państwa. Instytucje społeczeństwa obywatelskiego nie istnieją. Władza stara się narzucić wszystkim obywatelom jeden preferowany przez siebie system ideologiczny, system wartości i wzorców postępowania, a czyni to posługując się w szerokim wymiarze przymusem. Wszelkie formy działalności społecznej poddane są nadzorowi państwa, w tym nadzorowi o charakterze policyjnym. Istotnym elementem organizacji społeczeństwa jest istnienie ośrodka kierowniczego w państwie w postaci monarchy, wodza, grupy osób, partii lub ruchu politycznego, stanowiącego faktyczny i jedyny ośrodek władzy. Wszelki pluralizm, zarówno społeczny, jak i polityczny jest zwalczany. Wolności i prawa jednostki faktycznie nie istnieją. Prawo jest posłusznym instrumentem w rękach ośrodka władzy, albo nie jest przestrzegane. Władza stosuje wobec obywateli represje i inne formy pozaprawnego przymusu. Charakter państw totalitarnych miały nie tylko despotie wschodnie, czy monarchie absolutne, ale także totalitarne reżimy religijne (np. w pewnych okresach Iran, Afganistan), faszystowskie (Niemcy okresu Hitlera), komunistyczne (ZSRR okresu Stalina).
We współczesnym świecie więcej jest państw o reżimach niedemokratycznych niż państw o reżimach demokratycznych. Posługując się klasyfikacją, terminologią i wyliczeniami E. Zielińskiego43, można podać, że pod koniec XX w. (w 1993 r.) na 192 istniejące państwa - państw o reżimie demokratycznym było 74 (38,5%), państw o reżimie półdemokratycznym - 63 (32,8%), a państw o reżimie niedemokratycznym - 55 (28,7%).

7. Pojęcie funkcji państwa i ich klasyfikacja

Pojęcie funkcji państwa nie jest w nauce jednoznaczne. W literaturze przedmiotu było ono często identyfikowane z celami czy zadaniami państwa albo z podziałem działalności państwa na ustawodawstwo, wykonawstwo i wymiar sprawiedliwości. Próby odróżniania tych pojęć, zwłaszcza zaś funkcji, celów i zadań państwa, nie przyniosły, jak dotychczas, zadowalających rezultatów.
Od czasów Arystotelesa silnie zakorzeniony jest w teorii pogląd, że państwo prowadzi działalność w dwóch głównych sferach - sferze wewnętrznej i sferze zewnętrznej i stosownie do tego realizuje ono dwie funkcje - wewnętrzną i zewnętrzną. Są jednak również tacy autorzy, którzy wyodrębniają wiele sfer działalności państwa i, co za tym idzie, wiele funkcji państwa. Czasem tak dużo, że właściwie kategoria funkcji przestaje mieć jakieś odrębne znaczenie. Problem, więc w stosowanych kryteriach, według których wyodrębnia się zasadnicze sfery życia społecznego (czy podstawowe kierunki działalności państwa), bowiem one decydują w poważnym stopniu o ilości funkcji państwa rozumianych jako rodzaje jego aktywności w owych sferach.
zarówno z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb ogólnospołecznych, jak i z punktu widzenia potrzeb i interesów grup społecznych dominujących w danym państwie;
3) specyficzne cechy działalności państwa w danej sferze życia społeczeństwa, różnicujące tę działalność od aktywności państwa w innych sferach życia społecznego. Kierując się tymi kryteriami, S. Zawadzki wyróżnił pięć funkcji państwa:
• wewnętrzną,
• gospodarczo-organizatorską,
• kulturalno-wychowawczą,
• socjalną,
• zewnętrzną.
Wielu autorów dzisiaj w pełni taką klasyfikację akceptuje.
W literaturze spotyka się naturalnie również inne klasyfikacje funkcji państwa. Niektóre z nich zasługują na przywołanie. J. Kowalski, wskazując w znanej zbiorowej pracy z zakresu teorii państwa i prawa na kilka możliwych do zastosowania kryteriów wydzielenia funkcji państwa, ostatecznie zaproponował wyróżnienie dwóch funkcji - ochronnej i organizacyjnej (nazywając je również adaptacyjną i innowacyjną)15. P. Winczorek, zapewne nie bez inspiracji stanowiskiem J. Kowalskiego, uznał za celowe wyodrębnienie przede wszystkim trzech funkcji państwa: adaptacyjnej, regulacyjnej, innowacyjnej16. Kilka możliwych klasyfikacji funkcji państwa zaproponował na podstawie różnych kryteriów/ Wróblewski, m.in.:
• ze względu na dziedziny, w których występują następstwa działań państwa i na formy działań, za pomocą których się te następstwa wywołuje (czyli: ochronno-przymusowe, gospodarczo-organizacyjne, kulturalno--wychowawcze);
• ze względu na zasięg następstw działalności państwa (wewnętrzne i zewnętrzne)'7.
Nawiązując do klasyfikacji M. Sobolewskiego, który za podstawową klasyfikację funkcji państwa uznał wydzielenie funkcji ochrony panowania klasowego [funkcji ogólnospołecznej, niektórzy współcześni autorzy proponują rozróżnienie funkcji ogólnospołecznej i funkcji ochrony partykularnych interesów kategorii i grup społecznych . M. Sobolewski w innej z proponowanych przez siebie klasyfikacji wyróżnił również funkcję zewnętrzną i funkcję wewnętrzną, przyjmując za kryterium rozróżnienia terytorialny zasięg działania władzy państwowej20.
Uwzględniając przywołane wyżej stanowiska przedstawicieli nauki zanalizujemy w dalszych rozważaniach funkcje państwa według następującej klasyfikacji:
1) biorąc pod uwagę terytorialny zasięg działania państwa wyróżnimy:
• funkcje wewnętrzne, realizowane na terytorium państwa i w stosunku do podmiotów wewnętrznych,
• funkcję zewnętrzną, realizowaną poza terytorium państwa w stosunku do podmiotów zewnętrznych;
w ramach funkcji wewnętrznych wyodrębnimy ze względu na zasadnicze sfery życia społeczeństwa, w jakich przejawia się działalność państwa:
• funkcję ochrony ustroju,
• funkcję gospodarczą,
• funkcję socjalną,
• funkcję kulturalno-wychowawczą.






8. Wewnętrzne funkcje państwa

Funkcja ochrony ustroju
Funkcja, którą nazwaliśmy tutaj funkcją ochrony ustroju, określana jeśli najczęściej w literaturze przedmiotu mianem funkcji wewnętrznej, czasem zaś funkcją zapewnienia bezpieczeństwa i porządku publicznego. Jes to pierwszoplanowa funkcja dla każdej organizacji państwowej, bowiem je skuteczna realizacja warunkuje zachowanie charakteru ustrojowego danego państwa. Na funkcję tę składa się całokształt działalności państw; w wewnętrznej sferze stosunków społecznych, zmierzającej do utrzymani; i umacniania istniejącego ustroju politycznego oraz ustroju społeczno -gospodarczego, które w dzisiejszych czasach zazwyczaj określone są normatywnie w konstytucji.
Korzystając z przemyśleń E. Zielińskiego21 można przyjąć, że funkcja ochrony ustroju urzeczywistniana jest przez aktywność państwa przejawianą w, trzech co najmniej kierunkach:
• zapewnianie porządku i bezpieczeństwa publicznego,
• zabezpieczanie istniejącego systemu własności,
• ochrona życia i nietykalności cielesnej obywateli.
Zapewnianie porządku i bezpieczeństwa publicznego wymaga podejmowania przez państwo różnorakich działań zmierzających do utrzymani; spokoju i normalności zachowań w stosunkach międzyludzkich, do zapobiegania naruszeniom istniejącego porządku prawnego, do zagwarantowania instytucjom publicznym możliwości normalnego funkcjonowania a obywatelom bezpieczeństwa prawnego i faktycznego. W działania zapewniające porządek i bezpieczeństwo publiczne zaangażowane są najbardziej organy administracyjne, policja, służby ochrony państwa, sądy, prokuratura, w sytuacjach ekstremalnych sytuacjach także wojsko. Państwo wyposaża te organy w odpowiednie instrumenty prawne oraz środki materialne, zapewniające realizację zadań. W celu zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego wskazane wyżej organy sięgają często po środki przymusu państwowego nie wyłączając środków przymusu fizycznego.
Zabezpieczanie istniejącego systemu własności oznacza ochronę podstaw ekonomicznych i społecznych istniejącego w państwie ustroju politycznego, przez działanie na rzecz tych grup społecznych, które tworzą fundament społeczny państwa i władzy państwowej. Wyraża się to w ochronie mienia posiadaczy i w zabezpieczaniu własności przed jej naruszeniami w jakikolwiek prawnie niedopuszczalny sposób. Zabezpieczeniem istniejącego systemu własności zajmują się w państwie zwłaszcza: sądy, organy administracji, prokuratura, policja, służby ochrony państwa, ombudsmani (w Polsce: Rzecznik Praw Obywatelskich). W działaniach zabezpieczających organy te stosują różnorodne środki: akty normatywne, orzeczenia sądowe, akty administracyjne, środki przymusu, formy niewładcze.
Ochrona życia i nietykalności cielesnej obywateli to ważne zadanie każdego państwa. Państwo nie może uchylać się od jego realizacji, musi -chcąc zachować autorytet i społeczne poparcie - zabezpieczać życie i nietykalność cielesną swych obywateli przed jakimikolwiek działaniami godzącymi w ich życie lub cielesną nietykalność, zwłaszcza zaś przed zamachami przestępczymi, w tym zjawiskami terroryzmu. Ochroną życia i nietykalności cielesnej obywateli zajmują się przede wszystkim policja, służby ochrony państwa, sądy, prokuratura. Wykorzystuje się w działaniach ochronnych różnorodne środki - od prawodawstwa, przez orzeczenia sądowe, akty administracyjne, do różnych postaci przemocy, włącznie z przymusem fizycznym.




3.2.1.2. Funkcja gospodarcza
Funkcja gospodarcza państwa (w literaturze przedmiotu nazywana najczęściej funkcją gospodarczo-organizatorską) to całokształt działalności państwa w sferze stosunków gospodarczo-społecznych. Polega na oddziaływaniu państwa na procesy gospodarcze, w formie bezpośredniej i pośredniej - na stwarzaniu korzystnych warunków dla wykorzystywania bogactw naturalnych kraju, wytyczaniu szlaków komunikacyjnych, zapewnianiu bezpieczeństwa systemu pieniężnego, organizowaniu przedsięwzięć gospodarczych wymagających koncentracji wielkich sił i środków, bezpośrednich działaniach gospodarczych itp.
Działalność gospodarczą realizowało każde państwo, a i współcześnie aktywność tego rodzaju jest udziałem każdego państwa. Nie znaczy to jednak, że każde państwo urzeczywistniało tę działalność jednakowo - tak co do zasięgu i treści, jak i co do stosowanych form. Zróżnicowanie tej działalności było w największym stopniu rezultatem przyjętego ideologicznego modelu roli państwa w gospodarce. W uproszczeniu można w tym zakresie wskazać na dwa skrajne modele: • model klasycznej gospodarki liberalnej (XVIII i XIX w.), który doktrynalnie zakładał maksymalne ograniczenie roli państwa w sferze ekonomicznej (koncepcja państwa nocnego stróża, hasła leseferyzmu). W modelu tym gospodarczo aktywne miały być niemal wyłącznie indywidualne podmioty gospodarcze, a rolą państwa było jedynie zapewnienie im wolności gospodarczej;
• model gospodarki socjalistycznej, zakładający, że państwo jest głównym organizatorem życia gospodarczego - największym właścicielem, centralnym planistą i zarządcą działalności gospodarczej. Państwo to tworzyło struktury administracyjne do zarządzania gospodarką metodami nakazowo-dyrektywnymi. Samodzielność podmiotów gospodarczych była skrajnie ograniczona.
W dzisiejszej gospodarce rynkowej oba te modele zostały zdecydowanie odrzucone. Realizowany jest więc w wielu państwach współczesnych model trzeci, który można określić jako:
• model społecznej gospodarki rynkowej - polega on na tym, że dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania tej gospodarki, zwłaszcza zaś dla zachowania konkurencji i zapobiegania monopolizacji rynku, państwo musi stale oddziaływać na gospodarkę, stwarzając warunki rozwoju działalności gospodarczej. Tak realizowana funkcja oznacza istnienie interwencjonizmu państwowego w gospodarce, a interwencjonizm ten znany jest wielu współczesnym państwom. Organami realizującymi ten rodzaj wpływu państwa na gospodarkę są zarówno parlamenty, jak też organy administracji gospodarczej i finansowej. Stosują one, jako środki oddziaływania na gospodarkę, różnorodne instrumenty prawne i finansowe. Instrumenty te są zgodne z regułami wolnego rynku, a pozwalają przy tym na realizację przez gospodarkę wolnorynkową niezbędnych celów społecznych.
3.2.1.3. Funkcja socjalna
Celem funkcji socjalnej państwa jest zapewnienie obywatelom tzw. zabezpieczenia społecznego, obejmującego: ubezpieczenie społeczne, ochronę zdrowia, pomoc społeczną, zapewnienie odpowiednich warunków pracy i bytowania itp. Funkcja socjalna obejmuje również działania mające na uwadze zapewnienie wszystkim obywatelom pracy i godziwego za nią wynagrodzenia, zapewnienie bezpieczeństwa i higieny pracy, ochronę środowiska naturalnego przed skażeniami, zapewnienie obywatelom minimum egzystencji itp. Właściwa realizacja funkcji socjalnej stanowi ważny czynnik zapewnienia pokoju społecznego, a przecież każde państwo jest zainteresowane tym, aby różnice socjalne, a zwłaszcza majątkowe, nie stawały się przyczyną niepokojów społecznych. Państwo dba też o odpowiedni rozwój demograficzny społeczeństwa oraz jego kondycję zdrowotną, tak fizyczną, jak i psychiczną.
Zasięg realizacji i treść funkcji socjalnej państwa zależą w decydującym stopniu od poziomu jego zamożności. Mniejsze znaczenie mają tu założenia doktrynalne (np. różnice poglądów między konserwatystami a liberałami czy socjaldemokratami). Funkcję socjalną realizują przede wszystkim organy administracji publicznej. Podstawowym sposobem jej realizacji są formy niewładcze. Realizując funkcję socjalną państwo współdziała z różnymi organizacjami zajmującymi się tymi samymi sprawami –ze związkami zawodowymi, organizacjami charytatywnymi, fundacjami itp.
3.2.1.4. Funkcja kulturalno-wychowawcza
Funkcja kulturalno-wychowawcza (nazywana czasem funkcją kulturalno-ideologiczną) to całokształt działalności państwa w sferze kultury i wychowania społeczeństwa. W aktywności tej można wyróżnić dwa kierunki działań, które są ze sobą ściśle powiązane, a nawet wobec siebie komplementarne, ale mogą służyć różnym celom:
• wpajaniu wiedzy członkom społeczeństwa, upowszechnianiu zdobyczy cywilizacyjnych, rozpowszechnianiu dóbr kulturowych;
• kreowaniu i upowszechnianiu w społeczeństwie idei politycznych i wartości ideologicznych wyznawanych przez siły rządzące, kształtowaniu postaw i zachowań obywatelskich dotyczących życia społecznego i funkcjonowania państwa, które są korzystne z punktu widzenia ustroju społeczno-gospodarczego i ustroju politycznego państwa.
Każde państwo, zarówno w przeszłości, jak i współcześnie realizuje działalność kulturalno-wychowawcza. Jednak sposób urzeczywistniania działań w ramach drugiego ze wskazanych kierunków może być różny. Nierzadko państwa wykorzystują te działania do indoktrynacji społeczeństwa, a dzieje się tak nie tylko w państwach niedemokratycznych. Ogólnie należy stwierdzić, że obecnie, wobec wielości dóbr i wartości niezbędnych do przyswojenia w życiu, wypełnianie funkcji kulturalno-wychowawczej staje się coraz trudniejsze.
W realizacji tej funkcji uczestniczą: państwowy system edukacyjny, państwowe ośrodki naukowo-badawcze, administracja kultury i nauki, organy administracyjne realizujące działalność informacyjną i propagandową, pozostające w gestii państwa środki masowego komunikowania itp. Przy wykonywaniu tej funkcji państwo często współdziała z organizacjami religijnymi, ze stowarzyszeniami, fundacjami itp. W realizacji funkcji kulturalno-wychowawczej decydującą rolę odgrywają środki niewładcze (przekonywanie, pozytywne oddziaływanie). Państwo nie rezygnuje jednak także z rozmaitego rodzaju restrykcji, posunięć administracyjnych czy finansowych.

9. Funkcja zewnętrzna państwa

Funkcja zewnętrzna państwa to całokształt działalności prowadzonej w ramach stosunków z innymi państwami oraz organizacjami i wspólnotami międzynarodowymi. Funkcję taką wykonuje każde państwo, czyniło tak zarówno w przeszłości, jak i obecnie. Jej celem jest zwłaszcza zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz, ochrona jego terytorium, ochrona interesów wspólnoty politycznej i obywateli, zapewnienie korzystnych stosunków z innymi państwami. Czasem celem funkcji zewnętrznej bywała też i bywa nadal agresja państwa poza swoim terytorium, nie mająca charakteru obrony, ale będąca formą ekspansji wobec innych państw.
Zapewnienie bezpieczeństwa państwa na zewnątrz wymaga podejmowania działań na rzecz trwałości niepodległości państwa, jego suwerenności i integralności terytorialnej, ale także wewnętrznego rozwoju w różnych sferach życia społecznego i gospodarczego. Każde współczesne państwo stawia sobie za cel zapewnienie tak rozumianego bezpieczeństwa. Aby go zrealizować, państwa podejmują indywidualnie i grupowo różne przedsięwzięcia służące zapewnieniu bezpieczeństwa na zewnątrz. Doskonalą swoje zdolności obronne. Prowadzą aktywną działalność w różnych organizacjach międzynarodowych, zarówno zabezpieczających pokój w skali globalnej (ONZ), jak tez służących temu celowi w skali regionalnej (np. OBWE, OJA, OPA itp.) czy broniących bezpieczeństwa państw z użyciem także sil zbrojnych (NATO). Rozwojowi wewnętrznemu państw służy ich uczestnictwo w regionalnych organizacjach o charakterze społeczno-gospodarczym i politycznym (UE. CEFTA. WTO, NAFTA itp.). Działalność służącą zapewnieniu bezpieczeństwa państwa na zewnątrz prowadzą różne ogniwa aparatu państwowego - służba dyplomatyczna i konsularna, armia, organy administracji itp.
W ramach realizacji funkcji zewnętrznej dokonuje się utrzymywanie i rozwijanie stosunków z innymi państwami - stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Działalność w tym zakresie stanowi rozległą dziedzinę aktywności wielu organów państwa, przede wszystkim organów władzy wykonawczej - głów państw, rządów, służb zagranicznych, administracji gospodarczej, spraw socjalnych, kultury itp. Działalność ta nie jest obca także organom władzy ustawodawczej i sądowniczej. Państwa utrzymują i rozwijają zarówno stosunki dwustronne (bilateralne), jak też stosunki wielostronne (multilateralne), w tym często w ramach wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych.
Słusznie wskazuje się w literaturze przedmiotu22, że funkcja zewnętrzna obejmuje współcześnie różne działania państwa sprzyjające kontaktom między obywatelami różnych państw oraz rozwijaniu przepływu informacji. Zadania te realizują organy państwowe, głównie organy administracji publicznej. Kontakty międzyludzkie w wymiarze międzynarodowym nabrały współcześnie cech masowości. Są one pochodną rozwijających się międzypaństwowych stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych. O wielości i charakterze kontaktów międzyludzkich rozstrzygają państwa, ustanawiając w tych sprawach stosowne regulacje: paszportowe, wizowe, dotyczące wymiany pieniądza, komunikacji itp. Istotne znaczenie ma w dzisiejszych czasach, charakteryzujących się tendencjami globalizacyjnymi, międzynarodowy przepływ informacji z zakresu różnych zagadnień, dotyczących spraw państw i ich obywateli. O zasięgu i sposobach przepływu tych informacji rozstrzygają głównie państwa, regulując te zagadnienia prawnie i tworząc elementy stosownej infrastruktury technicznej.
Funkcja zewnętrzna państwa realizowana jest obecnie przede wszystkim środkami niewładczymi, o charakterze pokojowym (umowy, porozumienia, współpraca). Nie oznacza to jednak, iż państwa w razie konieczności nie sięgają po środki niepokojowe. Trafnie przy tym zwrócono uwagę23, że między funkcjami wewnętrznymi państwa i jego funkcją zewnętrzną zachodzi ścisła więź. Pozycja państwa w stosunkach zewnętrznych zależy, bowiem od jego siły wewnętrznej, mierzonej m.in. stabilnością ustroju społeczno-politycznego, rozmiarami bogactwa sfery ekonomicznej, liczebnością, wykształceniem i poziomem kultury ludności, zasobami naturalnymi, talentami przywódczymi osób kierujących państwem, ale także wkładem państwa do ogólnoludzkiej skarbnicy wartości i dokonań.

10. Pojecie organu państwowego, rodzaje i system organów państwowych

Organ państwowy to odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, przy zastosowaniu środków wynikających z charakteru władzy państwowej.
Niezależnie od różnic definicyjnych na ogół wymienia się podobne cechy konstytutywne organów państwowych.
• są tworzone w drodze przepisów prawa (które określa ich organizację, kompetencje i formy aktywności) oraz działają na podstawie przepisów prawa; w prawoznawstwie uznaje się to za elementarne wymogi praworządności w państwie i postuluje, aby owo prawo miało formę ustawy;
• posiadają wyodrębnioną strukturę organizacyjną, stosownie do spełnianych zadań, przy czym wyodrębnienie to występuje zarówno w układzie zewnętrznym - w stosunku do innych organów państwowych, jak też wewnątrz poszczególnych organów państwowych;
• mają wyraźnie określone prawem zakresy kompetencyjne, przy czym ich kompetencje są zindywidualizowane - w zależności od charakteru organu państwowego i jego miejsca w systemie organów państwowych;
• działają w imieniu i na rachunek państwa, a skuteczność ich działań jest zagwarantowana, w ostatniej instancji, możliwością zastosowania przymusu państwowego;
• mogą realizować działania władcze w różnych formach (w drodze stanowienia aktów normatywnych, wydawania orzeczeń sądowych czy aktów administracyjnych, sprawowania kontroli). Możliwość stosowania działań władczych to szczególne uprawnienie organów państwowych i dlatego ta cecha najczęściej podkreślana jest przez przedstawicieli nauki. Wskazano już w literaturze4, że każdy z organów państwowych (a mówiąc bardziej precyzyjnie - każdy z tzw. samoistnych organów państwowych) charakteryzują wszystkie wymienione cechy łącznie.
Złożoność zadań spełnianych przez współczesne państwa determinuje istnienie znacznej liczby organów państwowych oraz dużą różnorodność ich struktury, zakresu działania, spełnianych funkcji, a także ich miejsca i roli w mechanizmie działania państwa. Rodzi to potrzebę klasyfikacji organów państwowych i dokonywania ich podziałów. W zależności od przyjętych kryteriów można dokonywać różnych klasyfikacji tych organów.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA STRUKTURĘ ORGANIZACYJNĄ
Rozróżnia się organy jednoosobowe i wieloosobowe. Organy jednoosobowe charakteryzują się skupieniem władzy w gestii jednej osoby (np. prezydent, minister, wojewoda), która za sprawowanie tej władzy ponosi wyłączną odpowiedzialność. Nie wyklucza to istnienia przy boku tej osoby specjalnego zespołu (kolektywu) doradców lub pomocników, którzy mogą wywierać znaczący wpływ na rozstrzygnięcia podejmowane przez organ jednoosobowy. Jest to jednak tylko wpływ faktyczny, bowiem prawnie rozstrzygnięcie należy do jednostki. Zaletą organów jednoosobowych jest szybkość podejmowania decyzji i łatwość ustalenia odpowiedzialności za ich skutki. Słabością - możliwość podjęcia decyzji nietrafnej, zwłaszcza gdy jej faktycznym autorem jest wyłącznie jedna osoba.
Organy wieloosobowe mogą mieć różny charakter. Najbardziej typowe z nich to organy kolegialne, składające się z wielu osób podejmujących w równoprawny sposób wspólnie decyzje w formie uchwał i ponoszące za nie solidarną odpowiedzialność (np. izba parlamentu, rząd, rada gminy czy powiatu). Zaletą rozstrzygnięć podejmowanych przez organy kolegialne jest z reguły ich głębsze rozważenie przed aktem podjęcia. Słabością - wydłużony w czasie tryb decydowania i trudności dotyczące ustalenia indywidualnej odpowiedzialności za skutki decyzji. W praktyce próbuje się w związku z tym kształtować takie struktury organów państwowych, aby łączyły one zalety organów jednoosobowych i kolegialnych, unikając ich wad.
Organy wieloosobowe nie zawsze mają charakter kolegialny. Czasem są one wewnętrznie zorganizowane na zasadzie hierarchicznego zróżnicowania stanowisk i oparte w swej wewnętrznej strukturze na zasadzie (z reguły) jednoosobowego kierownictwa (niektóre centralne organy administracji, organy kontroli). Zdarzają się także organy wieloosobowe o strukturze złożonej, co wyraża się w tym, że niezależnie od funkcji wykonywanych przez organ w całości, istnieją w jego strukturze wyodrębnione jednostki, które posiadają własne, samoistne kompetencje państwowe, a nie są jedynie pomocniczymi jednostkami wewnętrznymi danego organu (np. parlamenty dwuizbowe).

