Wszyscy ludzie przynależą do jednego gatunku Homo sapiens sapiens, jednak istnieją pomiędzy nimi znaczne różnice. Wygląd zewnętrzny, płeć i wiek są niezależne od nas. Odmienności w wyglądzie zewnętrznym są tłumaczone ewolucyjnym przystosowywaniem się organizmu człowieka do osiadłego trybu życia i bardzo zróżnicowanych warunków środowiska i klimatu. Zróżnicowanie odmian człowieka przejawia się najwyraźniej w wyglądzie zewnętrznym, np. barwie skóry, rodzaju włosów, proporcjach ciała, profilu czaszki, niektórych cechach twarzy (kształcie nosa, warg).
Kolor skóry to biologiczna adaptacja do strefy, w której żyjemy:
- ciemna skóra chroni przed nadmiernym działaniem promieniowania ultrafioletowego.
- jasny odcień skóry pozwala w naturalny sposób uzupełnić niedobór witaminy D.
Główne odmiany człowieka zaczęły wyodrębniać się dopiero wówczas gdy przedstawiciele praczłowieka wywędrowali ze swoich pierwotnych siedlisk, najprawdopodobniej z Afryki, na tereny Europy i Azji. Zasiedlanie nowych obszarów, często w skrajnie różnych warunkach klimatycznych, powodowało stopniowe zmiany zewnętrznych cech fizycznych u całych grup ludzi.
Na skutek wędrówek nastąpiło wymieszanie cech fizycznych ludzi z różnych, niekiedy bardzo odległych regionów świata.
Epoka wielkich odkryć geograficznych doprowadziła na niektórych kontynentach do całkowitego załamania istniejących struktur ludnościowych. Kolonizacja Ameryki Północnej i Południowej stała się bezpośrednią przyczyną upadku cywilizacji indiańskich (Azteków i Inków).
Ludność napływowa stopniowo wypierała rdzennych mieszkańców na coraz gorsze tereny. Ludzie opuszczali Europę w nadziei poprawy warunków życia, zaś z Czarnego Lądu przywożono na siłę Afrykanów, którzy byli zatrudniani na plantacjach i w kopalniach.
Pośrednim skutkiem nowej struktury ludności jest mieszanie cech genetycznych na skutek zawierania małżeństw pomiędzy przedstawicielami różnych odmian człowieka. Ten proces zwany jest metysażem i obecnie 30% mieszkańców Ziemi to przedstawiciele różnych odmian mieszanych. Najliczniejsi wśród nich to Metysi i Mulaci.
Metysi – mieszańcy odmian białej i żółtej (amerykańskiej).
Mulaci – mieszańcy odmian białej i czarnej.
Zambosi – mieszańcy odmian czarnej i żółtej (amerykańskiej).
Rasa – Termin określający grupy zwierząt powstające w procesie ewolucji w obrębie danego gatunku, wykazujące cechy wspólne, istotne dla odróżnienia ich od innych zwierząt tego samego gatunku.
Rasy wytworzyły się w wyniku konieczności dostosowania się do danych warunków bytowania, np.
- rasy geograficzne powstały na określonym terenie
- rasy ekologiczne powstają w wyniku oddziaływania określonego środowiska.
Proces powstawania ras zwany jest rasogenezą. Osobniki różnych ras w obrębie gatunku mogą krzyżować się ze sobą dając płodne potomstwo.
Ostatnio część uczonych w obawie przed dyskryminowaniem ludzi na tym tle, zaczęła domagać się odrzucenia pojęcia „rasa” i stosowania określenia „odmiana człowieka”.
Badania dowiodły że członkowie różnych odmian mają jednakowe możliwości rozwoju umysłowego i fizycznego, a różnią się tylko życiem w określonych środowiskach.
Biała odmiana człowieka, europeidzi charakteryzuje się:
- ortognatyzmem, polegającym na lekkim wysunięciu kości twarzy do przodu
- szerokimi otworami ocznymi
- różnym ubarwieniem oczu
- wąskim nosem
- wyraźną bródką (wysunięta do przodu dolna część żuchwy)
- obficie owłosionym ciałem
- falistymi i prostymi włosami
- jasną skórą
Odmiana biała (europeidalna)
europejska indyjska
EuropaAmeryka Północna i PołudniowaAustraliazachodnia Azja i południowa Syberia północna Afryka oraz lokalne w RPA IndiePakistanBangladeszSri Lanka
Żółta odmiana człowieka, mongoloidzi charakteryzuje się:
- kolorem skóry od żółtego do ciemnobrązowego
- czarnymi lub brązowymi oczami, o ukośnej linii, utworzonej przez specyficzny fałd skórny (fałd mongolski), łączący się z krawędzią górnej powieki
- płaską twarzą z wyrastającymi kośćmi policzkowymi
- czarnymi, prostymi, grubymi włosami
- niskim wzrostem (rzadko przekraczającym 170 cm)
- posiadają głównie krew grupy B
Odmiana żółta (mongoloidalna)
azjatycka amerykańska polinezyjska
Madagaskar Grenlandia, północne wybrzeża Ameryki Północnejpołudniowo-wschodnia i wschodnia Azja Ameryka Północna i Południowa (Indianie) Polinezja
Czarna odmiana, negroidzi charakteryzują się:
- ciemnym kolorem skóry
- ciemnymi oczami
- spłaszczonym, szerokim nosem
- grubymi, często wywiniętymi wargami
- wydatnymi łukami brwiowymi
- wysuniętą do przodu przednią częścią czaszki
- wełnistymi, falistymi lub prostymi włosami.
