Porównanie konstytucji marcowej i kwietniowej

Po 150-ciu latach niewoli Polska w 1918r. odzyskała niepodległość. Władze w kraju objął Józef Piłsudski jako Tymczasowy Naczelnik Państwa. Było to spowodowane koniecznością podejmowania szybkich i jednomyślnych w obliczu ciągłego zagrożenie suwerenności ze strony stacjonujących w Wielkopolsce Niemców i roszczeń terytorialnych w stosunku do Kresów Wschodnich przez bolszewików. Kiedy jednak niebezpieczeństwo zostało zażegnane powrócił temat ustroju. Już 20 lutego 1919r. sejm uchwalił tzw. Małą konstytucję. Ograniczyła ona szerokie uprawnienia marszałka na rzecz Sejmu. Mimo opracowania tego dokumentu podjęto prace nad przyjęciem pełnej ustawy zasadniczej.
Po dwuletnich debatach i głosowaniu zakończonym przewagą 12 głosów, 17 marca 1921r. uchwalono najważniejszy dokument w państwie. Główną rolę w jego opracowaniu odegrali posłowie Narodowej Demokracji i ugrupowań prawicowych. Na początku artykułu stwierdzono, że państwo jest Rzeczpospolitą, a władza pochodzi od narodu. Najważniejszymi organami zostały Sejm (z 444 posłami) i Senat (111 senatorów), Rząd z Premierem i Prezydent jako głowa państwa. Do uchwalonej ustawy Senat miał prawo wnosić poprawki, które jednak wyższa izba parlamentu mogła odrzucać większością głosów. Członkowie władzy ustawodawczej wybierani są na pięć lat w głosowaniu: powszechnym, tajnym, bezpośrednim, równym i stosunkowym.
Władze wykonawczą reprezentował Prezydent wybierany na 7 lat przez Zgromadzenie Narodowe (Sejm i Senat), powoływane zresztą poprzez samą głowę państwa. Gdy jednak na 30 dni przed zakończeniem kadencji nie zostanie zarządzone zwołanie, obie izby łączą się z zaproszenia i pod przewodnictwem Marszałka Sejmu. Jest to również zastępca Prezydenta w razie niemożności pełnienia przez niego urzędu. Do zadań prezydenta należy mianowanie i odwoływanie Prezesa Rady Ministrów i jej członków na wniosek Premiera. Głowa państwa jest również najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych państwa. Do zakresu obowiązków należy również polityka zewnętrzna (wizyty międzynarodowe i wybór ambasadorów). Zawiera umowy międzynarodowe i może wypowiadać wojnę i pokój. Jednak wydany akt prezydenta wymagał akceptacji premiera i odpowiedniego ministra. Ograniczona rola głowy państwa została przeforsowana przez demokratów obawiających się, że prezydentem zostanie jej główny przeciwnik polityczny – Józef Piłsudski.
Powołane zostają niezawisłe sądy podlegające jedynie ustawom, a nie instytucją. Wszyscy obywatele są równi w świetle prawa. Rzeczypospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych, stanowych, ani herbów lub tytułów rodowych. Za to poszanowana zostaje wszelka własność, osobista lub zbiorowa związków obywateli. Nauka w szkole powszechnej i bezpłatnej jest obowiązkowa dla wszystkich. Ludzie mają prawo do koalicji, zgromadzenia się i zawiązywania związków i stowarzyszeń. Najważniejszą podstawą ustroju społecznego i porządku prawnego jest własność Państwa. Konstytucja jest również gwarantem wolności prasy i braku możliwości wprowadzenia cenzury.
Podpisana przez prezydenta RP Ignacego Mościckiego w dniu 23 IV 1935 r. druga z przedwojennych konstytucji, zwana Kwietniową stanowiła pod wieloma względami przeciwieństwo poprzedniej. Zamiast „sejmokracji” pojawiła się w niej silna władza prezydenta, odpowiedzialnego wyłącznie przed „Bogiem i historią”, zamiast deklarowanej w Konstytucji Marcowej zasady trójpodziału władzy zapisana została zasada „jednolitej i niepodzielnej władzy państwowej”. Ustrój polskiego państwa przybrał wyraźne cechy autorytarne i niedemokratyczne.
Konstytucja Kwietniowa była dziełem obozu politycznego zwanego „sanacją”. Obóz ten, który powstał w wyniku dokonanego przez Józefa Piłsudskiego w maju 1926 r. zamachu stanu krytykował nadmiernie, jego zdaniem, demokratyczne rozwiązania konstytucji marcowej. Pierwsze kroki zmierzające do wprowadzenia nowej konstytucji wprowadzone zostały już po wyborach do Sejmu w roku 1928, lecz możliwość ostatecznego zastąpienia dawnej konstytucji nową, uchwaloną według sanacyjnych wyobrażeń pojawiła się po dalekich od uczciwości wyborach, jakie przeprowadzone zostały w 1935 r.