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA TERYTORIALNY ZASIĘG DZIAŁANIA
Organy państwowe dzielimy na organy centralne i terenowe. Organy centralne obejmują swoim zakresem działania terytorium całego państwa (np. parlament, prezydent, rząd).
Organy terenowe wykonują zaś swoje funkcje w określonej części państwa - w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego (np. rada gminy, wojewoda, sąd rejonowy). Należy mieć na uwadze, że organy terenowe mają w poszczególnych państwach bardziej niż organy centralne zróżnicowany charakter i zakres działania - w zależności od przyjętego podziału terytorialnego i charakteru jednostki, w jakiej dany organ działa.

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB POWOŁYWANIA
Wyróżnia się organy pochodzące z wyborów i organy pochodzące z nominacji. Droga wyborów oznacza, że organ jest powoływany przez określony podmiot zbiorowy. Podmiotem tym może być sam suweren (naród, lud) lub organ państwowy uprawniony do tego przez przepisy prawa. W pierwszym przypadku mówimy o organach państwowych pochodzących z wyborów bezpośrednich (np. parlament), w drugim zaś o organach wybranych pośrednio (np. prezydent wybierany przez parlament).
Nominacja - to określony normatywnie tryb powoływania jednych organów (niższego stopnia) przez inne organy (wyższego stopnia). W ten sposób obsadzane są najczęściej organy administracji (minister, wojewoda).

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA CZAS TRWANIA PEŁNOMOCNICTW
Można też podzielić organy państwowe na kadencyjne oraz powoływane na czas nieokreślony. Organy kadencyjne to takie, których okres trwania pełnomocnictw jest z góry prawnie określony (parlament, prezydent, rady samorządowe) i z reguły jest równy okresowi kadencji.
Czas trwania pełnomocnictw organów powoływanych na czas nieokreślony nie jest z góry określony i zawsze pełnią one swoją funkcję do chwili powołania nowego organu (rząd, wojewoda).

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA SPOSÓB DZIAŁANIA W IMIENIU PAŃSTWA
Można wyróżnić organy samoistne i niesamoistne. Organy samoistne działają bezpośrednio w imieniu państwa, wykonując w tym zakresie własne zadania i kompetencje (np. minister, sąd, wojewoda).
Organy niesamoistne z reguły nie posiadają prawa do podejmowania władczych decyzji, mających bezpośrednie, wiążące znaczenie na zewnątrz. Mogą one przybierać postać organów o charakterze wewnętrznym (przewodniczący izby parlamentu), pomocniczym (np. komisje parlamentarne, komitety rządowe) lub doradczym (np. kolegia w ministerstwach).

PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA CHARAKTER POWIERZONYCH IM ZADAŃ I FUNKCJI ORAZ ROLĘ, JAKĄ SPEŁNIAJĄ W MECHANIZMIE DZIAŁANIA PAŃSTWA
Można wyróżnić organy przedstawicielskie, organy administracyjne, organy sądowe i organy kontroli. Cechą organów przedstawicielskich jest wyłanianie w drodze wyborów powszechnych i odpowiedzialność przed wyborcami. Są to organy kolegialne, do których należy najwyższe ciało przedstawicielskie (parlament) i lokalne przedstawicielstwa (rady samorządowe).
Organy administracji, pochodzące z mianowania lub nominacji (np. rząd. minister), prowadzą działalność wykonawczą i ponoszą z reguły odpowiedzialność polityczną przed organami przedstawicielskimi.
Organy sądowe charakteryzuje pochodzenie z nominacji. Ich podstawową funkcją jest sprawowanie wymiaru sprawiedliwości.
Organy kontroli pochodzą z powołania, a ich zasadniczą czynnością jest kontrola organów wykonawczych.

Organy państwowe - chociaż każdy z nich jest wyodrębniony pod względem strukturalnym i funkcjonalnym - nie działają w izolacji. Przeciwnie, są ze sobą zwykle odpowiednio powiązane. Istnieje między nimi określony, uporządkowany układ stosunków, tworzących z ogółu organów państwa celowo zorganizowany zespół elementów - a więc system organów państwowych. System taki obejmuje całą sferę działania państwa.
W nauce o państwie pod pojęciem system organów państwowych rozumiano zazwyczaj zespół cech, które wg jednych wyrażały formę organizacji aparatu państwowego, a w szczególności reguły określające budowę tego aparatu, formy organów państwowych i ich stosunki wzajemne1', a wg innych odzwierciedlały zależności funkcjonalne i organizacyjne pomiędzy różnymi organami państwa, składającymi się na organizacyjną jedność1.
Wykorzystując dotychczasowy dorobek teoretyczny można zaproponować następującą definicję: System organów państwowych - to całokształt organów istniejących w danym państwie, rozpatrywanych w ich wzajemnych powiązaniach, wynikających z przyjętych reguł określających formę organów państwowych i ich stosunki wzajemne, a składających się na organizacyjną jedność systemu.
Jedność systemu organów państwowych przejawia się w następujących składnikach:
• jedności celów działania, polegającej na realizacji przez poszczególne organy w różnych formach wspólnych celów państwa.
• włączeniu wszystkich organów państwowych w organizacyjną wspólnotę i podporządkowanie ich jednolitym zasadom organizacyjnym i funkcjonalnym,
• decydującej często roli organów przedstawicielskich w stosunku do pozostałych organów państwowych, co zapewnia jedność systemową wszystkich organów.
Oprócz pojęcia system organów państwowych, w nauce o państwie i w teorii polityki często używa się terminu aparat państwowy.
11. Zasady: podziału władzy i jedności władzy

Zasada podziału władzy
Jest to jedna z najistotniejszych zasad ustrojowych, towarzysząca rozwojowi myśli politycznej od czasów Arystotelesa. W swoim znakomitym dziele: Polityka, myśliciel ten wyróżniał w każdym ustroju państwowym trzy części składowe:
• czynnik obradujący nad sprawami państwowymi,
• czynnik rządzący,
• czynnik sądzący
Sporne jest w nauce, czy poglądy te można uznać za zalążek koncepcji podziału władzy.
Podział władzy, jako idea polityczna i zasada ustroju państwa, rozpowszechnił się od XVII i XVIII w., zwłaszcza w Europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki, stanowiąc owoc racjonalistycznej myśli oświeceniowej. Najbardziej znaną odmianą podziału władzy jest zasada trójpodziału władzy, która kształtowała się w czasach nowożytnych jako przeciwieństwo absolutyzmu monarszego, zakładającego skupienie całej władzy w gestii jednego podmiotu - monarchy.
Idea trójpodziału władzy w rozwiniętej postaci wywodzi się od angielskiego filozofa J. Locke'a (1632-1704). W swoim dziele: Dwa traktaty o rządzie (1690) wyróżnił on trzy rodzaje władz: prawodawczą, wykonawczą i federacyjną. Locke uzasadniał zwłaszcza potrzebę rozdzielenia władzy prawodawczej od wykonawczej. Postulował oddanie władzy prawodawczej w gestię ciała zbiorowego, którego postanowienia prawodawcze powinny stale zachowywać swą moc i być stale wykonywane. Uznawał przy tym za niezbędne, aby wykonywanie ustanowionych przez władzę prawodawczą ustaw należało do innego już organu, nie tego, który te ustawy stworzył, gdyż odmienne rozwiązanie groziłoby niebezpieczeństwem monopolizacji władzy i „naginania" ustaw do własnych potrzeb.
Do przemyśleń J. Locke'a nawiązywał francuski myśliciel polityczny Cli. Montesguieu - Monteskiusz (1689-1755), formułując - na gruncie rozwiązań ustrojowych ówczesnej Anglii - w pracy: O duchu praw (J748) ideę trójpodziału władzy na:
• ustawodawczą,
• wykonawczą,
• sądowniczą

Trafnie wskazano w literaturze przedmiotu, że na teorię podziału władzy w ujęciu Monteskiusza składały się właściwie trzy powiązane ze sobą zasady:
1) zasada społecznego podziału władzy, wyrażająca się w postulacie zapewnienia wszystkim stanom i warstwom społecznym wpływu na władzę państwową;
2) zasada funkcjonalno-organizacyjnego podziału władzy, której istotą było wyróżnienie trzech równorzędnych rodzajów władz: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz przydzielenie poszczególnych rodzajów władz odrębnym organom państwowym;
3) zasada równowagi i wzajemnego hamowania władz, która wyrażała się w postulacie takiego ułożenia stosunków między trzema rodzajami władz, aby - poprzez system hamulców pozwalających każdej władzy powstrzymywać pozostałe - żadna z nich nie uzyskała przewagi nad inną.
Pełne zobrazowanie koncepcji Monteskiusza wymaga, więc uwzględnienia trzech wyżej wymienionych zasad, pozostających ze sobą w bardzo ścisłym związku i składających się na nierozerwalną całość.

Zasada jedności (nazywana też zasadą jednolitości) władzy państwowej jest historycznie starsza od zasady podziału władzy. W tradycyjnej wersji przybierała ona postać jedynowładztwa, władzy skoncentrowanej w gestii jednostki spełniającej funkcje prawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Taki kształt ustrojowy miały zwłaszcza monarchie absolutne, z natury swej niedemokratyczne. Zasada ta pojawiła się w czasach nowożytnych również w niedemokratycznej odmianie republikańskiej - w faszystowskim państwie hitlerowskim i w totalitarnym państwie stalinowskim. Tymi postaciami jedności władzy nie będziemy się tutaj zajmować.
Zanalizujmy natomiast pewną zmodyfikowaną koncepcję jedności władzy, której twórcą jest wspomniany wcześniej francuski filozof epoki Oświecenia J. J. Rousseau, charakteryzowany w nauce jako drugi - obok Monteskiusza - prawdziwy prawodawca na wzór legendarnych filozofów starożytności™. Rousseau wyłożył swoją koncepcję jedności władzy zwłaszcza w pracy: Umowa społeczna.
Punktem wyjścia rozumowania Rousseau było pytanie: jak zapewnić wolnemu ludowi-suwerenowi w maksymalnym stopniu wpływ na władzę państwową? W ujęciu J. J. Rousseau jedność władzy miała polegać na supremacji (dominacji) w systemie organów państwowych tego organu, za pośrednictwem którego lud przede wszystkim sprawuje swoją suwerenną władzę. Organem tym był parlament, a więc w nim miała się skupiać cała władza, jaką w państwie dysponuje lud-suweren. Wszystkie pozostałe organy państwa miały działać tylko jako wyraziciele woli parlamentu i tylko w granicach udzielonych przez parlament upoważnień. Koncepcja jedności władzy, prezentowana przez J. J. Rousseau, miała niewątpliwie charakter demokratyczny, bowiem zakładała kontrolę najwyższego ogniwa władzy państwowej - parlamentu - przez suwerenny lud, a przede wszystkim uznawała za niezbędne podejmowanie przez samego zbiorowego suwerena bezpośrednich aktów sprawowania władzy państwowej (np. referendum). Koncepcja Rousseau mieściła się tym samym w ramach wyznaczonych przez ustrój demokracji ateńskiej, a jej cechą charakterystyczną było akcentowanie stałego stosowania form demokracji bezpośredniej (obok form demokracji pośredniej, przedstawicielskiej).
Znamienna dla koncepcji Rousseau jest hierarchiczna struktura systemu organów państwowych, zbudowanych, jak podkreślano w piśmiennictwie19, na zasadzie monokratycznej -jednolitości władzy i jej centralizacji. Na czele tych organów znajduje się organ najwyższy, a wszystkie inne są mu podporządkowane. Zasada równowagi i hamowania została zastąpiona innymi regułami współdziałania organów państwowych. Kontrolę działalności najwyższego ogniwa władzy państwowej może sprawować wyłącznie lud suweren, a nie jakikolwiek inny organ państwowy.

12. Modelowe systemy organów państwowych: parlamentarno-gabinetowy, prezydencki, mieszane, rządów zgromadzenia

Na gruncie teorii podziału władzy wykształciły się w trakcie ponad dwu-stuletniego rozwoju konstytucjonalizmu dwa zasadnicze modele systemów organów państwowych, tj.:
• model parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy),
• model prezydencki", a także
• modele mieszane (parlamentarno-prezydencki, prezydencko-parlamentarny, semiprezydencki).
Natomiast koncepcja jedności władzy państwowej znalazła swoje konstytucyjne demokratyczne odzwierciedlenie jako
• model rządów zgromadzenia (konwentu, dyrektoriatu).

Model parlamentarny (parlamentarno-gabinetowy)
Parlamentarny model rządów (zwany często modelem parlamentarno--gabinetowym) zrodził się najwcześniej, w toku długiej ewolucji zasad ustrojowych, w Anglii, a następnie został przyjęty - w innych warunkach politycznych i zwykle z pewnymi modyfikacjami — w państwach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów oraz w wielu państwach kontynentu europejskiego. Model ten, najogólniej rzecz ujmując, polega na ukształtowaniu w określony sposób stosunków wzajemnych między głową państwa, parlamentem i rządem. Stosunków wyrażających się w dążeniu do powiązania i wzajemnego oddziaływania na siebie legislatywy i egzekutywy. Z założenia (trudnego do zrealizowania w praktyce) powiązania i zależności pomiędzy tymi władzami powinny być tak ustalone, aby się całkowicie równoważyły (balansowały).
Model parlamentarny definiują następujące najważniejsze cechy.
. władza wykonawcza (egzekutywa) ma charakter dualistyczny (dwuczęściowy) - składa się ona z głowy państwa, obok której istnieje jako odrębny organ tej władzy rząd z premierem na czele, tworzący ciało kolegialne, czyli gabinet;
• głowa państwa jest neutralna politycznie, nie bierze aktywnego udziału w polityce, z reguły nie wykonuje samodzielnie żadnych istotnych funkcji w dziedzinie władzy wykonawczej, zaś określone akty polityczne (urzędowe) podejmuje jedynie na wniosek lub za zgodą rządu, wyrażam w formie kontrasygnaty (współpodpisu) aktów głowy państwa przez członka rządu;
• głowa państwa nie ponosi politycznej odpowiedzialności przed parlamentem i nie może być przez parlament odwołana;
• rząd, mianowany formalnie przez głowę państwa, musi się cieszyć poparciem większości parlamentarnej: parlament wyraża akceptację składu i programu rządu, udzielając mu wotum zaufania:
• rząd ponosi za swoją działalność solidarną odpowiedzialność polityczną (zwaną również parlamentarną) przed parlamentem i może być przez parlament obalony w drodze uchwalenia wotum nieufności: indywidualną odpowiedzialność polityczną przed parlamentem ponoszą także ministrowie;
• egzekutywa (z reguły głowa państwa działająca na wniosek rządu) ma prawo rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji.
Typowym przykładem parlamentarnego modelu rządów jest model ustrojowy Wielkiej Brytanii, oparty w znacznym stopniu na zwyczajach konstytucyjnych. Inne modele parlamentarne są z reguły regulowane prawnie (głównie konstytucyjnie), w sposób bardziej lub mniej szczegółowy. System parlamentarny stosowany jest obecnie w zdecydowanej większości państw Europy, w Australii i w niektórych państwach Azji i Afryki. Występuje on w tak wielu rozmaitych wariantach i odmianach, że trudno byłoby nawet skonstruować jakiś jeden, uniwersalny model szczegółowy i dlatego ograniczyliśmy się wyżej jedynie do zdefiniowania jego najbardziej generalnych cech.

Modelem kanclerski. Model kanclerski przyjmowany był w ostatnich kilkunastu latach - w różniących się nieco od siebie postaciach - w konstytucjach niektórych państw dokonujących transformacji od autokratyzmu do demokracji (np. Polska, Litwa). Model kanclerski wprowadza generalnie trzy modyfikacje do klasycznego modelu parlamentarnego:
• nadaje silną pozycję kanclerzowi (premierowi) jako szefowi rządu i podporządkowuje mu pozostałych członków gabinetu;
• przyjmuje instytucję tzw. konstruktywnego wotum nieufności jako formy parlamentarnej odpowiedzialności kanclerza/premiera (wraz z wnioskiem o wotum nieufności jest głosowana kandydatura nowego kanclerza/premiera);
• ogranicza możliwość rozwiązania parlamentu przez głowę państwa do przypadków wyraźnie wskazanych w konstytucji.
Funkcjonowanie modelu parlamentarnego jest modyfikowane w praktyce ustrojowej przez istniejący w państwie system partyjny, przy czym dla bytu tego modelu niezbędne jest, aby był to system wyrastający na gruncie zasady pluralizmu politycznego, a więc zakładający istnienie zinstytucjonalizowanej opozycji. W warunkach systemu dwupartyjnego parlament jest faktycznie podporządkowany jednopartyjnemu rządowi. W systemie wielo-partyjnym rząd posiada najczęściej charakter koalicyjny, którego trwałość jest zależna również od charakteru tej wielopartyjności - czy jest to wielo-partyjność ustabilizowana (np. RFN, Norwegia), czy nieustabilizowana (np. Włochy, Polska).

Model prezydencki
Model prezydencki ukształtował się wg rozwiązań Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki z 1787 r, a swoją rozwiniętą postać uzyskał w tym państwie w drugiej połowie XIX w. po wojnie secesyjnej. Istnieje dosyć powszechne i nie bezpodstawne przekonanie, że przeniesienie tego modelu do systemów ustrojowych innych państw jest wyjątkowo trudne. Jednakże, pod wpływem rozwiązań konstytucyjnych Stanów Zjednoczonych, modę] prezydencki rozpowszechnił się w państwach Ameryki Łacińskiej - z różnym jednak powodzeniem. Po II wojnie światowej model prezydencki próbowano -też z różnymi skutkami - zaadaptować i wdrożyć do systemów ustrojowych niektórych państw Afryki i Azji. Czasami okazywało się, że model ten stawał się uzasadnieniem dla różnych form jednostkowej czy grupowej dyktatury. Należy jednak odnotować, że poszczególne elementy modelu prezydenckiego wywierały i wywierają w dalszym ciągu wpływ na rozwiązania ustrojowe w wielu innych państwach, nie przyjmujących modelu prezydenckiego w jego klasycznej formie.
Model prezydencki w jego amerykańskiej postaci pozwala na wskazanie swych charakterystycznych cech, będących zarazem swoistym wzorcem dla wszystkich prezydenckich systemów rządów, urzeczywistnianych w - mniej czy bardziej -czystej postaci. Zazwyczaj w literaturze przedmiotu za najbardziej charakterystyczną cechę tego modelu uważa się najbardziej bezwzględną postać separacji władzy ustawodawczej i wykonawczej, chociaż-jak trafnie wskazuje A. Puilo24 - należy zgodnie z określeniem oryginału mówić raczej o separacji kompetencji. Oznacza to, że twórcy amerykańskiej konstytucji tworzyli raczej pozory separacji niż dokonali tej separacji w taki sposób (teoretycznie możliwy), aby jakiekolwiek oddziaływania jednej władzy na drugą były prawnie niedopuszczalne.
Najważniejsze cechy amerykańskiego modelu prezydenckiego można przedstawić w sposób następujący:
• monistyczna konstrukcja władzy wykonawczej, która w całości jest skupiona w gestii prezydenta - nie ma tu rozdzielenia funkcji głowy państwa od funkcji premiera, nie ma też rządu jako odrębnego organu o charakterze kolegialnym. Ministrowie - sekretarze stanu są w pełni podporządkowani prezydentowi, są wykonawcami jego woli i przed nim są politycznie odpowiedzialni;
• daleko idące rozdzielenie władzy ustawodawczej i wykonawczej (nazywane właśnie separacją). Rozdzielenie legislatywy i egzekutywy wyraża się zwłaszcza w następujących rozwiązaniach:
- w powoływaniu prezydenta w wyborach powszechnych (wg konstytucji amerykańskiej - dwustopniowych), co nie pozostaje bez wpływu na wzmocnienie jego pozycji ustrojowej w mechanizmie sprawowania władzy państwowej;
- w bezwzględnej niepołączalności stanowisk w parlamencie i w strukturach władzy wykonawczej;
- w ścisłym rozdzieleniu zasadniczych funkcji legislatywy i egzekutywy, nie zezwalającym nawet na posiadanie przez prezydenta prawa inicjatywy ustawodawczej, a dopuszczającym wpływ prezydenta na działalność prawodawczą parlamentu wyłącznie poprzez instytucję orędzi prezydenckich;
- w ochronie władzy wykonawczej przed ingerencją parlamentu, co wyraża się w generalnym braku wpływu parlamentu na sposób wykonywania ustaw przez egzekutywę, a także we własnych uprawnieniach prawodawczych prezydenta do stanowienia aktów normatywnych, o niższej jednak randze niż akty normatywne pochodzące od parlamentu;
• wzajemna kontrola i równowaga (checks and balances) władz; widoczna jest ona przede wszystkim w istnieniu następujących instytucji:
- w prezydenckim prawie weta zawieszającego wobec ustaw uchwalonych przez parlament, które to weto może jednak być przełamane, gdy parlament ponownie uchwali ustawę kwalifikowaną większością głosów;
- w wymaganej zgodzie parlamentu (konkretnie Senatu) na obsadę przez prezydenta szeregu wyższych stanowisk państwowych (sędziów Sądu Najwyższego, pełnomocnych przedstawicieli USA w innych państwach oraz wszystkich innych funkcjonariuszy amerykańskich, zajmujących urzędy tworzone ustawą, dla których nie przewidziano w Konstytucji innego trybu powoływania - chodzi tu zwłaszcza o sekretarzy stanu);
- w sądowej kontroli konstytucyjności prawa (zgodności prawa z konstytucją);
- w istnieniu specjalnej procedury dla konstytucyjnej odpowiedzialności prezydenta przed parlamentem, którą to odpowiedzialność prezydent, wiceprezydent i sekretarze stanu ponoszą za naruszenie konstytucji, zdradę stanu lub inne ciężkie przestępstwo, w trybie tzw. impeachement (oskarża Izba Reprezentantów, sądem jest Senat). Sankcja wyroku skazującego obejmuje zwłaszcza pozbawienie urzędu osoby uznanej za winną.
Warto uświadomić sobie fakt, że wszystkie rozwiązania modelu prezydenckiego, charakteryzujące go już w momencie powstania Stanów Zjednoczonych, zostały zachowane formalnie w tym państwie do dzisiaj. Najzacniejsze z nich są nadal podstawą prezydenckiego systemu rządów również w innych państwach, akceptujących w klasycznej postaci ten model ustrojowy.


Modele mieszane
We współczesnych państwach demokratycznych systemy organów państwowych kształtowane są według różnych wariantów. Raczej nie spotyka ię modeli czystych, wzorcowych. W procesie dziejowym wytworzyły się modele mieszane, wchłaniające różne składniki organizacyjne i funkcjonalne systemów organów państwowych. Przyjmują one postać albo systemu parlamentarno-prezydenckiego (dominacja elementów modelu parlamentarnego), albo systemu prezydencko-parlamentarnego, zwanego też często semiprezydenckim (przewaga cech modelu prezydenckiego nad parlamentarnym).
Pierwsze wyraźne rozwiązania mieszanego modelu o cechach prezydencko-parlamentarnych (semiprezydenckich) zawarte zostały w Konstytucji V Republiki Francuskiej z J 958 r. Były one „skrojone" wyraźnie pod potrzeb} -rezydenta Cli. de Gaullea (1890-1970).
System francuski charakteryzują zwłaszcza następujące rozwiązania wzmacniające pozycję prezydenta w ramach systemu rządów:
• prezydent wyłaniany jest w wyborach powszechnych;
• prezydent ma prawo podejmowania aktów urzędowych bez kontrasygnaty (akty takie to prerogatywy);
• prezydent przewodniczy posiedzeniom rządu;
• prezydent ma prawo (z małymi ograniczeniami) rozwiązania parlamentu - po zasięgnięciu opinii premiera i przewodniczących izb parlamentu;
• prezydent ma prawo zarządzania referendum w sprawach zmiany konstytucji oraz - na wniosek rządu lub na wspólny wniosek obu izb parlamentu - w sprawach projektów ważnych ustaw ustrojowych. Prezydent w systemie V Republiki pełni funkcję arbitra prawidłowego
funkcjonowania władz publicznych. Warto wskazać, że we wszystkich systemach rządów mających charakter mieszany, mamy do czynienia z odejściem od modelu neutralnej głowy państwa, charakterystycznego dla systemu parlamentarnego, na rzecz modelu prezydenta - arbitra, o kompetencjach w zróżnicowany sposób kształtowanych.
Można za znawcą rozważanej problematyki przyjąć, że modele rządów mieszanych charakteryzują się następującymi cechami:
• istnieje dualistyczna egzekutywa (władza wykonawcza), przy czym prezydent, nie ponosząc odpowiedzialności politycznej przed parlamentem, wykonuje bezpośrednio pewne funkcje rządzenia samodzielnie (prerogatywy), bez konieczności uzyskiwania na nie kontrasygnaty;
• prezydent pochodzi z bezpośrednich wyborów powszechnych, w których naród (jako suweren) rozstrzyga w głosowaniu o powierzeniu konkretnej osobie sprawowania urzędu prezydenta i tym samym legitymizuje wykonywanie przezeń władzy wykonawczej w imieniu narodu;
• ministrowie nie tylko ponoszą odpowiedzialność polityczną przed parlamentem, ale mogą ją ponosić także przed prezydentem.
Mieszane modele rządów stały się popularne w rozwiązaniach konstytucyjnych państw dokonujących w ostatnich kilkunastu latach transformacji ustrojowej.