Odmiana czarna (negroidalna)
afrykańska australijska melanezyjska
Afryka na południe od SaharyLokalnie w Ameryce Północnej i Południowej (potomkowie niewolników) Australia (rdzenni mieszkańcy – Aborygeni) Melanezja
Dialekt – odmiana języka narodowego, używana na określonym obszarze, wyróżniająca się swoistymi cechami, przede wszystkim fonetycznymi i leksykalnymi; gwara. Przykładowe dialekty to:
- języka arabskiego (egipski, tunezyjski, libijski, marokański)
- języka polskiego (małopolski, wielkopolski, śląski, mazowiecki, pomorski)
- języka greckiego (staroateński)
Współcześnie wyróżnia się pięć dialektów polskich:
1. Dialekt małopolski obejmuje m.in. gwarą podhalańską, krakowską, sądecką, żywiecką, kielecką. Ich cechą wspólną jest mazurzenie (wymowa głosek oznaczonych literami sz, ż, cz, dź jak s, z, c, dz). Największą odrębność zachowała gwara podhalańska: archaiczna końcówka –ech w 1. os., np. –byłech; spółgłoska –ch na końcu wyrazu wymawiana jak –k; akcent wyrazowy na pierwszej sylabie.
2. Dialekt wielkopolski charakteryzuje: ścieśnienie samogłosek e/ę np. zymby (zęby); dyftongiczna wymowa samogłosek, np. kueza (koza), guyra (góra).
3. Dialekt śląski różniący się w części północnej, gdzie występuje mazurzenie i południowej (Śląsk Cieszyński), tzw. sziakanie, czyli jednakowa wymowa szeregów sz, ż, cz, dż oraz ś, ź, ć, dź jako zmiękczonej głoski pierwszego z nich, np. sziano (siano). Ponadto na całym terenie występuje wymowa samogłoski ę bliska a, np. kans (kęs), zanik nosowości na końcu wyrazu np. lubią muzyka (zam. muzykę).
4. Dialekt mazowiecki składa się z mazurzenia, wymowy samogłosek nosowych ą jak o, ę jak e, np. wzioł (wziął). Największą odrębnością fonetyczną charakteryzują się Kurpie.
5. Dialekt pomorski z najwyraźniejszym wydzieleniem Kaszub, charakteryzujących się: wymową głosek s, z, c, dz zamiast ś, ź, ć, dź np. sedzec (siedzieć) i dyftongiczną wymową spółgłosek, silnym zmiękczeniem głosek ki, gi brzmiących ci, dzi, ruchomym akcentem wyrazowym.
Zróżnicowanie językowe świata
Nie da się ściśle określić liczby języków używanych obecnie na świecie. Jest to niemożliwe ze względu na brak dokładnego rozgraniczenia pojęć języka i dialektu. Przyjmuje się istnienie około pięciu tysięcy języków, chociaż w wielu obszarach świata występuje tendencja łączenia pokrewnych, mało wykształconych języków, w rezultacie czego liczba ta będzie maleć. Tendencje takie występowały w Europie, we wczesnym średniowieczu, w wyniku czego np. z wielu pokrewnych, lokalnych języków lub dialektów słowiańskich wytworzył się język polski. Współcześnie takie procesy można obserwować na rozległych obszarach Indii, Azji Południowo- Wschodniej, a przede wszystkim w Afryce, na południe od Sahary.
Nie można dokładnie sklasyfikować języków. Wyróżnia się około 34 rodziny językowe o bardzo różnej liczebności, przy czym najmniejsze z nich liczą zaledwie parę tysięcy osób.
Najliczniejsze z rodzin językowych to:
- indoeuropejska
- chińsko - tybetańska
- nigersko – kordofańska
- austronezyjska (malajska)
- semnicko – chamnicka
- drawidyjska
- japońska
- autajska
- austroazjatycka
- tajska
- koreańska
- nilocko – saharyjska
- uralska
- kaukaska.
Najliczniejszą z nich jest indoeuropejska i obejmuje 45% ludności świata, a dzieli się na wiele innych podgrup, np. romańska, germańska, słowiańska.
