Sztuka romańska i sztuka gotycka

Styl romański powstał na zachodzie Europy w końcu X wieku i przetrwał do końca XIII wieku.Dzięki wyprawom krzyżowym zaznaczyła również swą obecność na Bliskim Wschodzie. Sztuka romańska wyrosła z doświadczeń sztuki karolińskiej, przedromańskiej bizantyjskiej, częściowo także- sztuki Islamu.

Dzieła architektury romańskiej to głównie budowle sakralne- kościoły, klasztory, kolegiaty.

Charakteryzuje je proste, racjonalne rozplanowanie, początkowo na planie koła na podobieństwo rotundy, później na planie krzyża łacińskiego, który stanowił główny symbol chrześcijaństwa albo na planie trzech równoległych apsyd.

Styl romański lubował się w miękkich, pełnych łukach sklepień tzw.kolebkowych i krzyżowych.

Potężne, masywne bryły o grubych murach często z wysokimi wieżami przypominały budowle obronne.Podstawowym materiałem budowlanym był kamień w formie starannie opracowanych ciosów.Stosunkowo niewielkie, miękko zaokrąglone okna przepuszczały mało światła, więc wnętrze kościołów romańskich było mroczne, sprzyjające atmosferze skupienia i modlitwy.

Do głównych elementów romańskiego wnętrza należały filary, arkady, empory, biforia i triforia.Ociężałość i surowość tego stylu łagodziła dekoracja i wystrój, często niezwykle bogaty.Malarze i rzeźbiarze chętnie wykorzystywali motywy ze świata zwierzęcego (tzw.bestiaria) i roślinnego, a także niezwykłe, często dziwaczne, postacie.Rzeźby niejednokrotnie miały charakter alegoryczny, odnoszący się do motywów biblijnych, wyobrażenia Apokalipsy, piekła, grzechu i zła, szatana.

Ponura i przygnębiająca atmosfera wnętrza kościołów przypominała wchodzącym doń wiernym naczelną maksymę średniowiecza: ”memento mori” i nawoływała do pokuty i wyrzeczenia się grzechu, by zasłużyli sobie na życie wieczne.

Polskie dzieła architektury romańskiej nie są tak momumentalne jak zachodnie oraz prostsze w rozwiązaniach konstrukcyjnych.Również zdobnictwo jest bardziej stonowane i wykazuje silne związki ze starą, rodzimą sztuką ludową (np.charakterystyczne zdobnictwo geometryczne- plecionki).Styl romański trwał u nas dłużej, bo do końca XIII w.

Głównymi zabytkami architektury romańskiej na Zachodzie są:
- we Francji: kościoły Caen, Tours, Poitiers, Tuluzie, Arles, Wezelay;
- we Włoszech: katedry w Pizie i Modenie, kościoły s.Miniato we Florencji, s.Ambrogio w Mediolanie;
- w Anglii: Opactwo st.Albans, katedry w Lincoln, Durkam, Chiechester;
- w Hiszpanii: katedry w Santiago de Campostela, Zamora i Salamance;
- w Niemczech: katedry w Trewirze, Spirze, Moguncji, Wormacji, kościoły w Kolonii;
- w Polsce: rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu (z X wieku), podziemia katedry w Poznaniu, Gnieźnie, Wrocławiu, Płocku, Kruszwicy, kościół św. Andrzeja w Krakowie, kolegiata św.Marcina w Opatowie, a także elementy zdobnicze np.rzeźby portalu kościoła św.Wincentego we Wrocławiu, słynne wykonane z brązu drzwi gnieźnieńskie (rzeźba reliefowa) ilustrujące życie i śmierć św.Wojciecha (pochodzące z ok.1170 roku), kolumny w kościele Trójcy w Strzelnie.

W połowie XII w..we Francji rozwinął się nowy kierunek w sztuce zwany gotykiem.Swój rozkwit osiągnął w wieku XIII, a trwał do końca epoki średniowiecza, czyli do końca XV wieku.

Stanowił szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej, a później dworskiej.

Nazwa gotyk przypisywana jest barbarzyńskim Gotom jako tym, którzy odstąpili od tradycji antyku.Termin jest określeniem twórczości powstałej między sztuką romańską a renesansem.

Gotym miał trzy fazy rozwojowe: wczesną (francuską primaire 1150- 1200; angielską Early English 1175- 1270; niemiecką Frch gotik 1230- 1300); dojrzałą (francuską rayonnant 1200- 1250; angielską Dekorated Style 1270- 1350; niemiecką Hochgotik 1300- 1350); późną (francuską flamboyant; angielską Perpendicular Style, niemiecką Sptgotik XV/XVI w.)

Cechami tego stylu są między innymi lekkość i hieratyczność konstrukcji, ostre łuki, sklepienia krzyżowo- żebrowe (w miejsce romańskich kolebkowych i krzyżowych)wysmukłe, wysokie okna z pięknymi, kolorowymi witrażami, strzelistość linii.

Dumne i majestatyczne budowle wieńczone są wysokimi, smukłymi wieżami niejednokrotnie zwieńczonymi strzelistymi hełmami.

Materiałem do ich budowy była cegła.Wewnątrz budowli często pokrywano ją barwną polewą i układano w różne wzory.Górne, wysokie partie kościoła symbolizowały niebo, były mocno naświetlone, partie niższe były ciemne i w porównaniu z kościołami romańskimi, mniej ozdobne.

Typowa katedra francuska reprezentuje typ 3- nawowej (wyjątkowo 5), transeptowej bazyliki z półkolistym chórem, z obejściem otoczonym wieńcem kaplic, z fasadą zachodnią 2- wieżową mającą zwykle 3 portale, nad którymi mieści się ogromna rozeta.

Wielobarwne rozety i liczne witraże sprawiają, że wnętrze kościoła wypełnione tęczowym światłem wywierało niezwykłe wrażenie.

Zewnętrzne mury budowli opierały się na tzw.przyporach, które stanowiły ich wzmocnienie, a ponieważ były bogato zdobione koronkowymi elementami, przydawały konstrukcji delikatności i wdzięku.

Wewnętrzna nawa główna oraz boczne wspierały się na licznych, wysokich i smukłych filarach.Zdobnictwo gotyckich wnętrz było o wiele skromniejsze niż romańskich, a jednak to właśnie te budowle zyskały sobie największą sławę na świecie.

W stylu gotyckim wznoszono bazyliki, kościoły i katedry, zespoły klasztorne (cystersi, dominikanie, franciszkanie), ratusze, zespołu uniwersyteckie, szpitale, sukiennice, kamienice mieszkalne, mury miejskie z basztami i barbakanami, okazałe zamki królewskie, rycerskiei zakonne.

Najsłynniejsze zabytki gotyckie to:
- We Farncji: Saint Danis (pierwsza budowla gotycka wzniesiona w roku 11400.
- katedra NotreDame w Paryżu, katedra w Chartres, katedra w Reims (miejsce koronacji królów Francji). Sainte Chapelle z wyjątkowo pięknymi witrażami, katedra w Amiens

A także:
- katedra św.Wita w Pradze
- katedra w Cantenbury (po 1174)
- ościół św.Franciszka w Asyżu
- katedry w Kolonii, Retyzbinie, Naumburgu
- W Polsce: katedra na Wawelu (XIV wiek), katedra w Gnieźnie (XIV wiek), kościół Mariacki w Krakowie (XVI wiek)ze słynnym ołtarzem Wita Stwosza, kościół w Toruniu, Wrocławiu, Gdańsku i Poznaniu (katedra).