Model rządów zgromadzenia
Model rządów zgromadzenia (zwany także modelem konwentu lub modelem dyrektoriatu) jest realizowany obecnie w demokratycznym wariancie w ustroju państwowym Konfederacji Szwajcarskiej, ukształtowanym przez Konstytucję z 1874 r. Słusznie wskazuje się27, że pojęcie rządy zgromadzenia nie zostało dotychczas wystarczająco wyjaśnione przez naukę prawa konstytucyjnego. Nie ma też powszechnie akceptowanej jego definicji. Złożyło się na to wiele przyczyn: brak konkretnego (rzeczywistego) ustroju państwowego, który mógłby w tym zakresie pełnić rolę wzorca (jak w przypadku ustroju parlamentarnego - Wielka Brytania, a prezydenckiego - USA), silne zazębianie się rozważonego modelu z systemem rządów parlamentarnych, a także pewna efemeryczność tego zjawiska w historii ustrojów państwowych, przy jednoczesnej jego różnorodności. W efekcie system rządów zgromadzenia rozumiany jest dosyć powszechnie jako model konstytucyjnie zapewnionej przewagi parlamentu nad pozostałymi organami państwowymi.
Mając powyższe na uwadze, można wskazać na następujące najważniejsze cechy modelu rządów zgromadzenia.
• preponderancja parlamentu, czyli pełnia władzy oraz nadrzędność parlamentu nad innymi naczelnymi organami państwowymi - rządem i głową państwa;
• pełna zależność rządu od parlamentu; jest to zależność kreacyjna - rząd jest powoływany i odwoływany wyłącznie przez parlament, bez udziału głowy państwa; jest to także zależność funkcjonalna - prawodawstwo parlamentarne i ustalana przez parlament linia polityki państwa muszą być realizowane przez rząd, który pozostaje pod kontrolą parlamentu;
• znikomy wpływ rządu na funkcjonowanie parlamentu; rząd (komitet) ma możliwość oddziaływania na parlament jedynie poprzez inicjatywę ustawodawczą;
• polityczna odpowiedzialność głowy państwa przed parlamentem; głowa państwa może być przez parlament odwołana, nie chroni jej instytucja kontrasygnaty; głowa państwa nie ma wpływu na czas trwania pełnomocnictw parlamentu (nie może rozwiązać parlamentu przed upływem kadencji).
13. Dzieje rozwoju wolności i praw jednostki.

Refleksja nad statusem jednostki w państwie ma bardzo długą tradycję. Wraz z powstawaniem pierwszych organizacji państwowych próbowano określać relacje między państwem a jednostką. Już w tych najdawniejszych czasach człowiekowi przypisywano pewne prawa, chociaż zazwyczaj w nader ograniczonym zakresie.
Znaczący wpływ na zmianę spojrzenia na status jednostki w państwie wywarta w starożytnej Grecji filozofia stoików, zwłaszcza zaś etyka stoicka (przede wszystkim Seneki Młodszego). Wpływ etyki stoickiej widoczny jest w etyce chrześcijańskiej, w której chciano praktycznie zastosować wskazania etyczne stoików (św. Augustyn, św. Tomasz z Akwimt), akcentując zwłaszcza równość ludzi stworzonych na podobieństwo Boga. Wpływy stoików odnajdujemy też w rozważaniach twórców nowożytnej etyki - B. Spinozy (1637-1667), G. Leibniza (1646-1716), /. Kanta (1724-1804).
Najdalszych źródeł nowożytnych wolności politycznych trafnie upatrują niektórzy autorzy2 w angielskiej Wielkiej Karcie Swobód (łac. Magna Charta Libertatum) Jana bez Ziemi z 1215.
W końcu XVIII w. zrodziło się nowe - zwłaszcza w sensie jurydycznym -pojmowanie praw człowieka, postrzeganie ich w nowożytnym kształcie, w znacznym stopniu aktualnym do chwili obecnej. Bezpośredni wpływ na zapoczątkowanie tego nowego etapu w historii praw człowieka miały narodziny Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i tworzenie pierwszych konstytucji pisanych. Pośrednio było to rezultatem postulatów i wskazań przedstawicieli prawa natury. Spośród nich najsilniej w tych sprawach brzmiał głos wspomnianego wcześniej angielskiego myśliciela J. Locke'a, który z pasją uzasadniał, że każdy człowiek w sposób naturalny posiada pewne wolności i prawa, niezależne od państwa, niezbywalne, święte, wyższe niż prawo stanowione przez państwo. Wśród tych wolności i praw J. Locke i inni reprezentanci teorii prawa natury wymieniali najczęściej: wolność osoby ludzkiej, równość wobec prawa, bezpieczeństwo prawne i opór przeciwko uciskowi, prawo własności. Wskazywali, że państwo ma obowiązek ochrony tych wolności i praw. Poglądy zwolenników prawa natury znalazły w końcu XVIII w. odzwierciedlenie w ważnych dokumentach prawnych i politycznych.
Po raz pierwszy stało się to w Ameryce w Karcie Praw Wirgini (Bili of Rights of Virginia) z 1776 r., a następnie w Deklaracji Niepodległości 13 Stanów Zjednoczonych Ameryki, uchwalonej tego samego roku. W dokumentach tych stwierdzano, że wszyscy ludzie są z natury równi, wolni i niezależni, posiadają pewne przyrodzone i niezbywalne prawa, takie jak prawo do życia, prawo do wolności, prawo dążenia do szczęścia.
Na kontynencie europejskim podstawowe znaczenie dla rozwoju wolności i praw jednostki miała Wielka Rewolucja Francuska ze swoją Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. Jak trafnie zauważono3, nazwa deklaracja wybrana została dla tego aktu nieprzypadkowo. Zgodnie bowiem z ideami prawa natury, święcącymi wówczas swoje apogeum, prawa określone w Deklaracji przysługują każdemu człowiekowi bez wyjątków i są prawami wrodzonymi oraz niezbywalnymi. Nie pochodzą z nadania ustawodawcy, który jedynie może (nawet powinien) potwierdzać je prawnie (aktem o charakterze deklaratoryjnym) i gwarantować prawnie ich przestrzeganie. Dlatego prawa te zostały zadeklarowane, a nie ukonstytuowane (aktem konstytutywnym, prawotworzącym).
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela najpełniej wyraża liberalną koncepcję praw człowieka, sformułowaną przez szkołę prawa natury, a wyrażającą się -jak słusznie zauważył E. Zie/iński4 - w podstawowej triadzie praw, a mianowicie: wolność, równość, własność prywatna. Na gruncie postanowień Deklaracji można wyróżnić:
• prawa osobiste, przynależne każdemu człowiekowi z tytułu samej natury ludzkiej (prawa człowieka),
• prawa polityczne, tj. prawa wynikające z funkcjonowania jednostki w organizacji państwowej (prawa obywatela).
Te prawa osobiste i polityczne, w kształcie, jaki uzyskały w XVIII i XIX w., nazywane są prawami pierwszej generacji. Zostały one uznane przez państwa i ze sfery teorii oraz postulatów przeszły do sfery ustawodawstwa. Ich lista ulegała stopniowo rozszerzeniu.
Istotne znaczenie dla kształtowania się współczesnej koncepcji wolności i praw jednostki miała dominująca w naukach prawnych drugiej połowy XIX w. szkoła pozytywizmu prawniczego. Pod wpływem poglądów przedstawicieli tego kierunku zaczęto traktować wolności i prawa jednostki zawarte w konstytucjach ówczesnych państw jako tzw. publiczne prawa podmiotowe. tj. uprawnienia wynikające ze stosunku prawnego (więzów prawnych) łączącego obywatela z państwem, na podobieństwo prywatnych praw podmiotowych, wynikających ze stosunków prawnych łączących osoby prywatne. Oznaczało to, że jednostka może żądać od państwa zachowania zgodnego z treścią normy prawnej dotyczącej wolności lub prawa tej jednostki, zaś na państwie ciąży obowiązek realizacji takiego zachowania, przy czym w obronie swych publicznych praw podmiotowych, gwarantowanych w konstytucji, jednostka może wystąpić wobec państwa jako strona w sądzie, żądając wykonania przez państwo obowiązku.
Przełom w zakresie prawnych regulacji wolności i praw jednostki nastąpił po I wojnie światowej. Jak zasadnie wskazuje A. Łopatka5, rewolucja socjalistyczna w Rosji (1917) i rewolucja ludowa w Meksyku (1916-1918) stały się główną przyczyną narodzin praw człowieka nowej, drugiej generacji. Były to najpierw prawa socjalne, a więc prawa jednostki do pewnych świadczeń publicznych, zabezpieczających jej minimalny poziom materialnej egzystencji (prawo do ubezpieczenia społecznego na wypadek niezdolności do pracy, do ochrony zdrowia, do pomocy społecznej na wypadek bezrobocia itp.), a następnie prawa ekonomiczne i kulturalne (prawo do pracy, prawo do nauki itp.).
Do II wojny światowej uznawanie wolności i praw jednostki było wyłączną sprawą poszczególnych państw, czego wynikiem w okresie międzywojennym - z jego kryzysami gospodarczymi i politycznymi, tendencjami faszystowskimi, totalitarnymi i autorytarnymi - stało się także zawężenie i ograniczenie praw i wolności jednostki w niektórych państwach. Nie było bowiem -jak zauważył A. Łopatka1" - uniwersalnego, mającego znaczenie prawnie wiążące, katalogu wolności i praw jednostki. Istniały jedynie systemy ochrony wolności i praw o zasięgu krajowym. Właśnie dlatego zgodnie uznaje się, że najważniejszym zjawiskiem w zakresie wolności i praw jednostki, jakie zaistniało po II wojnie światowej, było ukształtowanie systemu międzynarodowej ochrony tych wolności i praw (międzynarodowego prawa praw człowieka). Następowało to jednak z niemałymi trudnościami, na skutek oporów ze strony niektórych państw, czasem kapitalistycznych, częściej jednak socjalistycznych.
Wkraczanie prawa międzynarodowego w sferę wolności i praw jednostki dokonywało się dwiema drogami:
1) przez formułowanie zestawu wolności i praw jednostki, których następnie poszczególne państwa zobowiązywały się przestrzegać;
2) przez tworzenie ponadnarodowych gwarancji przestrzegania wolności i praw jednostki.
W rezultacie ukształtowała się w wielu współczesnych państwach sytuacja, gdy między jednostkę a jej prawo ojczyste ,,wchodzi" prawo międzynarodowe, wzmacniając ochronę wolności i praw tej jednostki.
Istotną rolę w procesie formułowania zestawu wolności i praw jednostki odegrała Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1948 r. Był to jednak akt o charakterze dosyć ogólnym, a przede wszystkim nie miał charakteru umowy międzynarodowej, lecz uchwały organizacji międzynarodowej i jako taki mógł być stosowany w sposób dosyć dowolnie określany przez poszczególne państwa.
Do wypracowania umów międzynarodowych, dotyczących wolności i praw jednostki o powszechnym charakterze, doszło dopiero w 1966 r. Po wielu latach negocjacji
Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych uchwaliło wówczas jednomyślnie dwa tzw. Pakty Praw Człowieka:
• Międzynarodowy Pakt Praw Osobistych (Cywilnych) i Politycznych.
• Międzynarodowy Pakt Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych. Jako umowy międzynarodowe, Pakty były aktami wymagającymi ratyfikacji przez poszczególne państwa, które przez akt ratyfikacyjny zobowiązywały się uwzględniać w swych wewnętrznych systemach prawnych kilkadziesiąt wolności i praw jednostki określonych w Paktach.
Wolności i prawa jednostki zawarte w Paktach obejmują przede wszystkim szeroko rozwinięty katalog wolności i praw pierwszej i drugiej generacji, w tym - co zwłaszcza warto wyeksponować - rozległy zestaw praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, których promotorem były po II wojnie światowej zwłaszcza państwa tzw. realnego socjalizmu. Oba Pakty tworzą uniwersalny (ogólnoświatowy) zestaw uznawanych powszechnie wolność: i praw jednostki (nazywany w literaturze światowym kanonem praw człowieka i podstawowych wolności'), chociaż nie wszystkie państwa je ratyfikował} (Polska uczyniła to w 1977 r.)
Obok tego uniwersalnego systemu funkcjonują również regionalne systemy promocji i ochrony praw człowieka, wiążące jedynie państwa określonego kontynentu lub danego kręgu kulturowego. Aktualnie są to następujące systemy regionalne: europejski, amerykański, afrykański. W szerszym lub węższym zakresie oba systemy - uniwersalny i regionalne - mogą się jednak częściowo pokrywać.
Na europejski system wolności i praw jednostki składają się zwłaszcza następujące akty wypracowane w ramach powstałej w 1949 r. organizacji międzynarodowej - Rady Europy:
• Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (zwana popularnie Europejską Konwencją Praw Człowieka),
• Europejska Karta Socjalna z 1961 r.
Oba te akty zostały ratyfikowane przez Polskę.
Ponadnarodowe gwarancje przestrzegania wolności i praw jednostki zostały stworzone zarówno w ramach systemu uniwersalnego, jak i w ramach systemów regionalnych (obowiązujących na poszczególnych kontynentach Gwarancje te polegają na utworzeniu instytucji i uruchomieniu procedur, służących przestrzeganiu wolności i praw. Postanowieniem Międzynarodowego Paktu Praw Osobistych i Politycznych został powołany Komitet Praw Człowieka. W regionalnym systemie europejskim głównym gwarantem. przestrzegania norm Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jest Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu.
Katalog wolności i praw jednostki nie jest zamknięty. Trwa proces uznawania, proklamowania i ustanawiania nowych wolności i praw - zarówno w wymiarze uniwersalnym, regionalnym, jak i krajowym (w konstytucjach poszczególnych państw). W piśmiennictwie wskazuje się, że zjawisko te oznacza pojawienie się tzw. praw trzeciej generacji, rozumianych jako prawa jednostki do pokoju, do rozwoju, do zdrowego środowiska naturalnego, dc korzystania ze źródeł światowego zasobu informacji, do korzystania z osiągnięć współczesnej cywilizacji itp. Tego typu prawa będą, i to nie tylko w najbliższych latach, decydować o kierunkach rozwoju wolności i praw jednostki we współczesnym państwie i w społeczności międzynarodowej.
14. Status jednostki we współczesnym państwie

We współczesnych konstytucjach (i innych aktach normatywnych) państw demokratycznych, unormowania dotyczące statusu jednostki -chociaż różnią się, co do zakresu wolności, praw i obowiązków - usystematyzowane są najczęściej w charakterystycznej kolejności. Najpierw wymienia się wolności jednostki - tj. sferę wolną w zasadzie od ingerencji organów władzy publicznej i podlegającą ochronie prawnej. Następnie mówi się o prawach jednostki, a więc o jej uprawnieniach podmiotowych, którym z reguły odpowiadają określone powinności organów władzy public2 Wreszcie, w ostatniej kolejności, regulowane są obowiązki jednostki, g one oznaczają zawężenie możliwości jej swobodnego działania. We wspomnianych aktach normatywnych z reguły na pierwszym miejscu wymię się człowieka, jako jednostkę ludzką, niezależną od przynależności państwowej, której mają służyć wolności i prawa, a dopiero na drugim miej obywatela związanego określonym stosunkiem z własnym państwem. Każda wolność, prawo czy obowiązek człowieka dotyczy też obywatela, ale odwrotnie.
Za decydujące dla statusu jednostki w państwie uznaje się współcześnie osobiste i polityczne wolności i prawa człowieka i obywatela. Są wśród nich takie, jak:
Prawo do życia, wolności osobistej, prawo do sądu, prawa do prywatności, do tajemnicy korespondencji, nietykalność mieszkań; wolność podróżowania, wolność wyboru miejsca zamieszkania, wolność sumienia i wyznania, wolność zgromadzeń, zrzeszania się i petycji, prawo wyborcze, prawo do zajmowania stanowisk w państwie, prawo uczestnictwa w podejmowaniu decyzji publicznych.
Większość z nich to wolności i prawa człowieka, chociaż niektóre z nich są zastrzeżone jedynie dla obywateli. Przedstawiony wyżej (bardzo pobieżnie) katalog wolności i praw osobistych oraz politycznych jednostki uzupełniony jest we współczesnym państwie o katalog wolności i praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych człowieka i obywatela. Niektóre z nich pojawiły się dopiero w ostatnich dziesięcioleciach, w ramach drugiej i trzeciej generacji praw człowieka. Zakres w jakim poszczególne państwa gwarantują jednostkom te wolności i prawa, jest różny. Zależy w decydującym stopniu od dominujących w danym państwie koncepcji ideowo-politycznych (filozofii polityczno-ustrojowej) oraz od poziomu zasobności ekonomicznej poszczególnych państw. Wśród wolności i praw tego rodzaju należy wymienić zwłaszcza: prawo własności, wolność przedsiębiorczości, wolność pracy oraz swobodę wyboru zawodu lub zatrudnienia, prawo do nauki, prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia społecznego, prawo do czystego środowiska itp. Do wskazanych tu wolności i praw przywiązuje się istotne znaczenie zwłaszcza we współczesnych, wysoko rozwiniętych państwach demokratycznych (państwo socjalne, państwo dobrobytu - welfare state).
Tradycyjny katalog obowiązków człowieka i obywatela jest we współczesnym państwie raczej dosyć ubogi, a umieszczenie niektórych z nich w tym katalogu budzi w poszczególnych państwach dyskusje. Najczęściej regulowane są takie obowiązki, jak: przestrzeganie prawa, chronienie środowiska naturalnego (obowiązki człowieka), obrona ojczyzny, wierność wobec państwa (obowiązki obywatela) itp.
Problemem, który do dzisiaj budzi kontrowersje, jest związek między prawami a obowiązkami jednostki. Niektórzy uważają, iż tylko ten może korzy stać z wolności i praw przewidzianych w aktach normatywnych, kto świadczy na rzecz wspólnoty, wypełnia nałożone nań obowiązki. Przyjęcie takiego poglądu prowadziłoby jednak do sytuacji, w której organy władzy publicznej mogłyby kontrolować stopień realizacji obowiązków przez jednostkę i -w zależności od tej oceny - „dawkować" dostęp tej jednostki do wolności i praw. Przeważa więc obecnie w państwach demokratycznych inny pogląd -ze wolności i prawa przysługują każdej jednostce, bez względu na jej zasługi i wypełnianie obowiązków, tylko dlatego, że jest ona człowiekiem lub obywatelem. Nie sposób jednak nie zgodzić się z opinią, że na płaszczyźnie teoretycznej związek między prawami a obowiązkami niewątpliwie istnieje9, zaś w skali ogólnospołecznej wypełnianie przez jednostki ich obowiązków jest warunkiem realizacji deklarowanych wolności i praw.
We współczesnych państwach demokratycznych istnieją - różnie kształtowane - gwarancje wolności i praw jednostki, rozumiane jako zjawiska i mechanizmy, które służą realizacji wolności i praw. Istnienie tych gwarancji to charakterystyczna cecha nowoczesnego modelu ochrony wolności i praw lednostki. Wśród tych gwarancji wyróżnia się gwarancje materialne i formalne10.
Gwarancje materialne to ogół środków, które służą państwu do zapewnienia urzeczywistniania zapisanych prawnie wolności i praw jednostki. Należą do nich takie zjawiska, jak poziom rozwoju gospodarczego, możliwości finansowe państwa, tradycje polityczne, kultura polityczna, stan oświaty, świadomość prawna społeczeństwa itp. Gwarancje materialne odgrywają większą rolę przy korzystaniu z praw niż z wolności.
Gwarancje formalne (zwane też prawnymi lub instytucjonalnymi) to całokształt środków prawnych o charakterze instytucjonalnym, które stworzyło współczesne demokratyczne państwo prawne. W doktrynie takiego państwa organizacja państwowa nadal traktowana jest jako istotny gwarant, a nawet wykonawca praw jednostki, ale postrzegana jest także jako zagrożenie tych praw, zwłaszcza zaś wolności. Jak przy tym zwraca uwagę Z. Kędzia'', doktryna w państwach demokratycznych znacznie mocniej eksponuje obecnie rolę państwa jako gwaranta wolności i praw jednostki, niż czyniono to poprzednio.
Wśród formalnych gwarancji wolności i praw jednostki można wyróżnić dwie ich grupy:
• pośrednie,
• bezpośrednie.
Gwarancje pośrednie to te środki o charakterze instytucjonalnym, które nie zostały stworzone bezpośrednio do strzeżenia wolności i praw (powołano je z innych powodów), ale w swoim funkcjonowaniu służą także realizacji tego właśnie celu. Można wśród nich wskazać takie, jak: demokratyczne prawo wyborcze, podział władzy, niezawisłość sędziowską, kontrolę konstytucyjności prawa itp.
Gwarancje bezpośrednie to te środki instytucjonalne, które zostały stworzone właśnie w tym celu, aby służyć ochronie wolności i praw jednostki Mają one dla zagwarantowania wolności i praw kardynalne znaczenie i - n;. co słusznie zwrócono uwagę w piśmiennictwie12 - niektóre tego typu gwarancje, uznane za najważniejsze, unormowane są w konstytucji. Do gwarancji bezpośrednich należą we współczesnych państwach takie, jak: pełna dopuszczalność drogi sądowej dla ochrony naruszonych wolności i praw. dwuinstancyjność postępowań sądowych i administracyjnych, sądowa kontrola decyzji administracyjnych, skarga konstytucyjna do organu typu trybunału konstytucyjnego (formułująca zarzut niekonstytucyjności prawu stanowiącego podstawę rozstrzygnięcia organu władzy publicznej o wolnościach, prawach lub obowiązkach jednostki), instytucja ombudsmana. czy rzecznika praw obywatelskich itp.
Uregulowanie w konstytucji wolności i praw jednostki wywiera niewątpliwie pozytywny wpływ na status jednostki w państwie. Przepisy konstytucyjne wyznaczają przede wszystkim zakres ochrony poszczególnych wolności i praw. Istnieją nawet pewne nieliczne wolności i prawa, których konstytucyjny zakres ochrony nie może być ograniczony przez organy władzy publicznej (np. wolność od tortur, wolność wyboru religii, domniemanie niewinności). Zdecydowana większość wolności i praw to jednak takie, których zakres ochrony może zostać przez ustawodawcę ograniczą. W przypadku tych wolności i praw konstytucje dopuszczają możliwość prawnej ingerencji ustanawiającej - zazwyczaj pod pewnymi warunkami ograniczenia prowadzące do zawężenia zakresu ochrony wolności i praw. wynikającego wprost z konstytucji. Ograniczenia wolności i praw jednostki muszą spełniać w państwie prawnym dwa wymogi -jeden o charakterze formalnym, a drugi materialnym1':
1) mogą być wprowadzone wyłącznie przez ustawę,
2) muszą być zgodne z tzw. zasadą proporcjonalności, oznaczającą w swe obecnej interpretacji zakaz nadmiernej ingerencji państwa w sferę wolności i praw człowieka, a jednocześnie zezwalającą na ograniczenia wolności i praw - w przypadku konieczności ustanowienia ograniczeń - tyłki w niezbędnym zakresie (minimalnie koniecznym).
15. Partie polityczne

Partia polityczna - to organizacja społeczna, która rywalizując albo współdziałając z innymi takimi organizacjami dąży do zdobycia lub utrzymania władzy, w celu realizacji swojego programu politycznego.

Dążąc do urzeczywistnienia powyższego celu, partia polityczna spełnia w społeczeństwie i w państwie określone funkcje, które będziemy rozumieć jako zasadnicze kierunki jej działalności. W literaturze przedmiotu wśród funkcji partii politycznych najczęściej wymienia się funkcję wyborczą i funkcję rządzenia. Niektórzy autorzy dodają do nich funkcję edukacji politycznej (wychowawczą), a inni także funkcję reprezentowania interesów społecznych. Biorąc powyższe poglądy pod uwagę można uznać, że w systemie demokratycznym partie polityczne spełniają następujące funkcje:
1) pośredniczenia między społeczeństwem a państwem,
2) wyborczą,
3) kierowania państwem.

Partie polityczne są pośrednikami między społeczeństwem a państwem (rozumianym jako struktura organów państwowych), przy czym nie mają w tym zakresie wyłączności, gdyż funkcję taką pełnią także inne podmioty (zwłaszcza grupy nacisku). Od ponad wieku partie polityczne są jednak głównymi tego typu pośrednikami, a tym samym stanowią one nieodzowny element systemu demokratycznego. Pośrednictwo partii w kontaktach z państwem dotyczy nie tyle całego społeczeństwa, ile niektórych grup społecznych, związanych z daną partią. Treść spełnianej przez partie funkcji pośrednictwa jest odmienna w systemach demokratycznych i niedemokratycznych. W systemach demokratycznych partie zapewniają obywatelom udział we władzy państwowej, dostęp do tej władzy i wpływ na nią. W systemach niedemokratycznych partie zmierzają do podporządkowania społeczeństwa rządzącej elicie.

Spełnianie funkcji pośrednictwa przez partie polega na:
• reprezentowaniu wobec państwa interesów grup społecznych,
• oddziaływaniu na społeczeństwo.
Partie polityczne reprezentują wobec państwa (ośrodków władzy) zazwyczaj interesy większych grup społecznych, warstw, a nawet klas. Jak wskazuje P. Winczorek3, reprezentacja interesów społecznych przez partie nie jest aktem jednorazowym, lecz złożonym procesem politycznym. W procesie tym da się systematyzująco wyodrębnić pewne etapy, takie zwłaszcza jak:
• ujawnianie przez partię istniejących interesów i ujmowanie ich w formę określonych postulatów;
• konfrontowanie, systematyzowanie i hierarchizacja tych postulatów wewnątrz partii oraz uwzględnianie ich w partyjnych programach politycznych;
• zabiegi partii zmierzające do realizacji postulatów, a więc do tego, aby organy państwa uwzględniały je przy podejmowaniu swych decyzji. Oddziaływanie partii na społeczeństwo dokonuje się różnymi sposobami. Istotną rolę odgrywa tutaj prowadzona przez partie edukacja polityczna (kursy, polityczna literatura, prasa partyjna), w toku której społeczeństwo jest nie tylko informowane, ale także integrowane na bazie określonych programów i ideologii. Partie przenoszą do różnych środowisk wiedzę o problemach życia państwowego oraz wywołują pozytywne lub negatywne nastawienie wobec przedstawicieli ośrodków władzy i ich decyzji. co w każdym przypadku wiąże obywatela ze sprawami państwa. Oddziałując na społeczeństwo, partie niejako mówią obywatelom, czego ci ostatni powinni chcieć.