W nowoczesnym państwie istotne znaczenie ma określenie języka urzędowego. W państwach jednolitych lub prawie jednolitych językowo określenie jego jest oczywiste, znacznie trudniej przedstawia się to w krajach wielojęzycznych, gdzie języków takich może być kilka, np. w Szwajcarii. Istnieje kilka metod rozwiązywania problemów wielojęzyczności.
1. Państwo federalne, w którym granice poszczególnych części federacji odpowiadają rozmieszczeniu poszczególnych narodowości lub języków. Największym tego typu państwem są obecnie Indie. W państwie tym występuje na ogół jeden główny język ogólnopaństwowy, natomiast języki poszczególnych federacji mają znaczenie w ich jednostkach.
2. Autonomia lokalna – stosowana w krajach, gdzie istnieje dominacja jednego języka, przy czym dla mniejszości wydziela się specjalne jednostki autonomiczne, w obrębie których język danej mniejszości jest drugim obok ogólnopaństwowego językiem urzędowym. Rozwiązania takie stosuje się na przykład w Chinach i Hiszpanii.
3. Stosowanie dwóch lub więcej równoprawnych języków urzędowych na całym terytorium państwa ( Kanada, Szwajcaria ), przy czym jeśli któryś z tych języków występuje tylko w części kraju, jego znaczenie jest praktycznie zawężone do tej części ( francuski w kanadyjskiej prowincji Quebec ).
4. Przyjmowanie w charakterze języka urzędowego języka dawnego kolonizatora. Rozwiązanie to występuje w krajach Czarnej Afryki, gdzie miejscowe języki są z reguły mało wykształcone, a w obrębie jednego państwa występuje ich nieraz kilkadziesiąt. W takiej sytuacji język dawnej administracji kolonialnej – angielski, francuski lub portugalski – jest praktycznie jedynym powszechnie zrozumiałym.
5. Uniformacja językowa – przykładem jest Indonezja, gdzie język „bahasa indonesia” jest jedynym urzędowym, języki lokalne mają jedynie znaczenie drugorzędne. Innym przykładem jest Izrael, gdzie wskrzeszono martwy język hebrajski, nadając mu prawa języka urzędowego, integrującego wielojęzyczną społeczność imigrantów żydowskich.
6. Nieuznawanie różnic językowych, gdzie mniejszością odmawia się prawa do autonomii mimo ich znacznej odrębności i znaczenia. Wśród nich można wymienić Turcję, Iran i Hiszpanię z przed roku 1975. Rozwiązanie to nie zjednuje mniejszości, ale doprowadza do konfliktów wewnątrz państwowych.
Istotnym elementem języka jest sposób jego zapisywania. Obecnie najbardziej rozpowszechniony jest na świecie alfabet łaciński. Używa się go w większości języków europejskich (z wyjątkiem używających alfabetu rosyjskiego i greckiego), a także w języku tureckim, indonezyjskim, językach ludów Czarnej Afryki oraz indiańskich językach półkuli zachodniej ( jeśli mają one własne piśmiennictwo). Łącznie posługuje się nim około 35% ludności świata.
Alfabet grecki jest używany tylko w języku greckim, został natomiast przekształcony i dostosowany do języków słowiańskich, jako „cyrylica” pismem przyjętym w języku rosyjskim i językach innych narodów byłego ZSRR.
We wszystkich krajach języka arabskiego używany jest alfabet arabski, do którego zbliżony jest alfabet perski.
Językiem używanym przez największą w świecie liczbę ludzi jest chiński ( ponad 1 mld ludzi ), nie mający praktycznie żadnego znaczenia poza Chinami. Najbardziej jednak rozpowszechniony we współczesnym świecie jest język angielski. Używa go jako ojczystego ponad 350 mln ludzi. Język angielski jest jedynym lub w praktyce najważniejszym językiem urzędowym w wielu krajach czarnej Afryki, pełni też funkcję języka „łącznikowego” w Indiach, Pakistanie i Malezji. W Azji i Afryce jest to praktycznie powszechnie znany język europejski.
Bardzo rozległy jest zasięg języka hiszpańskiego. Poza Hiszpanią posługuje się nim ludność większości krajów Ameryki Łacińskiej, w sumie ponad 250 mln ludzi. Jest to rezultat dokonanego przez Hiszpanię podboju i asymilacji językowej ogromnych obszarów półkuli zachodniej. Ten sam czynnik podboju zadecydował o roli języka portugalskiego, używanego poza małą Portugalią także przez 150 mln ludność Brazylii, jest też językiem urzędowym w byłych koloniach portugalskich w Afryce.
Obok języków naturalnych istnieją języki sztuczne, np. esperanto (międzynarodowy język o uproszczonej pisowni i gramatyce, którego twórcą był Ludwik Zamenhof).
W 1982 roku powstało Europejskie Biuro Języków Mniej Używanych (EBLUL), którego celem jest promocja zagrożonych języków. Konwencja Rady Europy w sprawie mniejszości i ich języków zaleca także szczególną ochronę tzw. języków nieterytorialnych, np. romani chib (cygański)