Portret Sarmaty

Sarmatyzm narodził się na przełomie XVI i XVII wieku, gdy okrzepła szlachecka, katolicka Rzeczpospolita Obojga Narodów (czyli Polski i Litwy). Jego nazwa pochodzi od starożytnego, walecznego ludu Sarmatów, w którym przodków polskiej szlachty dopatrywali się już kronikarze XV wieku. Sarmatyzm był zjawiskiem wyjątkowym i najzupełniej oryginalnym w dziejach Polski i Europy. Jego światopogląd opierał się na wierze w szczególną rolę sarmatów w świecie, w wybranie ich przez Boga, w obdarzenie nadzwyczajnymi łaskami i zadaniami. To wiązało się oczywiście z głęboką, choć głównie z uczuciową religijnością. Ów światopogląd był podstawą ideologii politycznej, zakładającej władzę szlachty w Rzeczypospolitej, demokrację, równość i braterstwo wszystkich członków stanu („szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”), a także „złota wolność” (gwarancję swobód politycznych, wśród których wysoko ceniono np. zasadę liberum veto, dającą każdemu posłowi prawo wpływania na decyzje sejmu).

Obyczaje sarmackie oparte były na kulcie tradycji i niechęci do wszelkich „nowinek”. Sarmata mógł się zajmować walką, polityką i sprawami publicznymi lub gospodarstwem. Wszelkie inne zajęcia (jak handel czy rzemiosło) były niegodne Sarmaty. Cechował się on odwagą, walecznością, rycerskością oraz wspaniałomyślnością. Za najważniejszą cechę Sarmaty uważano pobożność - Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa. Największą wartością była rodzina. Choć dominowali w niej mężczyźni, formalne prawa (np. do dziedziczenia herbu lub majątku) kobiet były takie same jak prawa ich mężów. Życie rodzinne poddane było sztywnym, przekazywanym z pokolenia na pokolenie tradycjom. Obyczaje sarmackie obejmowały też strój (np. żupan - rozcięty u dołu, zapinany od szyi po pas, posiadał długie i wąskie rękawy; kontusz -wierzchni strój, długi, zapinany z przodu, z charakterystycznymi rozciętymi rękawami, sięgającymi zazwyczaj poniżej kolan, a to wszystko obejmował pas, wysadzany nie raz drogimi kamieniami lub przetykany złotem).

Sarmatyzm wydał też charakterystyczną literaturę i sztukę. Zwyczajem rodzin szlacheckich było prowadzenie ksiąg zwanych sylwami, gdzie zapisywano relacje z ważnych wydarzeń rodzinnych i publicznych, ale także utwory pisane przez domowników. W dworkach kwitła również twórczość ustna. Wykształcił się tam znamienny dla sarmatyzmu gatunek : gawęda – opowieść swobodna, pozbawiona wyraźnej kompozycji, pełna dygresji, powtórzeń i bezpośrednich zwrotów do słuchaczy. Kwitła poezja, najczęściej postaci śpiewanych pieśni. W szlacheckim obyczaju dużą rolę odgrywała muzyka i taniec. Typowym tańcem był polonez, zwany w tamtej epoce chodzonym.

Bardzo istotną cechą sarmatyzmu była „swojskość”, przywiązanie do „małej ojczyzny”, okolicy, gdzie znajdował się rodzinny dworek. „Swojskość” oznaczała też patriotyzm, ale często utożsamiana była z niechęcią wobec wszystkiego, co obce. Podkreśleniu idei patriotyzmu i jej polskości "służyły” szlachcie niechęć do cudzoziemszczyzny, tradycjonalizm, a także gloryfikacja dawnych praw i obyczajów. Sarmaci odczuwali odmienność swojej kultury od kultury reszty Europy i byli z tego dumni. Równocześnie zamykali się na wszelką inność i nowość. Najlepiej czuli się siebie i taki stan rzeczy pragnęli zachować.

Stąd ich konserwatyzm i tradycjonalizm. Do największych sarmackich wad zalicza się: skłonność do nieustannych zabaw, rozmiłowanie w luksusie, przywiązywanie nadmiernej wagi do wytwornego stroju, obżarstwo i pijaństwo. W późniejszym okresie czasu zaczęto też przypisywać im takie wady jak: megalomanią (twierdzenie o wyższości, niezwykłości danego narodu, a przez to jego szczególnej misji dziejowej i posłannictwa wobec innych narodów), ksenofobia (czyli lękiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizm, nietolerancja religijna, awanturnictwo, skłonności do pijatyk, umiłowanie zbytku.

Polski sarmatyzm był formacją kulturową w wysokim stopniu synkretyczną, swego rodzaju sztuką funkcjonowania w Europie pomiędzy Wschodem a Zachodem. Z geograficznego i cywilizacyjnego punktu widzenia Polska położona była przecież na styku dwóch kultur, wschodniej i zachodniej, azjatyckiej i europejskiej. Z obu tych tradycji wybierano poszczególne elementy, łącząc je w specyficzną sarmacką mozaikę. Wpływy zachodnie widoczne były np. w literaturze, architekturze i nauce, z drugiej zaś strony postępowała orientalizacja w sztuce dekoracyjnej, modzie czy broni. Natomiast ani Wschód ani Zachód nie wywarły istotniejszego wpływu na kształt ustrojowy Rzeczypospolitej.