Funkcja wyborcza należy do funkcji tradycyjnie przypisywanych partiom politycznym. Polega ona na podejmowaniu przez partię różnorodnych działań (składających się na pewną całość), które mają przynieść partii sukces wyborczy. Partie prowadzą taką działalność właściwie stale, ale ze szczególnym nasileniem w okresie kampanii wyborczej i samych wyborów. Funkcja wyborcza partii politycznych odgrywa bardzo ważną rolę w systemie władzy w każdym państwie. To właśnie przez działania składające się na tę funkcję partie opanowują szerokie rzesze obywateli i kierują ich aktywność na tory przez siebie pożądane.
W ramach realizacji funkcji wyborczej można wyróżnić kilka kierunków działań urzeczywistnianych przez partie polityczne, takich zwłaszcza jak:
- selekcja (typowanie) kandydatów na wybieralne stanowiska.
- formułowanie programów (platform) wyborczych,
- propaganda i agitacja wyborcza.

Funkcja kierowania państwem (często w piśmiennictwie nazywana funkcją rządzenia) - urzeczywistniają przede wszystkim ta partia, która, samodzielnie lub w koalicji, wygrała wybory. Jest to oczywiście zrozumiale, bowiem właśnie kandydaci tej partii (lub tych partii) otrzymali od wyborców w akcie wyborczym mandat, upoważnienie do sprawowania władzy w imieniu suwerena. Funkcję kierowania państwem partia realizuje przez swoich członków, wybranych lub desygnowanych na kierownicze stanowiska państwowe, podejmujących w ramach pełnionych zadań istotne decyzje dotyczące polityki państwa. Kierowanie państwem było od początku głównym celem każdej partii politycznej. Dzisiaj to właśnie partie polityczne -z małymi tylko wyjątkami - stały się wyłącznymi i bezpośrednimi dysponentami władzy państwowej.

We współczesnych państwach istnieje bardzo wiele partii politycznych. Od dawna w nauce podejmowano - i czyni się tak do chwili obecnej - próby klasyfikacji partii, z przyjmowaniem różnych priorytetów klasyfikacyjnych, co nierzadko prowadzi autorów do różnych rezultatów. Poniżej prezentacja kilku najprzydatniejszych klasyfikacji partii.
Według kryterium ideologicznego wyróżnia się zazwyczaj partie komunistyczne, socjalistyczne, socjaldemokratyczne, chadeckie, agrarne, ekologiczne, liberalne, konserwatywne, skrajnie prawicowe, faszystowskie.
Według kryterium organizacyjnego dokonuje się różnych klasyfikacji partii. W literaturze naukowej często spotyka się wprowadzony przez francuskiego uczonego podział na partie kadrowe i masowe, mający u podstaw stopień upartyjnienia wyborców. Partie kadrowe składają się z niewielu, ale za to aktywnych i świadomych członków, zorganizowanych wokół aparatu partyjnego, którym kierują eksperci (fachowcy). Partie masowe dążą do objęcia swoim zasięgiem możliwie największej ilości osób i dlatego chcą reprezentować różne interesy. Typ struktury organizacyjnej partii pozwala na wyróżnienie partii komitetowych, charakteryzujących się brakiem struktury organizacyjnej, a posiadających tylko wyspecjalizowany krąg aktywistów organizujących wybory, oraz partii rozwiniętych, posiadających rozwiniętą strukturę organizacyjną na szczeblu centralnym i w terenie.
Według podziału kompetencji w strukturze partii rozróżnia się partie scentralizowane, w których władza skupiona jest w organach centralnych oraz partie zdecentralizowane, gdzie niższe ogniwa partii posiadają znaczną autonomię w podejmowaniu decyzji.
Według sposobu powoływania władz partyjnych rozróżnia się partie demokratyczne, w których władze są powoływane i kontrolowane przez członków, oraz partie niedemokratyczne, w których członkowie mają minimalny wpływ na powoływanie i kontrolę władz.
Według kryterium typu kierownictwa partyjnego można wskazać partie z kierownictwem jednoosobowym, z pełnią władz przywódcy, a także partie z kierownictwem kolegialnym, które może lokować się w parlamencie lub poza parlamentem.
16. Systemy partyjne

System partyjny - to ogół legalnie istniejących w danym państwie partii politycznych oraz układ stosunków pomiędzy nimi. a także między nim. a państwem, kształtujący się w toku rywalizacji albo współdziałano w walce o zdobycie władzy państwowej lub jej sprawowanie.

Zgodnie z ta definicją na system partyjny składają się wyłącznie legalnie istniejące partie i tylko partie. Stanowią one realny składnik tego systemu. Drugi składnik tego systemu możemy nazwać mianem normatywnego. Obejmuje zasady i normy regulujące rywalizacje lub współprace partii a także stosunki między nimi a aparatem państwowym.



Funkcje systemów partyjnych:
- tworzą legalne forum walki partii politycznych o władzę państwową – ścierają się poglądy i dokonuje się ich konfrontacja.
- są mechanizmami umożliwiającymi organizowanie wyborów – przede wszystkim parlamentarnych
- umożliwiają formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących
- są mechanizmami integrującymi i aktywizującymi polityczne społeczeństwo, mechanizmami służącymi kształtowaniu opinii społecznej i kultury politycznej

Wyróżniamy systemy:
- jednopartyjne – jedna partia lub wiele, ale doktrynalnie tylko jedna jest umocowana do sprawowania władzy (państwa faszystowskie, socjalistyczne i niektóre 3 Świata)
- dwupartyjne – niezależnie od ilości istniejących partii tylko 2 maja realne szanse zdobycia władzy. Np. USA, GB. Wspierany jest większościową ordynacja wyborczą, stwarza przesłanki dla stabilizacji i zrównoważenia systemu politycznego państwa.
- wielopartyjne – więcej niż 2 partie mają realne szanse zdobycia władzy. System jest wyrazem rozbicia i zróżnicowania społeczeństwa i istnieje w większości państw demokratycznych. Może być wielopartyjność zorganizowana lub niezorganizowana, partii dominującej, systemu dwublokowego, systemu rozbicia itd.

Systemy zmienne – częste zmiany partii u steru rządów
System hegemoniczny – jedna partia samolub w koalicji z innymi pozostaje przy władzy dość długi okres
17. Grupy nacisku

Grupy nacisku narodziły się w USA. Powstały i rozwijały się w związku z postępującą industrializacją nowoczesnych społeczeństw. Po II wojnie światowej grupy nacisku pojawiły się również w innych państwach. Ich rozwojowi towarzyszy poszerzanie pola działania w systemie politycznym państwa.
Między grupami nacisku a partiami politycznymi zachodzą istotne różnice. Szczególnie widoczne są one na trzech płaszczyznach:
1) grupy nacisku nie dążą do zdobycia władzy i jej sprawowania, brania na siebie odpowiedzialności za państwo - i to chyba jest najbardziej istotna różnica. Pragną one poprzez wywieranie nacisku na różne ogniwa władzy państwowej uzyskać wpływ na treść podejmowanych przez organy państwowe decyzji politycznych, tak aby decyzje te były korzystne z punktu widzenia reprezentowanych przez grupę interesów (stąd ich nazwa: grupy nacisku lub grupy interesów);
2) grupy nacisku reprezentują zazwyczaj interesy społeczne o mniejszym podmiotowo zasięgu niż partie polityczne, a więc dotyczące mniejszych liczbowo grup społecznych (interesy partykularne);
3) grupy nacisku z reguły formułują cele działania o węższym przedmiotowo zakresie niż partie polityczne, ograniczając się nierzadko do niektórych tylko zagadnień życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Zazwyczaj nie tworzą, więc rozwiniętych koncepcji ideologicznych i programów politycznych (chociaż nierzadko się do nich odwołują). Nie muszą też posiadać rozbudowanych struktur organizacyjnych.
Między grupami nacisku a partiami politycznymi istnieją jednak także określone związki, widoczne w wielu przejawach życia politycznego w państwie. Grupy nacisku starają się wywierać wpływ nie tylko na ogniwa władzy państwowej, ale także na inne jeszcze elementy systemu politycznego państwa, zwłaszcza zaś na partie polityczne (przede wszystkim sprawujące władzę, ale także pozostające w opozycji), aby uzyskać dla reprezentowanych przez siebie interesów zrozumienie i wsparcie. Dochodzi więc niekiedy do sytuacji, gdy partie polityczne pod wpływem inspiracji grup nacisku działają razem z tymi grupami, uznając formułowane przez grupy postulaty za zbieżne z interesami reprezentowanych przez partie grup społecznych. Kierownictwa partii politycznych są czasem uzależnione w swych decyzjach i działaniach od stanowiska grup nacisku, szczególnie reprezentujących szerokie interesy społeczne, albo wpływowych z innych powodów (np. finansowych). Czynniki te mogą oddziaływać na decyzje personalne w organach kierowniczych partii, wpływać na treść ich programów politycznych, zwłaszcza zaś na ich programy wyborcze. Partie polityczne stają się niejednokrotnie dla przedstawicieli grup nacisku (zwłaszcza tych najpotężniejszych) środkiem ułatwiającym wejście drogą wyborów do centrów władzy państwowej. Jednakże, pomimo tych związków, partie polityczne i grupy nacisku to zjawiska mające samodzielny byt, instytucje odrębne we współczesnym państwie.

Grupa nacisku, jako dobrowolne ugrupowanie osób połączonych wspólnymi interesami, dąży drogą wywieranych różnymi sposobami nacisków na ogniwa systemu politycznego państwa do osiągnięcia takiego celu. aby decyzje podejmowane przez organy państwowe byty korzystne dla interesów danej grupy.
Grupy nacisku, z punktu widzenia swych cech socjologicznych, orientacji politycznej i charakteru reprezentowanych interesów, są tworami bardzo zróżnicowanymi. Mają więc zróżnicowaną strukturę organizacyjną - od struktur sformalizowanych, zbliżonych do partii politycznych (np. związki zawodowe), do struktur zupełnie luźnych, a nawet tworów kreowanych ad hoc Jedne mają charakter masowy, są potężnymi organizacjami zazwyczaj ogólnokrajowymi, inne są niezbyt rozbudowane liczebnie, czasem także ograniczają swoją aktywność do części terytorium państwa. Niektóre grupy nacisku dysponują dużymi środkami finansowymi, inne są pod tym względem dosyć ubogie. Trafnie więc wskazuje się w piśmiennictwie21, że grupy nacisku charakteryzuje nie tyle ich wewnętrzna budowa czy rodzaj więzi łączącej jej członków, ile reprezentacja wyodrębniających się interesów pewnej zbiorowości.
Współcześnie grupy nacisku mają różną formę prawną. Znajdujemy wśród nich:
• organizacje (związki) właścicieli, przedsiębiorców, czy pracodawców,
• organizacje pracobiorców (głównie związki zawodowe), czy konsumentów,
• stowarzyszenia,
• fundacje,
• pozaparlamentarne ciała o strukturze mieszanej (np. skupiające przedstawicieli pracodawców, pracobiorców i rządu).
Funkcjonują one w różnych sferach działalności społecznej, stosując oczywiście różne metody w tej działalności.
Grupy nacisku spełniają w systemie politycznym państwa istotne funkcje. Za najważniejsze wśród nich należy uznać następujące:
1) reprezentowanie interesów określonych grup społecznych;
2) wpływanie na organy państwowe;
3) wpływanie na inne ogniwa systemu politycznego państwa.
18. Konstytucja jako ustawa zasadnicza

Termin konstytucja pochodzi od łacińskiego słowa constituere, tj. urządzać, ustanawiać. Z etymologicznego punktu widzenia oznacza on zatem -w odniesieniu do państwa - tyle co urządzanie państwa, nadawanie państwu ustroju, zorganizowanie państwa.

Konstytucja jest ustawą, bo jest uchwalana zazwyczaj przez parlament jako najwyższego ustawodawcę. Do konstytucji odnoszą się więc wszystkie cechy ustawy -jest ona aktem normatywnym (formułującym normy prawne) i powszechnie obowiązującym. Te cechy są wspólne dla konstytucji i innych ustaw. Konstytucja posiada jednak cechy szczególne, odróżniające ja od zwykłych ustaw, pozwalające na traktowanie jej jako ustawy zasadnicze państwa. Na podstawie konstatacji S. Rozmarynu, wśród cech szczególnych konstytucji jako ustawy zasadniczej do dzisiaj wskazuje się zwłaszcza na trzy:
1) szczególną treść,
2) szczególną formę,
3) szczególną moc prawną

Cechy te łącznie składają się dopiero na obraz konstytucji, jako aktu normatywnego zajmującego najwyższą pozycję w systemie źródeł prawa.

Ad. 1. Szczególna treść konstytucji polega na zakresie (szerokości) regulowanych przez nią spraw (nazywanych materiami konstytucyjnymi) oraz na sposobie (głębokości, szczegółowości) ich regulowania. Zakres materii regulowanych konstytucją ma charakter uniwersalny w tym sensie, że współczesne konstytucje regulują zazwyczaj całokształt kwestii ustrojowych państwa (konstytucje pełne).
Oznacza to zbudowanie treści konstytucji wokół trzech grup zagadnień:
• regulowania przez nią podstawowych zasad ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego państwa, czyli takich, które decydują o charakterze tego ustroju;
• regulowania podstawowych wolności, praw i obowiązków jednostki;
• regulowania ustroju naczelnych organów (władz) państwa, zakresu ich kompetencji i wzajemnych relacji (często także organów terenowych).
W państwach złożonych (federacje, konfederacje) dochodzi do tego dodatkowo;
• regulowanie stosunków między władzą centralną a podmiotami składowymi państwa złożonego.
Triada tematyczna wymieniona początkowo występuje raczej we wszystkich współczesnych konstytucjach, jednak sposób (głębokość) regulowania tych materii jest różny w poszczególnych państwach.
Zakres spraw regulowanych przepisami konstytucji nie jest czymś stałym i niezmiennym. O tym, co ma stanowić przedmiot materii konstytucyjnej, rozstrzyga z mocą wiążącą sam ustawodawca konstytucyjny (ustrojodawca). Jego działania mogą prowadzić zarówno do wyłączenia pewnych spraw z kręgu zagadnień określonych w konstytucji (dekonstytucjonalizacja określonych materii), jak też do rozszerzania i wzbogacania materii objętych uregulowaniami konstytucji (konstytucjonalizacja).
W obecnych czasach zakres konstytucyjnych uregulowań jest dość zobiektywizowany. Z analizy treści obowiązujących współcześnie konstytucji (pomimo ich różnorodności) wynika, że za materie wymagające konstytucyjnych regulacji uznaje się zazwyczaj24:
• problemy władzy politycznej w państwie i zasad jej sprawowania,
• zagadnienia stosunków własnościowych,
• wolności, prawa i obowiązki jednostki (status prawny jednostki w państwie),
• organizację i kompetencje organów państwowych oraz wzajemne stosunki między nimi,
• problemy relacji między państwem a społecznością międzynarodową,
• sprawy zmian konstytucji.
Te problemy składają się na pewien współczesny standard materii konstytucyjnych.

Ad. 2. Szczególna forma konstytucji wyraża się w jej szczególnej nazwie (tylko ten akt jest określany mianem konstytucja) oraz w szczególnym trybie jej uchwalania i dokonywania w niej zmian.
Sposób uchwalania zależy przede wszystkim od odpowiedzi na pytanie: komu przysługuje moc i prawo nadania państwu konstytucji, czyli władza ustrojodawcza. Historycznie wykształciły się w tym zakresie cztery podstawowe rozwiązania:
• konstytucję nadaje monarcha, wówczas z tego powodu określana jest ona najczęściej mianem oktrojowana (od francuskiego octwyen - nadać):
• uchwala ją parlament, z reguły w szczególnym trybie postępowania, innym niż przy uchwalaniu ustaw zwykłych;
• konstytucję uchwala konstytuanta, a więc organ przedstawicielski powołany specjalnie i w zasadzie wyłącznie dla uchwalenia konstytucji;
• zostaje ona uchwalona w drodze referendum, a więc w głosowaniu powszechnym.
Rozwiązania te (zwłaszcza ostatnie trzy), nie zawsze jednak występują w czystej postaci, czasem mamy do czynienia z łączeniem wymienionych form.
Podobnie jak uchwalenie konstytucji, również dokonywanie w niej zmian wymaga specjalnego trybu postępowania i spełnienia szczególnych wymogów, z reguły bardziej rygorystycznych niż to konieczne dla uchwalenia ustaw zwykłych (niezbędne jest wówczas bowiem uchwalenie tzw. ustawy konstytucyjnej). W tym sensie konstytucja jest zazwyczaj ustawą sztywną. a więc - z założenia - reprezentuje większy stopień stabilności norm niż ustawy zwykłe. Pojęcie zmiana konstytucji nie jest przy tym jednoznaczne. Może ono odnosić się do uchwalenia nowej konstytucji, do jej rewizji (zmiany zasad) lub jej nowelizacji (zmiany niektórych postanowień bez naruszenia istoty ustroju). Jedynie niektóre konstytucje zawierają absolutny zakaz zmiany pewnych swoich postanowień (przepisy relatywnie niezmienne).
Postępowanie parlamentarne z projektami ustaw o zmianie konstytucji charakteryzuje się zazwyczaj szeregiem odmienności w porównaniu z trybem uchwalania zwykłych ustaw. Odmienności te można ująć w kilku grupach, a najczęściej dotyczą one:
• zmian w zakresie prawa inicjatywy ustawodawczej (podmiot, czas itp.j,
• ustanowienia szczególnych wymogów większości i kworum oraz odmiennego trybu dokonywania zmian.
• wskazań innego podmiotu uchwalającego lub zatwierdzającego zmianę.
• szczególnych uprawnień do ratyfikowania zmian (np. przez głowę państwa lub w drodze referendum),
• ustanowienia zakazu zmiany konstytucji w pewnych sytuacjach bądź okresach.

Ad. 3. Szczególna moc prawna konstytucji wyraża się w przyznaniu jej najwyższego miejsca w systemie prawa stanowionego. System ten jest zbudowany na zasadzie hierarchicznego uporządkowania poszczególnych rodzajów aktów normatywnych, a konstytucja hierarchię tę niejako wieńczy. Ma to doniosłe skutki dla relacji między konstytucją a pozostałymi rodzajami aktów normatywnych.
Moc wiążąca konstytucji jest również wyższa niż moc prawna zwykłych ustaw. Jest więc ona aktem nadrzędnym w stosunku do tych ustaw, a w konsekwencji - w stosunku do wszystkich aktów prawnych w państwie. Również ta cecha, na co trafnie zwrócono w piśmiennictwie uwagę25, podobnie jak dwie wcześniej wymienione, nie stanowi immanentnej właściwości konstytucji, wynikającej z jej istoty, lecz jest rezultatem świadomych decyzji i woli ustawodawcy konstytucyjnego: nadania konstytucji szczególnego miejsca w systemie źródeł prawa.
Ze szczególnej mocy prawnej konstytucji wynika kilka istotnych konsekwencji:
• przedmiot jej normowania ma charakter pierwotny i nieograniczony. Może więc ona regulować każdą sprawę i wyznaczać rodzaje innych aktów normatywnych (źródeł prawa);
• wszystkie inne akty normatywne muszą być z nią zgodne, a więc nie mogą pozostawać z nią w sprzeczności. Zakaz wydawania przepisów sprzecznych z konstytucją odnosi się głównie do działalności ustawodawczej parlamentu i jest w nauce prawa określany jako negatywny aspekt obowiązku realizacji konstytucji;
• pozytywny obowiązek ustawodawcy - wydawania aktów normatywnych niezbędnych dla realizacji przepisów konstytucji; dotyczy to zarówno tych przypadków, gdy konstytucja wyraźnie nakazuje (przewiduje) wydanie ustawy, jak i tych, gdy wydanie ustawy nie jest w konstytucji wyraźnie przewidziane, lecz jest niezbędne dla zapewnienia realizacji konstytucyjnych postanowień.

Konstytucja - to ustawa zasadnicza państwa, charakteryzująca się szczególną treścią, szczególną formą i szczególną mocą prawną.
19. Gwarancje konstytucji

Pod pojęciem gwarancji konstytucji należy rozumieć całokształt czynników i środków zabezpieczających realizację postanowień konstytucji

Wśród tych czynników i środków możemy wyróżnić dwie ich grupy:
• czynniki tkwiące w rzeczywistym układzie sił społecznych w państwie (gwarancje materialne);
• środki przewidziane w samej konstytucji (lub innych aktach prawnych) służące właśnie zabezpieczeniu realizacji jej norm (gwarancje formalne). Materialną gwarancją podjęcia przez parlament (a także przez inne
organy państwowe) działań zmierzających do realizacji konstytucji jest w gruncie rzeczy odpowiedni układ sił społecznych i politycznych w państwie (konstytucja rzeczywista), w którym przewagę mają siły zainteresowane urzeczywistnianiem norm konstytucyjnych. Taki układ sił znajduje zwykle swoje odbicie w składzie parlamentu, jak i w obsadzie innych stanowisk państwowych.
Formalnoprawne gwarancje konstytucji to środki, procedury i instytucje określone prawem, które gwarantują przestrzeganie konstytucji przez wszystkich jej adresatów, a głównie zabezpieczają przestrzeganie zakazu wydawania ustaw z nią sprzecznych. Szczególne znaczenie ma bowiem problem zapewnienia zgodności ustaw z konstytucją, a więc ustanowienia procedur pozwalających na badanie ustaw pod względem ich osadzenia w ramach wyznaczonych przez konstytucję. Całokształt tych procedur określa się w doktrynie mianem kontroli konstytucyjności ustaw (prawa).
20 Pojęcie i istota demokracji

Demokracja polityczna - to forma sprawowania władzy w państwie, w którym wola obywateli lub przynajmniej wola większości obywatel stanowi najwyższy imperatyw polityczny (nakaz, źródło władzy), zaś obywatele sprawują władzę we własnym imieniu, w sposób bezpośredredni lub pośredni.

W takim ujęciu demokracja jawi się jako forma państwa, w którym obywatele są zarówno źródłem władzy, jak i zbiorowym podmiotem sprawującym tę władzę - albo przez instytucje demokracji bezpośredniej, albo pośrednio przez instytucje przedstawicielskie.
Historia wykształciła, bowiem dwie postacie urzeczywistniania władz;, przez zbiorowy podmiot suwerenności - demokrację bezpośrednią i demokrację przedstawicielską (pośrednią). Z teoretycznego punktu widzenia bałoby pewnie najlepiej, gdyby władzę sprawował bezpośrednio sam suweren. za czym opowiadał się J. J. Rousseau. Problem jednak w tym, że - co Rousseau także dostrzegał -jest to niewykonalne w przypadku, gdy zbiorów\ podmiot suwerenności - naród czy lud - liczy kilka, kilkadziesiąt lub nawet kilkaset milionów członków i zajmuje duże terytorium. W takich przypadkach podstawową postacią sprawowania władzy przez suwerena musi być demokracja przedstawicielska (pośrednia).
Współcześnie rozwija się swoista ideologia i apologia demokracji, wyrażająca się również w powiedzeniu, że demokracja jest ustrojem najlepszym ze wszystkich, ponieważ jest ustrojem najmniej złym. Ma bowiem również swoje słabości, a nawet wady. Jednak generalnie potwierdzić trzeba za A. Łopatką9, że państwo demokratyczne jest lepsze od jakiegokolwiek niedemokratycznego, gdyż jest w nim najwięcej wolności jednostki i najmniej przymusu, co sprawia, że jest ona ustrojem najłatwiejszym do zaakceptowania przez wszystkich. Demokracja stanowi więc najbardziej pożądany, optymalny model organizacji i funkcjonowania państwa. Bardzo racjonalnie postrzegał to zagadnienie XIX-wieczny badacz demokracji A. de Tocąuexillc (1805-1859), gdy na podstawie doświadczeń amerykańskich pisał: Demokracja nie daje narodowi rządu najbardziej sprawnego, lecz dokonuje tego, czego najzręczniejszy rząd dokonać nie jest w stanie: rodzi w całym organizmie społecznym niespokojne ożywienie, przemożną siłę i energię, które nie mogłyby bez niej zaistnieć, i które-przy sprzyjających okolicznościach - mogą zdziałać cuda. Na tym polega jej prawdziwa wartość.
21. Demokracja przedstawicielska

Generalnie można stwierdzić, że istotą demokracji przedstawicielskiej (pośredniej) jest podejmowanie decyzji w imieniu zbiorowego suwerena przez organ (organy) przedstawicielski pochodzący z wyborów. Charakter tak rozumianego organu należy przypisać parlamentowi. Dla rzeczywistego istnienia demokracji przedstawicielskiej nie wystarczy jednak samo istnienie parlamentu. Konieczne jest spełnienie szeregu wymagań szczegółowych, dotyczących zwłaszcza:
• demokratycznej procedury wyłaniania składu parlamentu (wyborów),
• silnej pozycji tak wyłonionego parlamentu w systemie organów władzy publicznej.
Spełnienie tych warunków w państwie pozwala mówić o istnieniu w nim parlamentaryzmu, rozumianego jako model rządzenia, który zakłada:
• zwierzchnią lub co najmniej równorzędną pozycję parlamentu wobec rządu,
• istnienie realnego związku między stosowanymi metodami rządzenia a demokratyczno-liberalnymi zasadami politycznymi2. Nie ulega wątpliwości, że najbardziej rozpowszechnioną współcześnie postacią sprawowania władzy przez suwerena okazuje się demokracja przedstawicielska. Jest to spowodowane przede wszystkim względami natury organizacyjnej (rozległość współczesnych państw, duża liczba mieszkańców, konieczność podejmowania wielu decyzji). Nawet w tych państwach, w których kształtuje się w praktyce model demokracji mieszanej, łączące i formy przedstawicielskie z formami demokracji bezpośredniej, za fundament urzeczywistniania władzy przez suwerena uznaje się demokrację pośrednią. Trafnie zwrócono uwagę w piśmiennictwie29, że demokracja pośrednia nie przezwycięża podziału na rządzących i rządzonych, kieruje natomiast uwagę na problemy kontroli elit władzy przez obywateli.
Przedstawicielstwo, reprezentacja, to nieodzowny element składowy współczesnych systemów demokratycznych. Od dawna, bowiem u wielu teoretyków spotyka się tezę, iż zasada suwerenności narodu i zasada reprezentacji są we współczesnych demokracjach sprzęgnięte nierozdzielnie. Właśnie, dlatego zasadę reprezentacji traktuje się w piśmiennictwie naukowym jako jeden z podstawowych prawnopolitycznych komponentów demokracji.
22 Demokracja bezpośrednia

W literaturze przedmiotu można spotkać wiele prób definiowania terminu: demokracja bezpośrednia. W większości z nich demokrację bezpośrednią rozumie się jako taki sposób sprawowania władzy, w którym decyzje publiczne są podejmowane bezpośrednio przez suwerena (dokładniej mówiąc przez obywateli uczestniczących w podjęciu tych decyzji) bez pośrednictwa jakichkolwiek (nawet demokratycznie wyłonionych) organów władzy publicznej. Demokracja bezpośrednia w większości współczesnych państw jest traktowana jako uzupełniająca (subsydiarna), a czasem nawet jako incydentalna w stosunku do demokracji pośredniej, postać sprawowania władzy przez suwerena. Odnotować jednak należy trafną uwagę sformułowaną w piśmiennictwie, że demokracja bezpośrednia jest nadal ważnym mechanizmem przezwyciężania odwiecznego podziału na rządzących i rządzonych i stąd jest bliska postulatom zgłaszanym przez populistów.