Zasadniczym punktem wyjścia dla prac nad Konstytucją Kwietniową stały się tzw. tezy konstytucyjne, przygotowane w 1933 r. przez posła Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem Stanisława Cara. 26 I 1934 r. złożone zostały one wraz ze sprawozdaniem z prac Komisji Konstytucyjnej na posiedzeniu Sejmu. Gdy posłowie opozycji demonstracyjnie opuścili salę obrad, większość rządowa uchwaliła tezy konstytucyjne jako projekt konstytucji, od razu w drugim i trzecim czytaniu. Naruszone zostały w ten sposób przepisy Konstytucji Marcowej, według których wniosek o zmianę konstytucji musiał być podpisany przez co najmniej jedną czwartą ustawowej liczby posłów i zapowiedziany co najmniej 15 dni przed stosownym posiedzeniem sejmu. Z tego powodu ugrupowania opozycyjne odmawiały uznania Konstytucji Kwietniowej za prawnie obowiązującą.
Uchwalony projekt nie od razu jednak wprowadzony został w życie, lecz dla uspokojenia opinii publicznej przeleżał wiele miesięcy w Senacie, aż wreszcie po uchwaleniu 16 I 1935 r. poprawek przez Senat i zaaprobowaniu ich przez Sejm, podpisany został 23 IV 1935 r. przez Prezydenta – i stąd wzięła się jej ogólnie przyjęta nazwa.
Prezydent miał prawo korzystać z uprawnień osobistych, tzw. prerogatyw: mógł m.in. wskazywać kandydata na swego następcę, wyznaczać go w razie wojny, mianować i zwalniać premiera, prezesa Sądu Najwyższego i prezesa Najwyższej Izby Kontroli, naczelnego wodza i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych (Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych), powoływać 1/3 Senatu, mianować członków Trybunału Stanu, rozwiązywać Sejm i Senat przed upływem kadencji. Ponadto prezydent miał prawo wydawania dekretów w okresie, gdy Sejm był rozwiązany, a także podczas trwania kadencji Sejmu. Głowa państwa wybierana była poprzez Zgromadzenie Elektorów (Marszałkowie Sejmu i Senatu, Premier rządu, prezes Sądu Najwyższego, Generalny Inspektor Sił Zbrojnych i 75 elektorów wybranych przez Sejm i Senat).
Konstytucja kwietniowa wzmacniała również rolę rządu, znacznie uniezależniając go od Sejmu, który zachował wprawdzie prawo kontroli nad rządem. W praktyce Konstytucja kwietniowa utrudniała bieżącą kontrolę władzy wykonawczej przez Sejm. Kosztem Sejmu wzmocniona została także pozycja Senatu: zatwierdzał on uchwały Sejmu, współdecydował o odpowiedzialności rządu, wnosił poprawki do projektów ustaw, w przypadku wakatu na urzędzie prezydenta zastępował go marszałek Senatu, a nie jak dotąd Sejmu.
W 1935 roku uchwalono również nową ordynację wyborczą do Sejmu. Liczba posłów została zmniejszona z 444 do 208, zaś senatorów ze 111 do 96. Prawo zgłaszania kandydatów na posłów miały wyłącznie zgromadzenia okręgowe składające się z delegatów samorządu terytorialnego, gospodarczego, a w większych okręgach również delegatów samorządu zawodowego (izby lekarskie, adwokackie itp.) oraz zrzeszeń technicznych, organizacji kobiecych i – jeśli są – szkół akademickich. Również 500 wyborców, których podpisy musiały być poświadczone przez notariusza (poświadczenie jednego podpisu kosztowało 10 groszy), mogło wybrać delegata do zgromadzenia okręgowego. Ten system eliminował całkowicie partie polityczne z procedury zgłaszania kandydatów. Zgromadzenia okręgowe umieszczały na liście okręgowej cztery nazwiska, z których wyborca miał wybrać dwa. Jeśli po prostu wrzucił kartę do urny, oznaczało to, że głosował na dwa pierwsze nazwiska. Sposób wybierania senatorów, z których 32 mianował prezydent, był jeszcze bardziej skomplikowany i odległy od zasad demokratycznych.
Obie konstytucje powstały w trudnym okresie dla Polski po rozbiorze państwa. Dokument marcowy był podstawą obecnie obowiązującej z 1997 roku. Był to typowo demokratyczny status państwa. Jednak partie nie potrafiły dojść do porozumienia, ustrój ewoluował w stronę dyktatury w rękach Piłsudskiego i sanacji. Artykuł z 1919r. stawał się coraz bardziej niewygodny dla BBWR i zapadła decyzja o zmianie najważniejszego dokumentu w państwie. Choć wielu członków opozycji zostało aresztowanych, nie można porównać tego z reżimem nazistowskim czy radzieckim. Konstytucja kwietniowa dawała prawo przekazywania prezydentury, co nie pozbawiło Polski w okresie Drugiej Wojny Światowej kierownictwa państwa. Jednak w obecnych czasach pod żadnym względem nie należy brać przykładu z lat 30. XX wieku, ponieważ dyktatura niesie zawsze ze sobą ofiary i ograniczenia obywatelskie.





Bibliografia:
1. „Historia najnowsza 3 rozszerzona” OPERON
2. „Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 17 marca 1921 roku”
3. „Ustawa Konstytucyjna z 23 kwietnia 1935 roku”