W literaturze przedmiotu do form demokracji bezpośredniej zalicza się najczęściej:
1) zgromadzenia ludowe (obywateli),
2) referendum,
3) inicjatywę ludowa, (obywatelską),
4) weto ludowe (obywatelskie).

Ad. 1. Zgromadzenia ludowe, to zebrania ogółu obywateli, uprawnionych do podejmowania rozstrzygnięć (decyzji) w ramach procesu sprawowania władzy publicznej. Ze zrozumiałych względów zgromadzenia ludowe należą do instytucji występujących rzadko, na nierozległych obszarach i o niewielkiej liczbie ludności. Znane są one w trzech małych kantonach Szwajcarii, opisywane są także jako znana od czasów kolonialnych forma podejmowania rozstrzygnięć w niewielkich gminach dwóch stanów USA i praktykowane również w niewielkich parafiach Anglii i Walii. Podczas zgromadzeń ludowych podejmuje się decyzje w najważniejszych sprawach lokalnych. Zwykle głosowanie jest jawne, poprzedzone dyskusją.

Ad. 2. Pojęcie referendum pochodzi od łacińskiego słowa re/ero, co znaczy przedstawić, oddać, odwołać się. Współczesna postać referendum wzięła początek w czasach kształtowania się nowych rozwiązań ustrojowych w okresie przechodzenia wielu państw od feudalizmu do kapitalizmu. Jak definiuje tę instytucję E. Zieliński, referendum to sposób bezpośredniego decydowania wyborców, w drodze głosowania, o różnych sprawach życia państwowego kraju lub określonego terytorium, będących przedmiotem głosowania i ze skutecznością wskazaną w akcie prawnym, stanowiącym podstawę tego głosowania. Nazywane bywa często głosowaniem powszechnym.

Ad. 3. Inicjatywa ludowa (Szwajcaria, Włochy, Polska, niektóre stany USA). Uprawnienie określonej liczebnie przez prawo grupy obywateli do skierowania ze skutkiem prawnym wniosku w sprawie ustanowienia określonego aktu normatywnego (z reguły rangi ustawowej) przez uprawniony organ państwowy lub w drodze referendum.

Ad. 4. Weto ludowe (obywatelskie), to forma poza przedstawicielskiej demokracji, znana jedynie w systemach ustrojowych Szwajcarii i Włoch. Istotą tej instytucji jest przyznanie określonej prawnie grupie obywateli uprawnienia do zgłoszenia protestu w stosunku do aktu normatywnego uchwalonego przez parlament - we wskazanym czasie po uchwaleniu takiego aktu. Na określenie tej formy demokracji bezpośredniej używa się często terminu referendum - weto, ponieważ konsekwencją zastosowania tego środka prawnego jest z reguły konieczność poddania zakwestionowanego aktu normatywnego pod głosowanie powszechne (referendum), które może ewentualnie zadecydować o całkowitej lub częściowej abrogacji (uchyleniu) tego aktu.
Weto ludowe to instytucja wykorzystywana w państwach, w których istnieje, z różną intensywnością. Trafnie wskazuje się przy tym, że nie jest to forma, w jakiej suweren regularnie ingeruje w proces sprawowania władzy państwowej.
Państwem przodującym - zarówno w przeszłości, jak i obecnie - w wykorzystywaniu form demokracji bezpośredniej, jest Szwajcaria.
23. Poglądy na istotę prawa

Kierunek pozytywistyczny (druga połowa XIX w. i początek XX w.) uznaje, że prawem jest zespół norm (wypowiedzi o powinnym zachowaniu) ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu (prawo pozytywne). Zwolennicy pozytywizmu prawniczego (najbardziej znani - J, Austin. G. Jellinek) traktowali jako sprawę akcydentalną to. czy normy te pozostają w zgodzie z jakimś systemem norm moralnych, religijnych czy obyczajowych. Większą wagę przywiązywali do sprawy zapewnienia tzw. bezpieczeństwa prawnego, a więc dostatecznej stabilności, jasności. zupełności i pewności prawa. Wskazywali, że normy prawne charakteryzują się trzema cechami dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie, są ustanawiane przez autorytet zewnętrzny wobec adresatów, ich przestrzeganie jest zagwarantowane przymusem, którym może posługiwać się władza publiczna.

Kierunek prawno-naturalny zakłada, że prawo pozytywne nie jest wyłącznym, ani najwyższym wzorem zachowań, bowiem ludzie są związani także prawem natury - normami lub choćby ideałami niebędącymi wytworem ludzkiego stanowienia. Zdaniem zwolenników prawa natury, prawo to obowiązuje niezależnie od woli ludzkiej, jest przez człowieka tylko odkrywane, a wypływa z natury społeczeństwa, z natury rzeczy, z natury ludzkiej, z wzorców postępowania nadawanych przez istoty nadprzyrodzone - zawsze sprawiedliwe i najlepsze W ujęciach tradycyjnych (np. tomistycznym, akceptowanym przez kościół katolicki) prawo natury wywodzi się z objawionej woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach. Niektóre współczesne koncepcje prawa natury nie odwołują się jednak do prawa objawionego, lecz do godności człowieka (jak np, w art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 02.04.1997r), do ideałów kultury, do wzorów „dobrego prawa" itp.

Kierunek realistyczny podkreśla równie mocno swój sprzeciw wobec koncepcji pozytywistycznych, jak i prawno-naturalnych. Koncepcje realistyczne wyrażają się w różnych teoriach i doktrynach. Warto wskazać zwłaszcza na dwie funkcjonalizm i psychologizm.

Funkcjonalizm. jako pewna grupa kierunków w teorii prawa rozwijających się zwłaszcza w pierwszej połowie XX w. w Stanach Zjednoczonych, traktuje prawo jako czynnik faktycznego kształtowania zachowań się ludzi. W rozumieniu funkcjonalizm u mało istotne jest to. czy norma prawna została należycie odtworzona na podstawie przepisów prawnych i jaka była jej podstawa kompetencyjna, jakie zamiary prawodawcy - twórcy normy. Ważne natomiast jest dla funkcjonalizmu, czy i jak norma kształtuje zachowanie się ludzi.

Psychologizm to kierunek, który sprowadzał prawo, zjawisko prawne, w całości lub w głównej mierze do określonych zjawisk psychicznych występujących u członków społeczeństwa, a związanych normą prawną (L. Petrażycki, 2 połowa XIX w. i 1 połowa XX). Dla Petrażyckiego norma prawna to zjawisko ze sfery psychicznej, a więc „projekcja przeżycia emocji prawnej", gdyż - jego zdaniem - normy prawne ujawniają się w naszej psychice, są wyobrażeniami sposobów zachowania.
24. Pojęcie prawa, prawo a państwo

Prawo – zespół norm postępowania. Normy te są chronione przez państwo i zabezpiecza ono ich stosowanie. Wg. Łopatki – Prawo to całokształt generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania, ustanowionych lub uznanych przez państwo, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo.

W literaturze przedmiotu wskazuje się. że cechą wyróżniającą prawo od innych norm istniejących w społeczeństwie są ścisłe i różnorodne związki prawa z państwem. Charakteryzując te związki najczęściej wskazuje się na:
1) związek genetyczny, przejawiający się w tym, że prawo i państwo powstały w tym samym czasie i w wyniku podobnych procesów społecznych;
2) wielostronne związki funkcjonalne, przejawiające się we wzajemnych uzależnieniach prawa i państwa w toku codziennego bytu tych zjawisk.

W literaturze przedmiotu od dawna zwraca się uwagę na ścisłe związki państwa z prawem3. Wśród nich wskazuje się często na związek genetyczny obu zjawisk, przejawiający się w tym, że mają one wspólną genezę, powstały razem i z powodu takich samych przyczyn. Na stanowisku takim stoją zwolennicy tezy o wieczności państwa, którzy są przekonani o wieczności również prawa jako zjawiska społecznego (itbi societas ibi ius), zwłaszcza zaś wieczności prawa natury, pochodzącego ich zdaniem - tak jak władza - od istoty nadprzyrodzonej. Teorię tę prezentują też akceptanci poglądów o hi-storyczności państwa, którzy wskazują, że państwo i prawo powstały w tym samym czasie i w wyniku podobnych procesów społecznych (wewnętrznych lub zewnętrznych).
Wielostronnie postrzegane są w piśmiennictwie związki funkcjonalne państwa i prawa. Państwo jest kreatorem prawa - ustanawia ono normy prawne albo decyduje, że niektóre z tych norm przestają być obowiązujące, a także uznaje pewne normy społeczne za normy prawne. Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swoje funkcje władcze wobec wszystkich podmiotów podległych jego władzy suwerennej. Państwo stoi na straży norm prawnych. Zabezpiecza ich przestrzeganie przez adresatów, za pomocą wszelkich dostępnych mu środków - organizacyjnych, ekonomicznych i ideologicznych, a w razie konieczności -za pomocą przymusu państwowego.
Prawo określa strukturę, kompetencje i tryb funkcjonowania organów państwowych, prawnie legitymizując w ten sposób władzę państwową. Prawo wyznacza status jednostki w państwie, określając jej wolności, prawa i obowiązki. Jest wyrazem polityki państwa. Zjawiskiem politycznym, wielostronnie uwikłanym w procesy sprawowania władzy w państwie. Związek prawa z procesami sprawowania władzy wyraża się szczególnie w tym. że:
• prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, wyznaczając zakazy i nakazy określonego zachowania się preferowanego przez władzę, poparte możliwością zastosowania przymusu państwowego; dzięki temu rządzący mogą osiągać zakładane przez siebie cele;
• prawo wyznacza ramy (a przynajmniej powinno je wyznaczać), w jakich mogą poruszać się podmioty sprawujące władzę (cele władzy, struktury władzy, kompetencje, procedury podejmowania decyzji);
• prawo wyraża określone treści aksjologiczne preferowane przez władzę, kształtując w ten sposób wyobrażenia, podstawy i zachowania adresatów.
Nie należy jednak zapominać, że prawo jest w pewnym stopniu samodzielne, autonomiczne w stosunku do polityki państwa. Posługiwanie się prawem wyłącznie jako narzędziem sprawowania władzy publicznej może prowadzić do instrumentalizacji prawa. Doświadczenie historyczne przekonuje zaś, że instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je jako skuteczne narzędzie sprawowania władzy.
25. Prawo a inne zespoły norm społecznych

Prawo nie jest jedynym regulatorem zachowań ludzkich, ani też jedynym zespołem norm społecznych. Obok a niekiedy zamiast prawa, działa-jąnormy: moralne, obyczajowe, organizacji społecznych itd Z punktu widzenia nauki prawa oraz jego przestrzegania i stosowania najważniejsze znaczenie mają związki między prawem a moralnością (normami moralnymi).
Moralność jest historycznie ukształtowanym zespołem norm postępowania ludzi, według których ocenia się zachowanie ludzi wobec siebie, wobec społeczeństwa, wobec państwa i innych organizacji społecznych jako dobre, albo jako złe. U podłoża norm moralnych leży ocena - co jest dobre, a co złe. Moralność jest zjawiskiem historycznym, ulegającym zmianom wraz z rozwojem ludzkości czy poszczególnych społeczeństw. Normy moralne są częściowo odmienne w różnych środowiskach, grupach społecznych, społeczeństwach.
Normy moralne różni wiele elementów od norm prawnych. Jak wskazują T. Stawecki i P Winczorek4, różnice te dotyczą.
- przedmiotu regulacji; prawo reguluje tylko zachowania społeczne człowieka, a moralność także przeżycia oraz relacje człowieka do Boga, przyrody,
- funkcji i charakteru regulacji: występuje wielość systemów moralnych na terytorium państwa, przy jednym systemie prawnym,
- genezy norm należących do moralności i prawa; normy moralne wpajane są przez wychowanie i uznawane są za własne (internalizacja norm), normy prawne obowiązują ze względu na nakaz władzy państwowej,
- sposobu ogłoszenia i formalizowania norm; normy moralne nie są z reguły spisane i uporządkowane, normy prawne zazwyczaj są,
- sposobu obrony wzorów określanych w normach, czyli sposobu sankcjonowania norm; sankcją naruszenia normy moralnej jest potępienie i odrzucenie ze strony grupy społecznej, zaś sankcją naruszenia normy prawnej zastosowanie przymusu państwowego.
Dodać tutaj należy, że normy prawne i normy moralne różni także ujęcie uprawnień i obowiązków. Normy prawne można określić jako dwustronne, bo regulują i uprawnienia, i obowiązki podmiotów prawa, a normy moralne jako jednostronne, gdyż wskazują tylko powinności, bez nadawania uprawnień.
Między prawem a moralnością występują jednak nie tylko różnice, ale także rozmaite związki. Powiązania między nimi dotyczą zarówno treści każdego z tych zespołów norm, jak i ich funkcjonowania w praktyce społecznej. Wspomniani wyżej T. Stawecki i P. Winczorek wyodrębniają dwa rodzaje takich powiązań:
a) treściowe,
b) funkcjonalne
Cechą wspólną prawa i moralności jest to, że regulują one w dużej części te same zachowania ludzi. Mają przy tym często taką samą treść, a więc nie tylko, że się nie wykluczają, ale wręcz się dopełniają, wzmacniając nawzajem siłę swego oddziaływania. Sfery zastosowania norm prawnych i norm moralnych w znacznej części się pokrywają. Związki funkcjonalne między prawem a moralnością ujawniają się w procesie tworzenia prawa, jego stosowania przez organy państwa oraz przestrzegania przez obywateli.
Normy obyczajowe to reguły postępowania ukształtowane w świadomości ludzi w wyniku społecznego nawyku. Obyczaje wiążą się z uznaniem, że dana reguła zachowania ludzi jest powszechnie przyjęta i „uświęcona" tradycją, a więc, że tak właśnie należy postępować. Normy obyczajowe odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach, jest przyjęte - nie jest przyjęte", „wypada- me wypada" czynie w danych okolicznościach, w danym środowisku itp Normy obyczajowe kształtują się w procesie wielokrotnego powtarzania tych samych zachowań w analogicznych okolicznościach, co prowadzi do przeświadczenia, że właśnie tak należy postępować.
Między normami prawnymi zawartymi w aktach prawotwórczych państwa a normami obyczajowymi istnieje ostra granica Państwa szanują jednak normy obyczajowe i na ogół me czynią przeszkód w ich przestrzeganiu. Niekiedy nawet najwyższe organy państwowe w pewnym zakresie kierują się normami obyczajowymi, które nazywane są wówczas przez naukę zwyczajem konstytucyjnym. Państwa przeciwstawiają się zaś przestrzeganiu takich norm obyczajowych, które nakazują zachowania sprzeczne z wartościami uznanymi przez władze państwowe.
Normami organizacji społecznych są wszelkie normy pochodzące od którejkolwiek z tych organizacji, jeżeli nie ma ona charakteru państwowego. Normy organizacji społecznych zawarte są przede wszystkim w statutach i programach tych organizacji, w uchwałach ich władz centralnych i terenowych. Bez wątpienia najważniejszą rolę wśród organizacji społecznych odgrywają partie polityczne i związki zawodowe. Normy przez nie tworzone są nierzadko spisane i usystematyzowane.
Normy organizacji społecznych różnią się od norm prawnych pod wieloma istotnymi względami. Powstają nie za sprawą państwa, lecz są dziełem danej organizacji społecznej. Na straży ich przestrzegania stoi nie państwo, ale sama organizacja. Najostrzejszą sankcją za nieprzestrzeganie norm danej organizacji może być wydalenie z organizacji.
Cechą wspólną prawa i norm organizacji społecznych jest to, że współcześnie te ostatnie są przeważnie formułowane równie precyzyjnie jak normy prawne. Są też zazwyczaj kodyfikowane. Niektóre normy organizacji społecznych są tożsame treściowo z odpowiednimi normami prawa.
istnieje generalna zasada, że normy organizacji społecznych nie mogą być sprzeczne z prawem obowiązującym w danym państwie. Normy organizacji społecznych wywierają jednak również określony wpływ na prawo. Rozmiary i charakter tego wpływu zależą od rodzaju i pozycji danej organizacji w społeczeństwie. Często istotny wpływ na prawo wywierają normy organizacji wyznaniowych (np. normy kościoła katolickiego czy islamu), zwłaszcza zaś normy partii politycznych.
26. Praworządność

Pojęcie praworządności odnosi się do przestrzegania prawa przez organy władzy publicznej. Zasada praworządności adresowana jest do tych, którzy sprawują rządy w państwie. Pojęcia praworządności nie należy natomiast - takie jest dzisiaj dominujące stanowisko nauki - odnosić do zachowań obywateli. Praworządność, powtórzmy to raz jeszcze, dotyczy działań państwa, wiąże się ściśle z kwalifikacją prawną władczych działań organów władzy publicznej, przejawiających się bądź w formie stanowionych norm ogólnych (tworzenie prawa), bądź w formie norm indywidualnych (stosowanie prawa),
W doktrynie znane są dwie konkurencyjne koncepcje praworządności, które zrodziły się na tle sporu w kwestii wartościowania (warstwy ocennej) zawartego w pojęciu praworządności. Znane są pod nazwą formalnej koncepcji praworządności oraz materialnej koncepcji praworządności
W ujęciu zwolenników formalnej koncepcji praworządności za praworządne uznaje się państwo, w którym prawo jest przestrzegane przez organy władzy publicznej. Treść tego prawa (jego aksjologiczna, czyli wartościująca „zawartość') jest z tego punktu widzenia obojętna. Przyjmuje się, że przestrzeganie prawa przez państwo jest wartością samoistną, ponieważ daje obywatelom poczucie pewności i przewidywalność decyzji podejmowanych przez władze publiczne. Przestrzeganie prawa jest tu dyrektywą bezwzględną, wynikającą z samego faktu obowiązywania prawa. Za K. Opałkiem i W. Zakrzewskim można przy toczyć definicję praworządności, która dobrze oddaje jej koncepcję formalną: praworządność jest to organizowanie i wykonywanie działalności państwowej na podstawie przepisów prawa6
Zwolennicy materialnej koncepcji praworządności uważają. Ze problemu praworządności me można jednak sprowadzać tylko do aspektów formalnych - aby przestrzegano prawa, aby posługiwano się nim jako instrumentem organizowania działalności państwowej. Ich zdaniem chodzi również o to, jakie ma być to prawo, jaką treść mają mieć normy prawne, których należy przestrzegać. Prawo bowiem nie zawsze musi być, dobre, ale czasem bywa ono także „złe" Wszak ludobójcy hitlerowscy czy komunistyczni także zazwyczaj zasłaniali się tym. że ich działania są zgodne z prawem ich państwa, podczas gdy prawo to zawierało postanowienia ewidentnie niedobre, a nawet nieludzkie
Formalnemu pojmowaniu praworządności przeciwstawia się argumenty natury materialnej Wskazuje się. iż pewnych, powszechnie akceptowanych elementarnych praw życia społecznego me wolno naruszać. Za praworządne uznaje się więc państwo, które nie tylko przestrzega prawa, ale w którym prawo spełnia pewne postulaty aksjologiczne odnoszące się do jego treści i formy. Katalog wymogów i postulatów wobec prawa, a także ich hierarchia bywają oczywiście zmienne historycznie oraz zróżnicowane w zależności od przekonań politycznych, filozoficznych, moralno-świato poglądowych osoby formułującej te wymogi i postulaty. Dość powszechnie jednak (także w polskiej nauce prawa) spotyka się poglądy, że prawo powinno: być równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw.
W świetle takiego stanowiska materialną definicję praworządności można sformułować następująco: praworządność to organizowanie i wykonywanie działalności państwowej na podstawie przepisów prawa, gdy prawo to jest równe dla wszystkich oraz zapewnia podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela.
Podejmując próbę rozstrzygnięcia dylematu między koncepcją praworządności formalnej a materialną koncepcją praworządności należy zgodzić się z poglądem tych autorów, którzy uznają, iż punktem wyjścia powinna być koncepcja formalnego przestrzegania prawa.8 Należy jednak przy tym równocześnie dostrzegać, że materialna koncepcja praworządności trafnie sygnalizuje, iż obowiązywanie i stosowanie norm prawnych me może byc zupełnie oderwane od społecznych funkcji prawa, jego celów i wartości ważnych społecznie. Stąd fundamenty systemu prawnego zawartego w konstytucji powinny zawierać podstawowe wartości stanowiące dorobek cywilizacyjny europejskiego kręgu kulturowego. Katalog tych wartości pojmowany jest w nauce prawa dość jednolicie, a obejmuje takie wartości jak: godność człowieka, wolność człowieka, równość wobec prawa, prawo do życia, bezpieczeństwo jednostki, wolność sumienia i poglądów, wolność działania przewidzianą w granicach gwarantujących nieszkodzenie innym, prawo do własności itp.
Praworządność jest dzisiaj jedną z zasad ustrojowych demokratycznego państwa prawnego. Zasadę tę ustanawia Konstytucja RP w art. 7, stwierdzając w tej materii: ,.Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa.

27. Akt prawny, przepis prawny, norma prawna

Nazwa „akt prawny" używana jest w języku prawniczym (tzn. języku środowisk prawniczych) na określenie dwu różniących się od siebie zjawisk prawnych, a mianowicie na oznaczenie indywidualnych aktów prawnych i normatywnych aktów prawnych Trafnie wskazuje się w literaturze przedmiotu, że byłoby bezzasadne przeciwstawianie sobie tych pojęć, bowiem sugerowałoby, że tylko te ostatnie akty mają charakter normatywny, zaś akty indywidualne nie mają takiego charakteru. W rzeczywistości akty indywidualne także mają cechy normatywnosci. Tyle tylko, że normatywne akty prawne ustalają reguły zachowania o cechach generalności, a indywidualne akty prawne ustanawiają indywidualne reguły zachowania Indywidualnymi aktami prawnymi nazywane są:
1) wydawane w sprawach jednostkowych (indywidualnych) na podstawie przepisów obowiązującego prawa decyzje organów państwa rodzące skutki prawne (orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne), które są aktami stosowania prawa.
2) wszelkie czynności prawne rodzące skutki prawne.
Wśród indywidualnych aktów prawnych wyróżnić można akty jednostronne i dwustronne. Jednostronnymi są:
a) decyzje organów państwa dochodzące do skutku niezależnie od woli podmiotu, którego dotyczą (np. decyzja o wywłaszczeniu, wyrok skazujący),
b) czynności prawne dochodzące do skutku przez oświadczenie woli jednej tylko strony (np. sporządzenie testamentu).
Akty dwustronne to:
a) decyzje organów państwa wywołujące następstwa prawne za zgodą lub na wniosek osoby zainteresowanej (np. wydanie zezwolenia na budowę na wniosek konkretnej osoby);
b) czynności prawne dochodzące do skutku mocą oświadczenia woli dwu lub więcej stron (np. umowa cywilnoprawna).
Normatywnymi aktami prawnymi, które stanowią w tym podrozdziale główny przedmiot naszego zainteresowania, są tworzone (stanowione lub uznane) przez organy państwowe posiadające kompetencję prawotwórczą akty różne rodzajowo (np. konstytucja, ustawy, rozporządzenia), których cechą wspólną jest jednak to. że ich mocą ustanawiane są normy prawne regulujące jakiś stosunek społeczny lub zespół stosunków społecznych. Tylko te akty zawierają przepisy prawne stanowiące „materiał" do budowy norm prawnych. Normy określają zas reguł)' postępowania o cechach ge-nerainości i nie „konsumują się" w jednym zachowaniu adresatów. Akty normatywne mają współcześnie postać tekstu drukowanego, ogłoszonego w sposób przewidziany przez prawo.
W toku praktyki tworzenia prawa wypracowano schemat budowy aktu normatywnego. Biorąc pod uwagę polską praktykę, wyróżnić można następujące elementy w strukturze aktu normatywnego:
a) nazwa rodzajowa,
b) data uchwalenia (ustanowienia),
c) tytuł,
d) preambuła (uroczysty wstęp),
e) wskazanie podstawy prawnej,
f) część zasadnicza,
g) przepisy końcowe,
h) podpis


..Przepis prawny" i „norma prawna" to podstawowe pojęcia nauk prawnych. Nazwa „przepis prawny" występuje zarówno w język u prawnym (tzn. języku tekstów prawnych), jak i w języku prawniczym. „Norma prawna" to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego.
W rozważaniach prawoznawstwa można spotkać różne stanowiska w kwestii stosunku wzajemnego pojęć „przepis prawny" i „norma prawna" Niektórzy autorzy utożsamiają oba określenia. Inni uzasadniają, że termin „przepis prawny" należałoby traktować jako wyłączny, czyniący zbędnym nazwę, norma prawna". Przeważają jednak nada! poglądy, w których dostrzega się potrzebę i użyteczność używania obu tych pojęć i oznaczania nimi różniących się od siebie desygnatów. Takie stanowisko zostało, więc zaprezentowane w tym podręczniku, gdzie będziemy odróżniać normę prawną od przepisu prawnego.
Przepisem prawnym będziemy nazywali każdą jednostkę zdaniową, w sensie gramatycznym, aktu normatywnego Przepis prawny jest to więc zwrot językowy zawarty w akcie normatywnym, stanowiący część redakcyjną, techniczną tego aktu. wyodrębnioną przez prawodawcę w postaci artykułu, paragrafu, punktu lub w innej postaci zdaniowej. Przepis prawny wyrażony jest zawsze wprost w akcie normatywnym przez kompetentny organ prawotwórczy.
W nauce prawa dokonuje się różnorodnych klasyfikacji przepisów prawnych, w zależności od ich budowy gramatycznej i logicznej oraz kryterium wydzielenia.
Powszechnie wyróżnia się przepisy
1. nakazujące - spośród wielu możliwych w danej sytuacji zachowań wskazują one tylko na jedno jako na zgodne z tym przepisem
2. zakazujące - spośród wielu możliwych w danej sytuacji zachowań zabraniają jednego z nich określonego w przepisie
3. uprawniające (upoważniające) - przewidują możliwość wyboru przez adresata przepisu sposobu zachowania się w danej sytuacji.
4. przepisy bezwzględnie obowiązujące zwane też imperatywnymi; Bezwzględnie obowiązujący (imperatywny) charakter przepisów polega na tym. że w każdym przypadku przewidzianym przez dany przepis jego postanowienia mają znaleźć zastosowanie, bowiem me dopuszcza on żadnych możliwości odmiennego zachowania się podmiotów od tego, jakie sam wskazuje (narzuca).
5. przepisy względnie obowiązujące zwane też dyspozytywnymi. Przepisy względnie obowiązujące (dyspozytywne) pozostawiają podmiotom stosunku prawnego swobodę kształtowania własnego zachowania i wzajemnych relacji. Przepisy te znajdą zastosowanie dopiero wówczas, gdy podmioty te pewnych elementów łączącego je stosunku prawnego nie ustaliły. Pierwszeństwo ma, więc tu wola stron, a przepisy dyspozytywne stosuje się jedynie posiłkowo.
6. przepisy ogólne - Przepis ogólny rozumiany jest jako reguła powszechna.
7. przepisy szczegółowe - przepis szczegółowy (szczególny) ustanawia wyjątki od postanowień reguły powszechnej.
8. przepisy blankietowe - to przepisy ustalające ujemne skutki prawne (sankcje) za zachowania niezgodne z bardzo ogólnie zazwyczaj wymienionymi przepisami prawa (np. różnorakie przepisy o porządku ruchu na drogach publicznych określają należne sposoby zachowania się adresatów, inny zaś, blankietów przepis prawa wykroczeń ustanawia sankcję za zachowanie niezgodne z owymi przepisami).
9. przepisy odsyłające - ustalane są w celu uniknięcia w tekstach prawnych wielokrotnego powtarzania tych samych postanowień. Dokonuje się to drogą odesłania przez jeden przepis prawny do innych przepisów dotyczących danego zagadnienia.

Normą prawną będziemy nazywać regułę zachowania, która na podstawie przepisów prawnych została skonstruowana przez prawoznawców, którzy sprecyzowali jej niezbędne elementy. Normę prawną traktujemy więc jako „zjawisko" ściśle związane z przepisami prawa, a mówiąc konkretnie jako znaczenie przepisów prawa Uznajemy normy prawne za treść prawa, zaś przepisy prawne za jego formę.
Za J Kowalskim określimy normę prawną jako regułę postępowania stworzoną na podstawie przepisów prawnych, która zawiera warunki powinnego zachowania się, regułę tegoż zachowania i konsekwencję niezastosowania się do wymogów reguły,2 Jest to jeden z możliwych sposobów postrzegania struktury normy prawnej, najczęściej występujący w polskiej nauce prawa, który można określić mianem trójelementowej koncepcji struktury normy prawnej Bardziej szczegółowa analiza zaproponowanej wyżej definicji dotyczyć będzie dwoi grup zagadnień:
1) relacji pomiędzy normą prawną a przepisem prawnym.
2) struktury wewnętrznej normy prawnej.
Stosunek wzajemny między normą prawną a przepisem prawnym może być taki, że jeden przepis prawny może zawierać w swej treści jedną, dwie lub więcej norm prawnych, częściej jednak zawiera jedynie część normy.

Zwolennicy trójelementowej koncepcji wyróżniają w strukturze normy prawnej 3 niezbędne i ściśle ze sobą powiązane elementy – człony:
- hipotezę – warunki, których istnienie powoduje możliwość przypisywania komuś obowiązku lub uprawnienia.
- dyspozycję – wyznacza sposób zachowania adresata, gdy spełnione zostają warunki zawarte w hipotezie
- sankcję – określa konsekwencje prawne zachowania niezgodnie z obowiązkiem sformułowanym w dyspozycji np. sankcja karna, egzekucyjna, nieważności.
28. Źródła prawa - pojęcie i system źródeł

Mając na względzie różne możliwe pojmowania terminu „źródło prawa", będziemy pod tym pojęciem rozumieć decyzje organów państwowych tworzące prawo oraz formy, które przybierają akty tworzenia prawa. Nie każda decyzja organu państwa jest źródłem prawa. Źródłami prawa są tylko te decyzje organów władzy publicznej, skutkiem których są tworzone nowe (lub uznawane za prawne wcześniej istniejące) normy postępowania - skierowane do abstrakcyjnie określonego adresata i zakładające powtarzalność zachowań adresatów. Materialnym wyrazem takich decyzji są akty normatywne (akty prawotwórcze), które będziemy więc uważać za źródła prawa. W decyzjach owych ujawnia się wola państwa wyrażona we właściwym trybie i we właściwej formie, przy czym forma odgrywa tutaj bardzo istotną rolę (ważne jest. czy będzie to ustawa, rozporządzenie, uchwała itd.)
W każdym państwie występuje więcej niż jeden rodzaj źródeł prawa Zazwyczaj mamy do czynienia ze znaczną ich różnorodnością. Ta różnorodność źródeł prawa zmusza do ich systematyzacji i hierarchizacji. Wszystkie źródła prawa czynne w danym państwie stanowią pewien system źródeł prawa. Jak pisze A. Łopatka, przez system źródeł prawa w danym państwie rozumie się całokształt jego źródeł w ich wzajemnym powiązaniu, ujmowanych z punktu widzenia tego, co jest im wspólne i co je różnicuje!! Pozycja poszczególnych rodzajów- źródeł prawa w systemie zależna jest od trojakiego rodzaju czynników.
1) zasadniczym czynnikiem wyznającym miejsce danego źródła prawa w systemie jest pozycja, jaką zajmuje w systemie organów władzy publicznej ten organ, od którego to źródło pochodzi im organ ten jest wyżej usytuowany w hierarchii organów, tym wyższa jest pozycja danego źródła prawa w systemie źródeł prawa. Zależność ta generalnie daje o sobie znać w formie źródła prawa Usytuowanie danego źródła prawa w systemie wywiera z koleś bezpośredni wpływ na moc prawną zawartych w tym źródle norm prawnych, im wyższa pozycja źródła, tym normy prawne w nim zawarte mają wyższą moc prawną. Moc prawna norm prawnych obowiązujących w danym państwie nie jest bowiem jednakowa. Są normy mające wyższa i normy mające niższą moc prawną (należy przy tym pamiętać, ze moc obowiązująca każdej normy prawnej jest zawsze jednakowa).
Pozostałe dwa czynniki w mniejszym stopniu wpływają na miejsce danego źródła prawa w systemie źródeł prawa Należą do nich.
2) treść danego źródła prawa, a więc waga społeczna i polityczna materii, której ono dotyczy; im materia ważniejsza, tym pozycja źródła prawa powinna być wyższa.
3) tryb, w jakim dane źródło prawa powstaje, im tryb ten bardziej precyzyjnie reglamentowany jest przez prawo, tym pozycja źródła prawa powinna być wyższa.
System źródeł prawa każdego państwa ma strukturę hierarchiczną. Poszczególne rodzaje źródeł prawa zajmują w tym systemie stałą pozycję - wyższą lub niższą. Między źródłami prawa mogą w systemie źródeł prawa zachodzić dwojakiego rodzaju powiązania;
1) najważniejsze znaczenie mają powiązania formalne. Najczęściej są to powiązania na zasadzie delegacji, polegające na tym, że źródło wyższego rzędu upoważnia (lub zobowiązuje) określony organ władzy publicznej do wydania źródła prawa niższego rzędu. Czasem owo źródło niższego rzędu uprawnia (lub zobowiązuje) inny organ władzy publicznej do wydania źródła jeszcze niższego rzędu. Tak więc podstawą obowiązywania źródła prawa zajmującego niższą pozycję w systemie źródeł prawa jest źródło hierarchicznie nadrzędne;
2) rzadziej występują między źródłami powiązania materialne (treściowe), polegające na tym, że tę samą dziedzinę stosunków społecznych regulują źródła prawa zajmujące rożne miejsce w systemie źródeł (np. sprawy obrony ojczyzny i służby wojskowej normowane są w Konstytucji, ustawach, rozporządzeniach Ministra Obrony Narodowej). Najogólniej można powiedzieć, że źródła prawa wyższego rzędu mogą w pewnym zakresie wyznaczać treść norm prawnych zawartych w źródłach niższego rzędu, ale tylko niekiedy treść tę przesądzają.
29. Sposoby tworzenia prawa

Prawo tworzone jest współcześnie najczęściej albo drogą jego stanowienia, albo w formie tzw. uznania. Podstawowym sposobem tworzenia prawa jest stanowienie prawa. Przez stanowienie prawa będziemy rozumieć świadome i celowe działania organów władzy publicznej, w wyniku, których powstają nowe normy prawne, normy, których przed tymi działaniami me było. Prawo może być stanowione samodzielnie przez jeden organ władzy publicznej (jednoosobowy lub kolegialny), a może też być rezultatem współstanowienia, gdy normy prawne powstają w wyniku decyzji dwu lub więcej organów (tak np. dla ustanowienia ustawy niezbędne są decyzje Sejmu, Senatu i Prezydenta RP).
 Stanowienie prawa jest aktem sformalizowanym, prospektywnym i konstytutywnym.
Stanowienie prawa jest zawsze bardziej lub mniej sformalizowane. Stanowienie jest procesem, którego przebieg wyznaczają określone normy prawne precyzujące warunki, przy których spełnieniu proces taki musi zachodzić. Normy te noszą nazwę norm kompetencyjnych Wyznaczają one-jaki organ, w jakich sprawach, o jakiej mocy prawnej, w jakim trybie stanowić może normy prawne. Spełnienie warunków ustanowionych przez normy kompetencyjne powoduje, że określona decyzja organu władzy publicznej staje się obowiązującą normą prawną (normami prawnymi).
Akty stanowienia prawa mają charakter prospektywny, co oznacza, że zwrócone są ku przyszłości; normują sytuację (wprowadzają pewne nakazy, zakazy, przyzwolenia) w stosunku do nieokreślonej z góry liczby stanów rzeczy wskazanych rodzajowo (abstrakcyjność normy) i wobec rodzajowo wskazanych adresatów (generalność normy). Konsekwencją tego jest również przyjęcie zasady, iż prawo me powinno działać wstecz.
Konstytutywność aktu stanowienia prawa wyraża się w tym, że na mocy decyzji kompetentnego organu władzy publicznej w akcie stanowienia wprowadzane są do systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne. Stanowienie tworzy (lub uchyla) normy. Jego celem i skutkiem nie jest natomiast stwierdzenie (deklarowanie, akt deklaratoryjny) obowiązywania norm już istniejących.
Pewną odmianą stanowienia praw a jest zawieranie umów o charakterze prawotwórczym. Tworzone w taki sposób prawo, nazywane prawem konsensualnym lub kontraktowym, powstaje nie w wyniku jednostronnej decyzji organu (organów) władzy publicznej, ale w drodze porozumienia i układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami. Tworzenie prawa w drodze zawierania umów (kontraktów, traktatów) jest rozpowszechnione w stosunkach międzynarodowych (prawo traktatowe). W Polsce w stosunkach wewnętrznych w ten sposób tworzona jest część prawa pracy (w formie tzw, zbiorowych układów pracy), a także unormowania dotyczące stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi
Drugim obok stanowienia, znacznie rzadziej występującym w państwie, sposobem tworzenia prawa jest uznanie. Polega ono na uznaniu przez państwo jakiejś już istniejącej normy społecznej (np. moralnej, obyczajowej) za normę prawa. Akt uznania składa się z dwu elementów: aktu aprobaty danej normy i aktu jej włączenia do zespołu norm prawnych Sam akt aprobaty, bowiem nie wystarczy. Państwo aprobuje olbrzymią większość istniejących norm społecznych. Ale tylko niektóre z nich włącza do zespołu norm prawnych. Uznanie przez państwo pewnych norm społecznych za normy prawne nie tworzy nowych norm, powoduje jedynie zmianę charakteru danych norm, które stają się normami prawnymi. Akt uznania może też zmienić krąg adresatów których uznana norma obowiązuje. W drodze uznania może stać się normą prawną każda norma już istniejąca lub mogąca powstać.
Szczególnym przypadkiem uznania jest recepcja prawa. Ma ona miejsce wtedy, gdy państwo przyjmuje jako obowiązujące w pewnych dziedzinach życia na swoim terytorium normy prawne innego państwa, czasem po niewielkich adaptacjach (tak np. liczne kraje europejskie, w tym Księstwo Warszawskie, recypowały francuski Kodeks Napoleona), Przedmiotem recepcji mogą być również, normy prawa międzynarodowego. Ma to miejsce wtedy, kiedy jakieś państwo przystępuje do organizacji międzynarodowej, która w wielu dziedzinach życia wytworzyła bogatą regulację prawną i akceptację tej regulacji czyni warunkiem przyjęcia danego państwa do tej organizacji (przykładem może być tutaj prawo Unii Europejskiej)

30. System źródeł prawa w RP

Zgodnie z postanowieniami obowiązującej Konstytucji RP z 02. 04 1997 r. źródła prawa w Polsce zostały podzielone na dwie grupy:
1. źródła powszechnie obowiązującego prawa
2. źródła prawa o charakterze wewnętrznym.

Podział taki znany był od dawna w nauce prawu
Źródła powszechnie obowiązującego prawa to takie, których adresatem mogą być wszelkie podmioty na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (osoby fizyczne, osoby prawne, inne jednostki organizacyjne) i które na te podmioty prawa mogą nakładać ciężary i obowiązki.



Do źródeł powszechnie obowiązującego prawa Konstytucja RP zaliczyła:
1. Konstytucję,
2. Ustawy,
3. Ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4. Rozporządzenia
5. Oraz na obszarze działania organów, które je ustanowiły - akty prawa miejscowego (art. 87).

Warunkiem wejścia w życie tych aktów normatywnych jest ich ogłoszenie (art. 88 ust. 1).
Źródła prawa o charakterze wewnętrznym mogą obowiązywać tylko jednostki organizacyjne podległe organowi władzy publicznej, który wydał dany akt. Są to więc akty normatywne obowiązujące jedynie wewnątrz systemu organów władzy publicznej. Konstytucja zaliczyła do źródeł prawa o charakterze wewnętrznym uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia (Prezesa Rady Ministrów, ministrów i organów im równorzędnych oraz Prezydenta RP). Konstytucja nie ustanowiła wymogu ogłoszenia tych aktów normatywnych jako warunku ich wejścia w życie, co nie stoi jednak na przeszkodzie ich ogłaszaniu.
Konstytucja RP przyjęła koncepcję tzw. zamkniętego katalogu źródeł prawa, co dotyczy głownie źródeł powszechnie obowiązującego prawa i oznacza - jak wskazano w piśmiennictwie - że nie jest takim źródłem prawa, a zatem nie ustanawia norm prawnych taki akt. który w owym konstytucyjnym katalogu nie został wymieniony. Urzeczywistnienie koncepcji zamkniętego katalogu źródeł prawa uznaje się powszechnie w nauce prawa za zgodne z ideą demokratycznego państwa prawnego.
31. Ogłaszanie aktów normatywnych w RP

W ślad za A Redeibachem, ogłoszeniem aktu normatywnego nazwiemy taką jego publikację, przez którą akt ten nabiera mocy obowiązującej. Ogłaszanie aktów normatywnych związane jest wyłącznie z działaniami organów władzy publicznej, zaś normy prawne ustanawiające obowiązek ogłaszania aktów normatywnych ustalają zarazem sposób dokonania ogłoszenia.
W Polsce występują dwa sposoby ogłaszania aktów normatywnych:
1) najczęściej mamy do czynienia z publikacją tych aktów w specjalnych organach publikacyjnych, zwanych też organami promulgacyjnymi,
2) istnieje też publikacja tych aktów „w sposób zwyczajowo przy jęty na danym obszarze", co może dotyczyć jedynie aktów normatywnych prawa miejscowego.
Ustawa z 20. 07. 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych I niektórych innych aktów prawnych* określa wszystkie występujące w Polsce organy promulgacyjne zbiorczą nazwą „dzienniki urzędowe" Do dzienników tych zalicza: „Dziennik Ustaw" RP, Dziennik Urzędowy RP „Monitor Polski", „Monitor Polski B", dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej, dzienniki urzędowe urzędów centralnych-jako organy promulgacyjne o zasięgu ogólnopolskim, oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe - jako organy publikacyjne o zasięgu lokalnym.
32. Obowiązywanie prawa

Obowiązywanie prawa oznacza, że można określić czy dane normy prawne obowiązują, czy należy się do nich stosować i czy można stosować konsekwencje prawne z tym związane. Aby to ustalić trzeba dysponować określonymi kryteriami odróżniania norm prawnych obowiązujących od nieobowiązujących W nauce prawa najczęściej można spotkać podział tych kryteriów na aksjologiczne, behawiorystyczne i formalne (tetyczne), a w ślad za tym wyróżnia się trzy ujęcia, obowiązywania prawa''',2

Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym (psychologicznym) oznacza, że za obowiązujące uważa się tylko te normy prawne, które są oceniane dodatnio, tzn jako zgodne z podstawowymi wartościami lub normami moralnym?. To ujecie charakteryzuje się także zróżnicowanymi koncepcjami, poczynając od radykalnych, polegających na uznaniu norm stanowionych za nieważne, niesłuszne, niezgodne z poczuciem sprawiedliwości itp.. a przyjmowanych przez zwolenników prawa naturalnego, aż po koncepcje umiarkowane, postulujące traktowanie kryteriów aksjologicznych jako pomocniczych wobec formalnego obowiązywania prawa. Od poglądów tych jeszcze bardziej odbiega praktyka stosowania prawa. Coraz wyraźniej bywają głoszone postulaty (rzadziej przez prawników, częściej przez polityków) niestosowania norm prawnych uważanych za „niesłuszne", „krzywdzące", „niezgodne z wartościami moralnymi" itp Zatem w tym ujęciu uznanie norm za obowiązujące uzależnione jest od hierarchii wartości akceptowanej przez oceniającego. Rezultatem takiego stanowiska jest obserwowane zjawisko tzw. obywatelskiego nieposłuszeństwa 3

Behawiorystyczne (socjologiczne, realistyczne) obowiązywanie prawa polega na tym, że norma prawna obowiązuje dlatego, iż jest stosowana w przeważającej ilości przypadków (w skali masowej), przyczyni motywy, którymś kierują się adresaci norm, są tu obojętne. Zatem jeśli się stwierdzi, że w przeważającej (masowej skali) adresaci norm prawnych postępują niezgodnie z dyspozycją normy prawnej w warunkach wskazanych przez jej hipotezę, a właściwe organy władzy publicznej nie stosują sankcji, to uważa się, iż taka norma prawna nie obowiązuje.
Z ujęciem behawiorystycznym wiąże się zjawisko długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy prawnej, tzw. odwyknienie. Dotyczy to przypadków, gdy obowiązujące przepisy prawne wskazują normę prawną, której praktycznie nikt me przestrzega i nie stosuje, a uprawnione organy władzy publicznej nie korzystają ze swoich kompetencji i me stosują żadnych sankcji Uznaje się wówczas, że wobec braku zainteresowania państwa ochroną takiej normy prawnej, przestała ona obowiązywać.
Według kryteriów behawiorystycznych. określoną normę prawną można uznać za obowiązującą dopiero po upływie pewnego okresu czasu, pozwalającego stwierdzić wysoki stopień jej spełniania.

Formalne (tetyczne) obowiązywanie prawa polega na uzasadnieniu mocy obowiązującej normy prawnej (a dokładniej i w sposób łatwiejszy do ustalenia- przepisu prawnego). W tym ujęciu przyjmuje się, że norma prawna obowiązuje, gdy:
♦ zostanie ustanowiona przez właściwy organ w przewidzianym trybie prawotwórczym.
♦ zostanie właściwie ogłoszona,
♦ nie zawiera sprzeczności.
♦ nie została uchylona w określonym trybie
Formalne obowiązywanie prawa jest powszechnie uznawane w prawie stanowionym. Stosując prawo bada się, czy określone normy prawne obowiązują w znaczeniu formalnym. Oznacza to. że stosujący prawo nie ocenia norm prawnych pod kątem sprawiedliwości, słuszności itd. i kryteria aksjologiczne), a także nie uwzględnia zaistnienia odwyknienia, tj. długotrwałego niestosowania lub nieprzestrzegania normy prawnej (kryterium behawiorystyczne), ponieważ w tym przypadku uznaje się, że normy prawne obowiązują tak długo, dopóki nie zostaną uchylone przepisy, w których są one zawarte W prawie stanowionym można dosyć precyzyjnie określić sposób spełnienia formalnych warunków, obowiązywania prawa.
Zakresy obowiązywania prawa. Przedstawione kryteria obowiązywania prawa me wyczerpują całość problemu. Dla ustalenia czy prawo obowiązuje konieczne jest określenie adresatów tego prawa, przestrzeni i czasu obowiązywania norm prawnych W terminologii prawoznawstwa mówi się, więc na ogół o zakresach obowiązywania prawa: przestrzennym (terytorialnym), osobowym (personalnym) i czasowym (temporalnym)
33. Stosowanie prawa

Ze stosowaniem prawa mamy do czynienia wówczas, g&> uprawniony podmiot (najczęściej organ państwowy) na podstawie generalnych i abstrakcyjnych norm określa skutki prawne jakiegoś faktu prawnego przez wydanie aktu indywidualnego w konkretnej sprawie. Jest to, więc pojęcie węższe, mieszczące się w przestrzeganiu prawa. Oznacza te, że podmiot stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać. Postępowanie przeciwne stanowi podstawę do weryfikacji rozstrzygnięcia wydanego w wyniku stosowania prawa (np.: w postępowaniu odwoławczym, zażaleniowym, kasacyjnym).
Można więc powiedzieć, że stosowanie prawa to sformalizowane działanie kompetentnych podmiotów (organów państwowych lub upoważnionych ustawowo innych organów lub osób) polegające na władczym rozstrzyganiu konkretnych spraw w odniesieniu do indywidualnie oznaczonych podmiotów;' Stosowanie prawa może polegać zarówno na stosowaniu dyspozycji normy prawnej (np.: decyzja o wydaniu paszportu), jak i na stosowaniu sankcji przewidzianej przez tą normę (np. ukaranie mandatem karnym lub karą pozbawienia wolności).
Stosowaniem prawa zajmują się głównie organy wymiaru sprawiedliwości (sądy) oraz organy administracji publicznej (rządowej i samorządu terytorialnego). Stosowanie prawa ma na celu:
1) ustalenie istnienia lub braku stosunku prawnego między stronami i ewentualne sprecyzowanie jego treści, albo
2) stworzenie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego między stronami.
Możliwość pierwsza ma charakter deklaratoryjny, to znaczy nie tworzy niczego nowego, a stwierdza jedynie istnienie między stronami stosunku prawnego o określonej treści. Druga zaś ma charakter twórczy – konstytutywny. Stosowanie prawa może być praktykowane według dwóch różnych ideologii Wyróżnia się ideologie decyzji związanej i ideologię decyzji swobodnej. Ideologia decyzji związanej przez prawo opiera się na takich wartościach jak: swobody obywatelskie, pewność prawa i tegalizm działań władczych. Wartości te osiąga się przez prawne określenie granic i sposobów działania podmiotów stosujących prawo i zdeterminowania tych działań treścią norm prawnych. Same normy prawne nie podlegają ocenie, a zatem nie mają wpływu na treści rozstrzygnięcia.
Natomiast ideologia decyzji swobodnej wychodzi z założenia, że wartościami podstawowymi w procesie stosowania prawa są celowość, skuteczność, sprawiedliwość. Zatem prawo nie jest uważane za jedyny wyznacznik rozstrzygnięć indywidualnych. Jest ono przedmiotem oceny i korekty przy uwzględnieniu takich kryteriów jak celowość, słuszność, moralność, sprawiedliwość itp. W skrajnych przypadkach może to oznaczać uchylenie się od stosowania prawa.
Wybór ideologii stosowania prawa w swej istocie sprowadza się do wyboru podstawowych wartości stosowania tego prawa. W demokratycznym państwie prawa należy opowiedzieć się za ideologią decyzji związanej.
Przebieg procesu stosowania prawa. Stosowanie prawa jest procesem działania zmierzającego do wydania rozstrzygnięcia konkretnego w indywidualnej sprawie (wyroku, aktu administracyjnego). Jak w każdym działaniu można w mm wyróżnić kilka etapów.
W literaturze wyodrębnia się często różną ilość etapów i w rożnej kolejności. Ze względów dydaktycznych można przyjąć wyróżnienie następujących etapów:
a) ustalenie stanu faktycznego.
b) wybór przepisu prawnego {tzw. kwalifikacja prawna),
c) wyprowadzenie normy prawnej z przepisów (wykładnia prawa),
d) subsumpcja i ustalenie skutków prawnych,
e) wykonanie rozstrzygnięcia o skutkach prawnych
34. Pojęcie i sposoby wykładni prawa

Wykładnia prawa (niekiedy nazwana interpretacją prawa) wiąże się ściśle z procesem stosowania prawa i bywa traktowana jako jeden z jego etapów. Najczęściej podkreśla się, że polega ona na: wyjaśnianiu sensu przepisów prawnych, ustalaniu właściwego ich rozumienia, przypisywaniu im odpowiedniego znaczenia i wyznaczaniu ich zakresu. Terminem „wykładnia" oznaczany jest zarówno proces ustalania znaczenia przepisów prawnych, jak i sam efekt (wynik) tego procesu.
Przedmiotem wykładni są istniejące już przepisy prawne, z których dokonujący wykładni stara się wyprowadzić normy prawne. Zatem wykładnia prawa to zespół czynności zmierzających do ustalenia znaczenia i zakresu przepisów prawnych. Ponieważ przepisy prawne sformułowane są w języku prawnym, to wykładnia zmierza do ustalenia znaczenia i zakresu wyrażeń języka prawnego. Jej celem jest wyprowadzenie (odkodowanie) hipotezy i dyspozycji normy prawnej. Wykładnia jest, więc interpretacją wyrażeń języka prawnego i służy przede wszystkim usunięciu występujących w nim wątpliwości.
Podstawowe przyczyny tych wątpliwości to między innymi:
♦ generalny i abstrakcyjny charakter norm prawnych,
♦ występowanie w języku prawnym (przepisach prawnych) konsekwencji wykorzystywania języka naturalnego (potocznego) w postaci zjawisk wieloznaczności, niejasności, nieostrości, nieokreśloności itp..
♦ błędy językowe (stylistyczne, interpunkcyjne, składniowe itp.) popełnione w procesie tworzenia prawa,
♦ rozbieżności między gramatycznym sformułowaniem przepisu prawnego a celowością, sprawiedliwością i słusznością jego postanowień (wątpliwości pozajęzykowe)
♦ starzenie się regulacji prawnych powodujących rozziew między stanem prawnym i stanem rzeczywistym.
Wykładnia służy usuwaniu tych wątpliwości, uelastycznianiu przepisów prawnych i unikaniu ich częstych zmian oraz wydobyciu (wyprowadzeniu) norm prawnych nawet z niejasnych przepisów.
Wykładnia prawa nie tworzy nowych przepisów i ich nie modyfikuje Ma ona na celu ustalenie, jakie normy prawne są w nich wysłowione. Ma charakter wtórny, pomocniczy w stosunku do prawa obowiązującego. Je praktyczne znaczenie powoduje, iż jest ona przedmiotem wielostronnego zainteresowania nauki prawa, formułującej różne teorie na jej temat.

Rodzaje wykładni prawa:
a) wykładnię językową (nazywaną także: językowo-logiczną, gramatyczną, słowną, werbalną), która polega na ustalaniu znaczenia i zakresu wyrażeń tekstu prawnego przy wykorzystaniu reguł semantycznych (znaczeniowych), stylistycznych, syntaktycznych (składniowych) języka naturalnego oraz reguł logiki formalnej (poprawnego myślenia) i logiki prawniczej.
b) wykładnie pozajęzykowe stanowią grupę opartą na różnych kryteriach pozajęzykowych obejmującą:
• Wykładnię celowościową (teleologiczną), która polega na ustaleniu znaczenia przepisu prawnego przez odwołanie się do jego celu. Przy tej wykładni pomocne mogą być preambuły aktów normatywnych, w których ten cel jest najczęściej wskazany,
• Wykładnię funkcjonalną, której istota polega na ustalaniu znaczenia przepisu prawnego przez określenie wszelkich skutków jego zastosowania, zarówno pożądanych, jak i ocenianych negatywnie,
• Wykładnię systemową (systematyczną) pozwalającą poznać znaczenie przepisu prawnego przez ustalenie jego rzeczywistego miejsca w strukturze wewnętrznej aktu normatywnego, w gałęzi prawa albo przez odwołanie się do zasad gałęzi prawa lub całego systemu prawa. Wykładnia ta opiera się na założeniu, że miejsce przepisu prawnego wynika ze świadomego, racjonalnego działania prawodawcy uwzględniającego nie sprzeczność systemu prawa,
• Wykładnię historyczną zmierzającą do ustalenia znaczenia przepisów prawnych za pomocą materiałów historycznych dotyczących przepisów prawnych wcześniej obowiązujących, uzasadnienia projektów obecnych przepisów, dyskusji nad tymi projektami itp. Wykładnia ta wiąże się z wykładnią celowościową, ponieważ materiały historyczne pozwalają ustalić także zamierzony cel przepisów prawnych,
• Wykładnię porównawczą pozwalającą ustalić znaczenie przepisów prawa przez porównanie ich z innymi podobnymi przepisami prawa o ustalonym już znaczeniu.

Nie zawsze interpretacja przepisów prawnych dokonana w drodze wykładni językowej, a następnie za pomocą kryteriów pozajęzykowych prowadzi do takich samych rezultatów. Często są to rezultaty rozbieżne, z których trzeba wybrać jedno znaczenie przepisu prawnego. Służy temu wykładnia, odnosząca się nie do procesu interpretowania, lecz do samego rezultatu tego interpretowania. Właśnie ten rezultat (wynik, efekt) interpretacji stanowi kryterium podziału wykładni na:
♦ adekwatną (dosłowną, literalną, stwierdzającą), która występuje wówczas, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych za pomocą odmiennych wykładni zostanie wybrane rozumienie ustalone w drodze wykładni językowej,
♦ rozszerzającą, gdy porównując zakresy przepisu prawnego otrzymane za pomocą różnych dyrektyw interpretacyjnych, wybiera się rozumienie wynikające z wykładni pozajęzykowej i jest ono szersze od otrzymanego w drodze wykładni językowej,
♦ zwężającą (ścieśniającą) polegającą na wyborze (uzyskanego za pomocą wykładni pozajęzykowych) węższego rozumienia zakresu przepisu prawnego, niż zakres wynikający z wykładni językowej.
Przy tym podziale wykładni punktem odniesienia dla wykładni rozszerzającej i zwężającej są rezultaty wykładni adekwatnej. Posługiwanie się wykładnią rozszerzającą i zwężającą wymaga szczególnej ostrożności, gdyż mogą one prowadzić do interpretacji nadającej normie prawnej treści sprzecznej z wyraźnym brzmieniem przepisu.

35. Moc obowiązująca wykładni prawa

Pod pojęciem moc wiążąca wykładni rozumie się obowiązek określonych adresatów wiązania z pewnymi przepisami prawa znaczenia ustalonego przez kompetentny organ państwowy. Stąd też wykładnia tego organu bywa nazywana również wykładnią oficjalną. Wykładnia dokonywana przez wszystkie inne podmioty prawa nie ma mocy wiążącej, ma charakter nieoficjalny (prywatny, doktrynalny).
Kryterium mocy wiążącej pozwala wyróżnić:
♦ wykładnię o mocy powszechnie wiążącej,
♦ wykładnię o ograniczonej mocy wiążącej,
♦ wykładnię nie mającą mocy wiążącej.

1. Moc powszechnie wiążącą posiada wykładnia autentyczna i wykładnia legalna.
a) Wykładnia autentyczna dokonywana jest przez ten organ państwa, który dany przepis ustanowił (np. minister, który wydał rozporządzenie dokonuje wykładni jego przepisów). Opiera się to na założeniu, ze ten kto jest upoważniony do stanowienia prawa, może je także interpretować. Moc wiążąca tej wykładni pokrywa się z mocą prawną, wynikającą z miejsca jakie akt normatywny zajmuje w systemie źródeł prawa.
b) Wykładnia legalna dokonywana jest przez organ państwa, którego przepisy prawne wyposażają w kompetencje do ustalania wykładni o mocy powszechnie wiążącej. Jest to tzw. wykładnia legalna ogólna W Polsce me ma obecnie organu dokonującego tego rodzaju wykładni. W łatach minionych takie kompetencje miała Rada Państwa (1952-1989) i Trybunał Konstytucyjny (1989-1997). W chwili obecnej można się spotkać jedynie z wykładnią legalną delegowaną Kompetencja do jej dokonywania ogranicza się do interpretacji tylko konkretnych przepisów i wynika ze szczególnego upoważnienia ustawowego (np. Minister Finansów dnia 9. X. 1997 roku dokonał wykładni przepisów dotyczących formy zawarcia umowy renty będącej podstawą odliczenia od dochodu).
Wykładnia o mocy powszechnie wiążącej pozwala przepisy prawne zrozumieć tylko w jeden sposób (wskazany w tej wykładni). Jest to bardzo bliskie ustanowieniu nowego prawa.

2. Ograniczona moc wiążąca wykładni polega na tym, że ustalonym przez interpretatora znaczeniem przepisu są związani tylko niektórzy adresaci. Zakres mocy wiążącej w poszczególnych przypadkach może się znacznie różnić. Ograniczoną moc wiążącą ma.
a) wykładnia praktyczna (operatywna, wykładnia organów stosujących prawo) dokonywana przez organ I instancji stosujący prawo w konkretnej sprawie (sąd, organ administracji publicznej). Wiąże ona organ dokonujący wykładni i podmioty, do których prawo jest stosowane,
b) wykładnia dokonana przez organ odwoławczy (II instancji) w razie uchylenia orzeczenia i zwrócenia sprawy do ponownego rozpoznania organowi I instancji. Wiąże ona wówczas i organy 1 instancji, i podmioty występujące w sprawie.
c) wykładnia dokonywana przez Sąd Najwyższy, która może mieć postać:
• Wykładni zawartej w uzasadnieniu wyroku kasacyjnego. Jest nią związany sąd, któremu sprawa zostanie przekazana do rozpoznania. Wprawdzie nie wiąże ona innych sądów; ale z uwagi na to, że tezy i uzasadnienia orzeczeń Sądu Najwyższego są publikowane, wykładnia ta pośrednio oddziałuje na orzecznictwo innych sądów.
• Uchwał Sądu Najwyższego, dotyczących rozstrzygnięcia zagadnień prawnych, budzących poważne wątpliwości w konkretnej sprawie. Rozstrzygnięcie to wiąże sądy rozpatrujące daną sprawę,
• Uchwał Sądu Najwyższego, mających na celu wyjaśnienie znaczenia przepisów prawnych, budzących wątpliwości lub, których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie. Zapadają one w składzie 7 sędziów; całej Izby Sądu Najwyższego, połączonych izb lub w pełnym składzie Sądu Najwyższego na wniosek Pierwszego prezesa lub prezesa Sądu Najwyższego, ministra Sprawiedliwości, prezesa Naczelnego Sądu Administracyjnego, prezesa Urzędu Patentowego, ministra Pracy i Polityki Socjalnej itp. Uchwały całego Sądu Najwyższego, połączonych izb oraz składu całej izby z chwilą podjęcia uzyskują moc zasad prawnych, które wiążą wszystkie składy Sądu Najwyższego, ale oddziaływaną też na orzeczenia innych sądów, obawiających się zarzutu błędnej interpretacji. Uchwały w składzie 7 sędziów zyskują moc zasad prawnych dopiero na wniosek tego składu.
• Wytycznych wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, które po opublikowaniu wiązały wszystkie sądy w zakresie wykładni określonych przepisów. Od grudnia 1989 roku instytucję wytycznych zniesiono. W praktyce orzeczniczej sięga się jeszcze do tych wytycznych, zawierających ustalone znaczenie określonych przepisów prawa (np. pojęcie stanu nietrzeźwości).
3) Wykładnią nie mającą mocy wiążącej jest wykładnia doktrynalna (naukowa). Ma ona w zasadzie charakter prywatny. Jest dokonywana najczęściej przez teoretyków i wybitnych praktyków prawa. Stąd często jest oderwana od konkretnego rozstrzygnięcia Przykładem wykładni doktrynalnej są komentarze do przepisów aktów normatywnych oraz glosy (tzn. naukowe komentarze do orzeczeń sądowych, zawierające ich krytyczną analizę i wyrażające stanowisko doktryny) oparte na ocenie konkretnego przykładu (np. wyroku).
Ten rodzaj wykładni nikogo nie wiąże, ale ma duże znaczenie dla doskonalenia prawa.
Spośród zaprezentowanych wykładni największe znaczenie ma wykładnia praktyczna (zwłaszcza sądowa) jako najczęściej występująca, gdyż to ona w praktyce rozstrzyga o tym, jaką treść ma prawo.
36. Stosunki prawne i ich typy

Stosunek prawny to tetyczny (stanowiony) stosunek społeczny regulowany normami prawnymi.

W teorii prawa wyróżnia się różne rodzaje stosunków prawnych. Najczęściej przyjmuje się podział stosunków prawnych na typy, których wspólne cechy regulowane są przez normy prawne należące do tej samej gałęzi prawa 2 W ten sposób można wyróżnić stosunki cywilnoprawne, prawno-karne, finansowo prawne, administracyjno prawne, pracy, rodzinne i opiekuńcze itp.
Stosunki prawne mogą być wyróżnione także ze względu na metodę regulacji prawnej tzn. cywilnoprawną, prawno administracyjną i prawno karną. Te trzy metody wyróżniają trzy typy stosunków prawnych, które występują nie tylko na obszarze regulowanym prawem cywilnym, administracyjnym i karnym, ale także w stosunkach społecznych objętych regulacją innych gałęzi prawa (rodzinnym i opiekuńczym, pracy, finansowym). Te typy stosunków różnią się między sobą w sposób wyraźny.
I tak stosunki cywilnoprawne charakteryzuje równoprawność (równorzędność) stron, w zasadzie pełna dobrowolność nawiązywania, poza nielicznymi wyjątkami swoboda kształtowania przedmiotu stosunku prawnego, uprawnień i obowiązków oraz rodzaj sankcji (nieważności lub egzekucyjna).
Stosunki oparte na metodzie administracyjno prawnej odznaczają się takimi cechami jak. nierównoprawność (nierównorzędność) stron, z których jedną jest organ władzy publicznej zajmujący pozycję władczą, dobrowolność nawiązywania jest najczęściej wyłączona z mocy prawa lub jednostronnej decyzji organu władzy publicznej, przedmiot, uprawnienia i obowiązki określane są przepisami bezwzględnie obowiązującymi, obowiązki egzekwowane są sankcjami egzekucyjnymi i posiłkowe karnymi.
Natomiast cechą charakterystyczną dla stosunków prawno karnych jest to, iż podstawę ich nawiązania stanowi popełnienie czyny zabronionego przez ustawę karną, strony są nierównoprawne (z jednej strony państwo działające za pośrednictwem kompetentnych organów, z drugiej sprawca czynu), ich pozycję prawną wyznaczają przepisy bezwzględnie obowiązujące a podstawową sankcją jest sankcja karna i posiłkowo - egzekucyjna. Kryterium wyodrębnienia typów stosunków prawnych może być stopień indywidualizacji stron, który pozwala wyróżnić:
- stosunki jednostronnie zindywidualizowane, w których tylko jedna strona jest wskazana co do tożsamości, a inne strony występują anonimowo. Takim stosunkiem jest np stosunek własności (znany jest tylko właściciel), stosunek przyrzeczenia publicznego (znany jest przyrzekający), stosunek oferty (znany jest oferent), - stosunki dwustronnie zindywidualizowane, pozwalające wskazać co do tożsamości wszystkie strony stosunku prawnego (np przy stosunku kupna-sprzedaży),
- stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) w których żadna strona nie jest znana co do tożsamości (np. konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa). Koncepcja tego stosunku budź kontrowersje i jest często negowana.
Wprawdzie w piśmiennictwie prawniczym powszechnie akceptuje się pogląd, że stosunki prawne są stosunkami dwustronnymi, ale nie oznacza to, iż zawsze występują tylko dwie strony. Niektóre z nich są stosunkami wielostronnymi, w których występują trzy lub więcej stron (np. w sprawach związanych z obiegiem czekowym lub wekslem trasowanym).
Spotkać się można także z podziałem stosunków prawnych z uwag na podstawę prawną ich powstania Wówczas wyróżnia się:
- stosunki prawne materialne (nazywane także właściwymi), których podstawę nawiązania stanowią normy prawa materialnego. Jest to podstawowy rodzaj stosunków prawnych Taki charakter ma większość stosunków prawnych,
- stosunki prawne procesowe powstające na tle stosunku materialnego, gdy toczy się postępowanie przed uprawnionym organem, w ramach którego stronom przysługują określone uprawnienia i obowiązki,
- stosunki prawne spornoproceduralne, których podstawę stanowią przepisy dopuszczające możliwość zaskarżenia rozstrzygnięć ostatecznych do niezależnego organu (np. decyzji administracyjnej do Naczelnego Sądu Administracyjnego). Cechą charakterystyczną tego stosunku jest przejściowy charakter oraz zrównanie uprawnień nierównych przed tym podmiotów.
Zaprezentowane klasyfikacje stosunków prawnych me wyczerpują całości zagadnienia. W literaturze spotkać można wiele innych podziałów stosunków prawnych.
37. Fakty prawne i ich rodzaje

Faktem prawnym może być zarówno ustanowienie lub uznanie określonej normy prawnej, o ile bezpośrednio powoduje powstanie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego, jak i wymienione w przepisach prawa okoliczności, których zaistnienie powoduje takie same skutki Oznacza to, że przepisy prawa rozstrzygają o tym, które okoliczności są faktami prawnymi

W systemie prawnym państwa istnieje różnorodność faktów prawnych, które w nauce prawa próbuje się uporządkować według określonych kryteriów. Wprawdzie jak dotąd nie udało się stworzyć jednolitej i powszechnie akceptowanej systematyki faktów prawnych, ale przynajmniej w pewnym podstawowym zakresie znaleziono kryterium powszechnie akceptowane. Odnosi się to zwłaszcza do dzielenia faktów prawnych według kryterium zależności od woli ludzi, na zdarzenia i zachowania.

Zdarzeniami nazywane są okoliczności niezależne od woli podmiotów prawa. Zaliczyć do nich można między innymi śmierć (powoduje otwarcie spadku, obowiązek pochowania zmarłego itp ), urodzenie (nabycie zdolności prawnej), upływ czasu (pociągający np. przedawnienie zobowiązań), choroba (wypłata zasiłku), klęska żywiołowa. Natomiast zachowaniami określa się fakty prawne zależne od woli podmiotów prawa.
Nie budzi także kontrowersji podział zachowań na czyny, którą to nazwą określa się zachowania rodzące skutki prawne, chociaż podmiot prawa swoim zachowaniem do ich wywołania nie zmierzał, i działania prawne tzn. świadome i zgodne z prawem zachowania podmiotów zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub zniesienia stosunków prawnych.

Czyny mogą się przejawiać zarówno w działaniu, tzn. wykonywaniu czynności, które dają się poznać za pomocą obserwacji zewnętrznej (np. uderzenie człowieka, zniszczenie mienia), jak i zaniechaniu, a więc braku działania powinnego, wymaganego przez przepisy prawa (np. nie-udzielenie pomocy człowiekowi w położeniu stwarzającym, bezpośrednie zagrożenie dla jego życia). Mogą one występować w postaci zachowań zgodnych z obowiązującymi w danym czasie normami prawnymi (nakazanych lub dozwolonych) np, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, lub niezgodnych z tymi normami (czyny niedozwolone), np. przestępstwa, wykroczenia, wyrządzenie szkody w cudzym mieniu.

Wśród działań prawnych można wyróżnić
- czynności prawne, tzn. działania poszczególnych podmiotów prawa świadomie zmierzających do wywołania określonych skutków prawnych w drodze oświadczenia woli Mogą to być działania jednostronne (np. sporządzenia testamentu) lub dwustronne (np. zawarcie umowy sprzedaży),
- akty stanowienia prawa przez organy władzy publicznej,
- akty stosowania prawa (wyroki sądowe, decyzje administracyjne). Chodzi o akty o charakterze konstytutywnym, bo tylko one powodują powstanie, zmianę lub zniesienie stosunków prawnych. Akty deklaratoryjne nie zmieniają istniejącego stanu prawnego, a więc nie rodzą nowych skutków prawnych.
38. Elementy stosunku prawnego

Składniki (pojęcia) tworzące konstrukcję (strukturę) stosunku prawnego określa się mianem elementów stosunku prawnego Nie zawsze w nauce prawa ta konstrukcja przedstawiana jest jako struktura składająca się /.tych samych elementów składowych Brak w tym zakresie zgodności poglądów. W literaturze prawniczej spotkać można konstrukcje zawierające od trzech do kilkunastu elementów składowych.
Stosunkowo najczęściej zwykło się wymieniać 4 typowe dla stosunku prawnego elementy, a mianowicie:
♦ strony stosunku prawnego, nazywane czasem podmiotami
♦ przedmiot tego stosunku,
♦ uprawnienie,
♦ obowiązek.
Te dwa ostatnie elementy czasem ujmowane są łącznie jako .,treść stosunku prawnego",

3.1. Strony stosunku prawnego
Stosunki prawne zachodzą w zasadzie miedzy dwiema stronami
Mają więc charakter dwustronny, chociaż zdarzają się i stosunki wielostronne (np. w prawie zobowiązaniowym). Stronami stosunków prawnych mogą być tylko podmioty prawa, przy czym liczba tych podmiotów nie musi pokrywać się z liczbą stron stosunku prawnego (np. jedną ze stron może być kilka podmiotów prawa).
Pojęcie „podmiot prawa" nie ma jednolitego znaczenia. W każdej gałęzi prawa można wskazać rożne typy podmiotów prawa.

-- W prawie konstytucyjnym podmiotem prawa może być państwo, jego organy (np. Rada Ministrów), organy samorządu terytorialnego, obywatele, posłowie, radni itp
-- W prawie administracyjnym, chociaż w niektórych działach tego prawa modyfikuje się nieco podmioty prawa cechami podmiotów z prawa cywilnego (np, krajowa osoba fizyczna, zagraniczna osoba prawna, jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej). Ma to miejsce także w stosunkach prawnych z zakresu prawa finansowego.
-- W prawie karnym podmiotami prawa są głownie organy wymiaru sprawiedliwości oraz sprawcy przestępstw. Ale i tu w stosunkach prawno karnych jako pokrzywdzeni mogą występować podmiot)' zbiorowe (a nie tylko osoby fizyczne).
-- W prawie cywilnym podmioty prawne przybierają postać osoby fizycznej i osoby prawnej.

Najczęściej w literaturze przedstawia się podmioty prawa jako osoby fizyczne lub osoby prawne. Wiąże się to zapewne z rym, iż konstrukcja stosunku prawnego wywodzi się z prawa cywilnego.

3.2. Przedmiot stosunku prawnego
Można przyjąć ogólne określenie, iż przedmiotem stosunku prawnego jest wszystko to, z powodu, czego podmioty prawa stają się stronami tego stosunku i co stanowi obiekt (przedmiot) ich wzajemnych uprawnień i obowiązków. Tym obiektem (przedmiotem) wzajemnych praw i obowiązków mogą być dobra materialne (rzecz}), dobra niematerialne (np. prawa osobiste) lub określone zachowania (np. wykonanie usługi). Dobra materialne (rzeczy) i dobra niematerialne wskazanym jest traktować w znaczeniu ustalonym w prawie cywilnym, (o czym szerzej traktuje rozdział XI). Natomiast zachowania (ich postać i charakter) należy przedstawiać zgodnie z przepisami prawa odnoszącymi się do poszczególnych rodzajów stosunków prawnych (np. stosunków pracy, stosunków prawno karnych, stosunków prawno administracyjnych, stosunków podatkowych)

3.3. Uprawnienie i obowiązek (treść stosunku prawnego)
Uprawnienie i obowiązek są elementami stosunku prawnego i składają się na treść stosunku prawnego. We wszystkich konstrukcjach stosunku prawnego uprawnienia i obowiązki traktowane są jako korelacja polegająca na tym, że każdemu uprawnieniu jednej strony odpowiada obowiązek drugiej strony i odwrotnie: każdemu obowiązkowi jednej strony odpowiada uprawnienie drugiej strony.

Uprawnienie to ustalona w przepisach prawa lub postanowieniach umownych możliwość wyboru określonego zachowania się, która pociąga za sobą obowiązek drugiej strony do zachowania się odpowiedniego do tego wyboru. Chodzi o taką sytuację, w której jedna ze stron wpływa na zachowanie drugiej strony i może się od niej domagać tego zachowania z wszelkimi konsekwencjami prawnymi. Nie zawsze uprawnienie jednej strony stosunku prawnego musi łączyć się z obowiązkiem działania innej strony. Uprawnienie skonkretyzowane, skierowane do oznaczonej strony z żądaniem spełnienia określonego obowiązku nazywa się roszczeniem. Jako szczególny rodzaj uprawnień wymienić można przywileje, polegające na tym, że strona uprawniona jest do podejmowania działań w sposób wyłączny albo szczególnie korzystny w porównaniu z innymi podmiotami. Częściej występują zespoły uprawnień, które w prawoznawstwie określa się mianem prawa podmiotowego podlegającego silniejszej ochronie prawnej (np. takim prawem jest prawo własności, prawo nietykalności osobistej, prawa wyborcze).
Do grupy uprawnień często zaliczane są także kompetencje, chociaż obejmują one także obowiązki. Ich istotą jest przyznanie pewnemu „podmiotowi prawa" upoważnienia do dokonywania pewnych czynności w sposób prawnie ważny i wiążący, tzn. powodujący powstanie po stronie innego podmiotu jakiegoś obowiązku (np. do wydania decyzji administracyjnej, decyzji podatkowej) Przedmiotem kompetencji może być stanowienie norm prawa i wówczas mówi się o kompetencji normatywnej lub prawotwórczej. Za szczególną postać kompetencji uważa się prerogatywy, tzn. uprawnienia głowy państwa (w Polsce prezydenta) do podejmowania aktów urzędowych niepodlegających kontrasygnacie, a więc wyłączonych spod kontroli parlamentarnej.

Przez obowiązek na ogół rozumie się nakazany lub zakazany przez przepisy prawa lub postanowienia umowne sposób zachowania się strony stosunku prawnego, z którym w razie zachowania odmiennego wiąże się możliwość przymusowego wyegzekwowania zachowania wymaganego (np. świadczenia należnego drugiej stronie). Jeszcze krócej ujmuje to A. Łopatka stwierdzając, że obowiązki istnieją wtedy, gdy norma prawna przewiduje dla swojego adresata w danych okolicznościach tylko jeden sposób postępowania, przy czym obojętne jest. czy dane zachowanie jest nakazane, czy zakazane. Istotą obowiązku jest to, że adresat (strona stosunku prawnego) nie ma możliwości wyboru.
39. System prawa, jego zasady i cechy

System prawa posiada -jak każdy system - wewnętrzną strukturę. Między jego elementami, tj. normami prawnymi, zachodzą różnorodne powiązania i występują wzajemne oddziaływania. Jak wskazuje się w literaturze przedmiotu, w systemach prawa stanowionego daje się dostrzec występowanie między normami trojakiego rodzaju związków treściowych, formalnych, hierarchicznych. Związki treściowe wyrażają się w istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej (wspólnych wartościach) norm należących do systemu oraz w jednolitości pojęć języka prawnego Więź formalna polega na tym. ze stanowienie norm prawnych odbywa się w ramach określonych prawem kompetencji i procedur, czyli z uwzględnieniem wymogów formalnych. Istnienie związków hierarchicznych oznacza, że norma wyższa określa warunki tworzenia i uznania za obowiązującą normy niższej.
Struktura systemu prawa porządkowana jest według dwu zwłaszcza czynników:
1) hierarchicznego układu norm prawnych, tworzących pionową
strukturę systemu prawa,
2) podziału norm prawa na gałęzie, tworzące poziomą strukturę systemu prawa.
Ad. 1) Normy prawne są w systemie prawa uporządkowane według określonej hierarchii, adekwatnej do hierarchii aktów prawnych, w których są zawarte. Normy stanowią, więc swoistego rodzaju piramidę, na szczycie, której znajdują się normy konstytucji, wyposażone w najwyższą moc prawną. Najważniejszą konsekwencją hierarchicznej struktury systemu prawa jest to, że normy prawne zawarte w aktach prawnych niższego rzędu nie mogą być sprzeczne z normami zawartymi w aktach prawnych wyższego rzędu.
Ad. 2) Ważne znaczenie w systemie prawa ma podział ogółu norm prawnych na gałęzie prawa Pod pojęciem gałęzi prawa rozumie się najczęściej ukształtowany historycznie kompleks norm prawnych regulujących określoną dziedzinę życia społecznego (grupę stosunków społecznych), wyodrębniony według jednolitej metody regulacji prawnej (cywilna, administracyjna, karna). W definicji tej wskazano, ze podstawą podziału prawa na gałęzie są dwa kryteria: przedmiot regulacji prawnej oraz metoda regulacji prawnej. Niektórzy autorzy dodają do tego trzecie kryterium, uznając za takie rodzaj podmiotów, do których adresowane są normy prawne' (na podstawie tego kryterium wyodrębnia się np. prawo karne wojskowe). Zaliczenie określonych norm prawnych do danej gałęzi prawa nie ma w wielu przypadkach charakteru „sztywnego", gdyż niektóre z nich plasują się „na styku" dwu lub nawet trzech gałęzi prawa.
Warto zwrócić uwagę, że każda z gałęzi prawa ma swoją wewnętrzną systematykę, ułatwiającą przestrzeganie i stosowanie należących do niej norm. Gałęzie prawa mają też swoje własne zasady prawne, które są niejako „przedłużeniem" zasad systemu prawa i ich rozwinięciem na gruncie danej gałęzi.
Trzeba mieć na uwadze, że podział prawa na gałęzie nie jest czymś stałym i niezmiennym. W rozwoju historycznym pewne rodzaje stosunków społecznych pojawiają się i dojrzewają do tego, aby regulujące je normy wyodrębnić w osobną gałąź prawa (tak było w Polsce w ostatnich kilkudziesięciu latach z prawem rodzinnym), inne zaś zanikają, a w konsekwencji przestaje istnieć i gałąź prawa regulująca dany typ stosunków (tak stało się w ciągu ostatnich kilkunastu lat z prawem rolnym).
W ramach gałęzi prawa mieszczą się instytucje prawne. Pod tym pojęciem będziemy za A. Łopatką rozumieli wyodrębniony i stanowiący funkcjonalną całość zespól norm prawnych, regulujących pewien typowy dla danej gałęzi prawa stosunek społeczny 4 Możemy, więc mówić o instytucji sprzedaży, małżeństwa, stanu wyższej konieczności, kontrasygnaty, podatku, umowy o pracę itd.
Pisząc o porządkowaniu prawa w ramach systemu prawa (ale także w ramach poszczególnych gałęzi), wspomnieć należy zwłaszcza o dwu zabiegach porządkujących, do jakich należy kodyfikacja i inkorporacja prawa (kompilacja prawa). Działalność kodyfikacyjna, w wyniku której powstaje kodeks, wiąże się ściśle z procesem stanowienia prawa. Działalność tę prowadzą zawsze organy władzy publicznej. Kodeks jest aktem prawotwórczym (w Polsce ustawą), regulującym w sposób stosunkowo pełny określoną sferę stosunków społecznych (kodeks cywilny, rodzinny i opiekuńczy, karny, pracy, postępowania administracyjnego, celny i inne). Kodyfikacja jest najdoskonalszym sposobem porządkowania materiału prawnego. Pozwala nie tylko na usystematyzowanie, ale i na wydatne zmniejszenie ilości przepisów, co ułatwia posługiwanie się nimi. Kodeks jest aktem prawotwórczym opartym na jednolitych zasadach, uznaje pewien jednolity system wartości. Nowoczesne ustawodawstwo zmierza do kodyfikacji, która pozwala na najbardziej zwięzłe ujęcie materii przepisów prawnych.
Nie jest natomiast związana z procesem stanowienia prawa inna czynność służąca porządkowaniu prawa, a mianowicie inkorporacja prawa (kompilacja prawa). Polega ona na zebraniu w jedną całość (zbiór) obowiązujących w jakiejś dziedzinie norm prawnych, nierzadko wielokrotnie nowelizowanych oraz na ich uporządkowaniu według treści. Jest to działalność systematyzująca, ułatwiająca posługiwanie się tymi normami, w której toku i wyniku prawo obowiązujące nie ulega zmianie. Działalność kompilacyjna może mieć charakter urzędowy (np wydanie jednolitego tekstu ustawy) lub prywatny (np. wydanie przez wydawnictwo zbioru przepisów z zakresu prawa celnego, bankowego czy ubezpieczeniowego).
Każdy system prawa ma swoje zasady, stanowiące pewnego rodzaju „fundament"' porządku prawnego całego państwa. Termin „zasada prawa” jest wieloznaczny zarówno w języku prawnym, jak i prawniczym. Jedni autorzy skłonni są uznawać za zasady prawa normy prawne, które w danym systemie prawnym mają charakter zasadniczy (a także uznane konsekwencje tych norm). Inni zaliczają do nich także podstawowe postulaty prawne właściwe danemu systemowi prawa, niezależnie od tego, czy i w jakiej mierze zostały sformułowane w przepisach prawnych. Jedni i drudzy podkreślają zgodnie, że w każdym systemie zasady prawa odgrywają istotną rolę. Wskazują one kierunki przyszłych rozwiązań prawodawczych, wytyczając „granice", w których inne normy powinny się „mieścić”. Są ważnymi dyrektywami dla wykładni prawa, zwłaszcza dla wykładni celowościowej (funkcjonalnej). Określają też ramy korzystania przez adresatów norm prawnych z przyznanych im praw podmiotowych.
Można powiedzieć, ze zasady prawa mają fundamentalne znaczenie dla funkcjonowania całego systemu prawa w danym państwie Duża ich część zawarta jest więc w akcie prawnym najwyższej rangi, czyli w konstytucji. Współczesne konstytucje zawierają wyrażone wprost doniosłe zasady prawa, takie jak: wolność człowieka, równość wobec prawa, suwerenność narodu, praworządność, podział władzy, pluralizm polityczny, tolerancja, ochrona własności, nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa i szereg innych Zasady takie zawiera także Konstytucja RPzl997r.
Wszystkie systemy prawa charakteryzują się dwiema, co najmniej cechami niesprzeczności (koherentności) systemu oraz zupełności systemu Niesprzeczność systemu oznacza, że jeżeli w systemie tym pojawią się normy prawne niezgodne ze sobą, a nawet sprzeczne, to nauka prawa oraz organy stosujące prawo potrafią- zwłaszcza drogą wykładni - usunąć te sprzeczności (niezgodności). Zupełność systemu zakłada, że dla każdej sprawy spornej i dla każdego sporu prawnego podmiot stosujący prawo jest w stanie znaleźć normę pozwalającą na rozstrzygnięcie tego sporu lub sprawy. Oznacza to. ze nawet jeżeli w systemie prawnym występują luki, to istnieją skuteczne sposoby ich wypełnienia, polegające na umiejętnym zastosowaniu opisanych wyżej wnioskowań przez analogie oraz przy zastosowaniu reguł inferencyjnych.
40. Prawo publiczne a prawo prywatne, prawo materialne a prawo formalne

Zhierarchizowanie norm prawnych oraz podział prawa na gałęzie to nie są jedyne zabiegi porządkujące, jakich dokonuje się w systemie prawa. Nauka prawa przeprowadza tutaj inne jeszcze zabiegi systematyzacyjne, zwłaszcza zaliczając normy prawne według pewnych kryteriów do prawa publicznego lub prawa prywatnego, według innych zaś do prawa materialnego lub prawa formalnego Próby wydzielenia w systemie prawnym prawa publicznego i prawa prywatnego mają już swoją bardzo długą historię. Autorem tego podziału był żyjący na przełomie I i II w. naszej ery wybitny rzymski prawnik (Ulpianus). Kryterium podziału uczynił interes, jakiemu służą dane normy: normy mające na uwadze interes państwa rzymskiego zaliczył do prawa publicznego, natomiast normy mające na uwadze głównie interes jednostki zakwalifikował do prawa prywatnego. W okresie feudalizmu, gdy nie odróżniano tego, co publiczne od władzy płynącej z tytułu własności, podział ten utracił na znaczeniu.

Przydatność podziału na prawo publiczne i prawo prywatne ujawniła się w okresie kapitalizmu, zwłaszcza w związku ze znaczeniem własności prywatnej w tym ustroju. E. Bierling i F. Somlo zaproponowali kryterium podmiotowe. Według ich koncepcji prawo publiczne reguluje stosunki prawne pomiędzy organami państwa oraz pomiędzy tymi organami a obywatelami, prawo prywatne zaś stosunki prawne pomiędzy obywatelami. G. Jellinek, stosując także kryterium podmiotowe, przedstawił nieco inny podział prawa na publiczne i prywatne. Uznał, że stosunki prawne regulowane przez prawo publiczne są stosunkami nierównorzędności (stosunki subordynacji) podmiotów uczestniczących w tych stosunkach, zas prawo prywatne reguluje stosunki prawne, w których występują podmioty równorzędne (stosunki koordynacji).

A. Thón starał się upowszechnić podział prawa na publiczne i prywatne stosując kryterium ochrony prawa (sposobu dochodzenia uprawnień). Jeżeli normy prawne upoważniają do dochodzenia uprawnień z urzędu, tj. przez organ publiczny, to mamy do czynienia z normami prawa publicznego, jeżeli z inicjatywy zainteresowanych obywateli - to mamy do czynienia z normami prawa prywatnego. Łatwo, zauważyć, że przedstawione wyżej trzy kryteria podziału prawa na prawo publiczne i prawo prywatne częściowo się uzupełniają, częściowo zaś wzajemnie wyłączają. W związku z tym podziały te nie dają się przeprowadzić konsekwentnie.

W państwach socjalistycznych negowano przydatność podziału na prawo publiczne i prawo prywatne wychodząc z założenia, że wszystko w tym ustroju jest sprawą publiczną. Niektórzy jednak autorzy również wtedy wskazywali na przydatność tego podziału dla prawa państwa socjalistycznego, proponując czasem interesujące, częściowo nowe kryteria klasyfikacji. Obecnie w naszym kraju kształtują się warunki uzasadniające powrót do podziału prawa na publiczne i prywatne.
Warto jednak zwrócić uwagę, że właściwie żadna z gałęzi prawa nie zawiera wyłącznie norm prawa publicznego czy prawa prywatnego. W ramach każdej gałęzi można wyróżnić normy należące do prawa publicznego i normy należące do prawa prywatnego, chociaż jedne lub drugie mogą w ramach danej gałęzi przeważać. Tak więc przewaga norm prawa publicznego występuje współcześnie np. w prawie konstytucyjnym, prawie administracyjnym czy prawie finansowym, zaś norm prawa prywatnego np w prawie cywilnym czy prawie pracy.

Podziałem norm prawnych na prawo materialne i prawo formalne zajmuje się aktualnie niewielu polskich teoretyków prawa. Wskazują oni, że na prawo materialne składają się wszystkie te normy, które regulują pierwotne uprawnienia i obowiązki podmiotów (jednostek, osób prawnych), ich zachowania wżyciu społecznym. Na prawo formalne składają się natomiast te normy prawne, które służą urzeczywistnianiu tych pierwszych norm Są normami wtórnymi, pomocniczymi w stosunku do norm prawa materialnego. Nie znaczy to jednak, że są mało ważne. Niejednokrotnie normy prawa materialnego nie mogą być bez norm prawa formalnego przestrzegane, ani stosowane. One bowiem określają organizację organów państwowych stojących na straży prawa, regulują tryb dochodzenia uprawnień i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez normy prawa materialnego.

Granice między prawem materialnym a prawem formalnym nie są zbyt ostre. Wynika to z dwu powodów:
1) prawo formalne także czasem przewiduje uprawnienia i obowiązki obywateli oraz zainteresowanych organów państwowych i organizacji społecznych;
2) normy prawa materialnego i formalnego są często zamieszczane w tych samych aktach prawnych.

Mając powyższe na uwadze można wskazać, że do prawa materialnego należy np. zdecydowana większość norm prawa konstytucyjnego, cywilnego czy karnego, zaś do prawa formalnego w przeważającej mierze np. normy postępowania karnego, cywilnego czy administracyjnego.

41. Prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe

Prawo międzynarodowe prywatne, wbrew swojej nazwie, nie jest właściwie prawem międzynarodowym, ale prawem wewnętrznym państwa. Przepisy prawa międzynarodowego prywatnego mają charakter odsyłający - wskazują, jakiego systemu prawnego normy należy zastosować w przypadku kolizji. Źródłami tego prawa są przede wszystkim ustawy wewnętrzne danego państwa, a pomocniczo takie umowy międzynarodowe, normy prawa zwyczajowego i zasady przyjęte w orzecznictwie sądowym W Polsce podstawowym źródłem prawa międzynarodowego prywatnego jest ustawa z 1965 r. - Prawo prywatne międzynarodowe.

Prawo międzynarodowe publiczne, tradycyjnie nazywane prawem narodów, zdefiniować można jako zespół norm prawnych obowiązujących przede wszystkim w stosunkach pomiędzy państwami i regulujących te stosunki. Normy te są przez państwa ustanawiane lub uznawane. Prawo to nie stanowi części prawa wewnętrznego państw. W swej istocie jest ono właściwie prawem międzypaństwowym

Prawo międzynarodowe publiczne jest, więc czymś innym niż prawo wewnętrzne państwa. Różnice te widoczne są-jak się wskazuje - zwłaszcza w następujących obszarach:
a) w zakresie przedmiotu regulacji prawnej

Prawo wewnętrzne państwa reguluje stosunki społeczne wewnątrz tego państwa.
Prawo międzynarodowe publiczne reguluje głównie stosunki miedzy suwerennymi państwami

b) w zakresie adresata regulacji prawnej.

Podmiotami prawa wewnętrznego są osoby fizyczne, osoby prawne, organy państwowe i inne podmioty wewnętrzne
Podmiotami prawa międzynarodowego są - według tradycyjnego poglądu - suwerenne państwa;

c) w zakresie charakteru źródeł prawa.

Normy prawa wewnętrznego są wytworem jednego państwa.
Normy prawa międzynarodowego publicznego wymagają dla ich ustanowienia współdziałania przynajmniej dwu państw

d) w zakresie zabezpieczania i egzekwowania realizacji norm prawnych.

Naruszenie norm prawa wewnętrznego pociąga za sobą całkowicie skuteczne sankcje ze strony danego państwa
Normom prawa międzynarodowego publicznego brak skutecznego przymusu

W literaturze przedmiotu trafnie wskazuje się, że prawo wewnętrzne państwa i prawo międzynarodowe publiczne nie tylko wykazują sygnalizowane różnice, ale że mają także pewne cechy wspólne. Jedno i drugie nazywa się prawem. Jedno i drugie składa się z norm mających charakter ogólny; jedne i drugie normy powstają za sprawą państw, a ich naruszenie pociąga za sobą niekorzystne dla sprawcy tych naruszeń reakcje państw.
Aktualny stan prawa międzynarodowego publicznego jest wynikiem rozwoju trwającego tysiące lat. Prawo to powstało najpierw jako prawo wojny Dzisiaj jest przede wszystkim prawem współpracy państw i ich pokojowej rywalizacji. Jego rola nieustannie rośnie. Reguluje ono już stosunki, które jeszcze niedawno uważano za należące do wyłącznej kompetencji poszczególnych państw (np. transport, ochrona środowiska, podatki).
Sytuacja taka powoduje, że poszczególne sprawy mogą stawać się przedmiotem regulacji zarówno norm prawa wewnętrznego jakiegoś państwa, jak i norm prawa międzynarodowego publicznego obowiązujących to państwo. Jeżeli owe regulacje różnią się między sobą, to mamy do czynienia z kolizją norm prawa wewnętrznego i prawa międzynarodowego. Rodzi się wówczas pytanie istotne nie tylko z teoretycznego, ale i z praktycznego punktu widzenia: normom, którego prawa dać pierwszeństwo?

Na temat stosunku prawa wewnętrznego państwa do prawa międzynarodowego publicznego sformułowane zostały różne koncepcje.
1) koncepcja monistyczna głosi, że prawo wewnętrzne i prawo międzynarodowe tworzą jeden system norm prawnych i wywodzą się z tego samego źródła. Koncepcja ta występuje w trzech wariantach:
a) prymatu prawa wewnętrznego - dane państwo decyduje, czy określone normy prawa międzynarodowego publicznego uznać za wiążące dla siebie;
b) prymatu prawa międzynarodowego - normy prawa międzynarodowego publicznego zawsze mają pierwszeństwo przed normami prawa wewnętrznego;
c) wariantu relatywistycznego - na gruncie nauki prawa nie można dokonać jednoznacznego „na zawsze" wyboru między wariantami wskazanymi w pkt. a) i w pkt. b), bowiem wyboru jednego z tych wariantów można dokonać jedynie w konkretnej Sytuacji, i to na podstawie kryteriów pozaprawnych (np. politycznych czy moralnych);
2) koncepcja dualistyczna głosi, że prawo wewnętrzne i prawo międzynarodowe publiczne to dwa odrębne systemy prawne, nie mające ze sobą nic wspólnego, obowiązujące w różnych sferach (sfera wewnętrzna, sfera zewnętrzna) i to niezależnie od siebie;
3) koncepcja pluralistyczna głosi, że międzynarodowy porządek prawny i porządki prawne poszczególnych państw są częściowo samodzielne, a częściowo pozostają między sobą w zależności.
4) koncepcja prawa pośredniego wskazuje, że wyróżnienie prawa wewnętrznego i prawa międzynarodowego publicznego nie wyczerpuje sprawy Biorąc pod uwagę, że niektóre organizacje międzynarodowe stanowią własne akty prawotwórcze, koncepcja ta głosi, ze oprócz prawa wewnętrznego i „czystego" prawa międzynarodowego publicznego istnieje nowy rodzaj prawa - tzw. prawo pośrednie, o charakterze ponadnarodowym czy ponadpaństwowym. Zdaniem zwolenników tej koncepcji, ów nowy porządek prawny będzie stopniowo wypierał i prawo wewnętrzne, i prawo międzynarodowe publiczne, łącząc cechy jednego i drugiego.

W praktyce międzynarodowej wychodzi się z założenia, że kwestia uregulowania stosunku między prawem wewnętrznym a prawem międzynarodowym publicznym należy do prawa wewnętrznego poszczególnych państw większość demokratycznych państw przyjmuje zasadę nadrzędności prawa międzynarodowego publicznego nad prawem wewnętrznym. Zasada ta znajduje wyraz także w Konstytucji RP z 1997 r.
42. Gałęzie prawa w RP

W systemie prawa polskiego wyróżnia się zazwyczaj następujące gałęzie prawa:
a) prawo konstytucyjne,
b) prawo administracyjne,
c) prawo finansowe,
d) prawo cywilne (materialne i procesowe)
e) prawo rodzinne i opiekuńcze,
f) prawo pracy,
g) prawo karne (materialne i procesowe)

Warto zwrócić uwagę, że wymienione gałęzie prawa należą do tzw. gałęzi podstawowych, wydzielonych wg kryteriów opisanych wcześniej w tym rozdziale. Oprócz nich wyróżnia się czasem w systemie prawa także tzw. gałęzie kompleksowe, wyszczególniając je na podstawie jednego kryterium - przedmiotu regulacji prawnej (np. prawo gospodarcze, prawo transportowe). Normy zaliczane do gałęzi kompleksowych prawa mogą należeć do różnych gałęzi podstawowych.
Większość wymienionych wyżej gałęzi podstawowych prawa została bliżej scharakteryzowana w drugiej części podręcznika. W tym miejscu należy więc poświęcić nieco uwagi tym gałęziom, które świadomie zostały tam pominięte. Dotyczy to zwłaszcza prawa rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa karnego materialnego i procesowego.
Prawo rodzinne i opiekuńcze wyodrębniło się z prawa cywilnego w XIX wieku, głównie z uwagi na odmienną treść stosunków prawnych kształtowanych na gruncie obu gałęzi prawa. Prawo rodzinne i opiekuńcze obejmuje normy regulujące m.in. stan cywilny, zawarcie i unieważnienie małżeństwa, wzajemne prawa i obowiązki małżonków, małżeński ustrój majątkowy, rozwód, władzę rodzicielską, przysposobienie, opiekę i kuratelę Podstawowym źródłem tej gałęzi prawa jest ustawa z dn. 25. 02. 1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy.
Prawo karne materialne obejmuje normy zakazujące pod groźbą kary czynów społecznie niebezpiecznych. Czynami takimi są przestępstwa lub wykroczenia. Cechę wyróżniającą prawo karne od innych gałęzi prawa stanowi to, że jest ono zespołem norm powinnościowych - zakazów i nakazów, których przekroczenie zagrożone jest sankcją karną. Z uwagi na stosowane środki represyjne wkraczające głęboko w interesy jednostki, źródłami prawa karnego mogą być wyłącznie ustawy. Podstawowymi źródłami prawa karnego materialnego są; ustawa z 6. 06. 1997 r. - Kodeks karny. ustawa z 20. 05. 1971 r. - Kodeks wykroczeń (ta ostatnia wielokrotnie nowelizowana).
Prawo karne procesowe obejmuje zespół norm regulujących postępowanie przed organami orzekającymi (aktualnie przed sądami i kolegiami d/s wykroczeń, te ostatnie zaprzestaną działalności najpóźniej do 16. 10. 2001 r.) w sprawach o przestępstwa i wykroczenia, zmierzając do realizacji prawa karnego materialnego. Do prawa tego można zaliczyć też przepisy regulujące wykonywanie orzeczeń w sprawach o przestępstwa i wykroczenia. Podstawowymi źródłami prawa karnego procesowego są: ustawa z 6. 06 1997 r. - Kodeks postępowania karnego; ustawa z 6. 06. 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy; ustawa z 20. 05. 1971 r. - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (ta ostatnia wielokrotnie nowelizowana).