Funkcje wsi

Funkcje wsi

W Polsce, podobnie jak w większości rozwiniętych państw świata, wieś nie jest już osiedlem wyłącznie rolników. Pełni też różne funkcje. We wsiach polskich – zwłaszcza większych, będących ośrodkami administracji gminnej, lub położonych w pobliżu danych miast – wyraźny odsetek mieszkańców utrzymuje się z pracy poza rolnictwem. Znajdują oni zatrudnienie na miejscu, we wsi (m.in. w fabryce, kopalni, sanatorium, ośrodku turystycznym, na stacji kolejowej) lub w pobliskim mieście.
Do pracy w połowie lat 80. dojeżdżało w Polsce ok. 2,5 mln osób. Tylko połowa mieszkańców wsi zajmowała się rolnictwem, co tłumaczy dysproporcje między odsetkiem ludności kraju zamieszkałej na wsi (38%), a odsetkiem zajmującym się rolnictwem (28%); dane z 1988r. Dysproporcja ta była szczególnie duża w Polsce pd.-wsch., gdzie uprzemysłowienie, zapoczątkowane jeszcze programem COP-u w latach 30., wyprzedziło wyraźnie rozwój miast, których przemysł opierał się – nawet w 40-50%- na dojeżdżających ze wsi (Krosno-58% dojeżdżających wśród zatrudnionych w 1983r., Gorlice i Jasło -57%). W województwie krośnieńskim proporcje te wynosiły: 43% ludności rolniczej i 67% ludności wiejskiej, w rzeszowskim – 40% i 58%. Po 1990r. liczba dojeżdżających do pracy zmalała i część pracowników została zmuszona do pozostania na wsi. Jednak dawne wsie „chłoporobotnicze” wyróżniają się nadal wyższym standardem zabudowy. Wyższy standard zabudowy mają też wsie, w których mieszkańcy uzyskiwali dochody spoza rolnictwa (np. w turystycznych ośrodkach górskich i nadmorskich).
Obszary wiejskie o funkcji rolniczej dominują w Polsce wsch. i środk. Gospodarka rolna wraz z leśną typowa jest dla wsi na północy kraju. Wsie o funkcji rolniczej i przemysłowej występują w pd.-zach. województwach (opolskie, wałbrzyskie) oraz w centrum (kieleckie , łódzkie). Osadnictwo ludności nierolniczej związanej z pracą w mieście zaznacza się w strukturze funkcjonalnej wsi województw katowickiego, częstochowskiego i warszawskiego. W województwie bielskim obok tych funkcje wsie spełniają jeszcze rolę ośrodków turystycznych. Wsie województwa nowosądeckiego pełnią funkcje turystyczne i rolniczo- leśne.

Typu fizjonomiczne osiedli wiejskich

Formy przestrzenne wsi polskich nawiązują zwykle do okresu feudalnego, jakkolwiek w ciągu ostatnich stuleci- a zwłaszcza po 1945r.- zostały one przekształcone w wyniku różnorodnych procesów społeczno-ekonomicznych. Wsie o układzie placowym mają zwartą zabudowę, skupioną wokół placu ze stawem lub studnią. Geneza mniejszych, zwanych okolnicami, sięga czasów wspólnoty rodowej. Jeden wjazd zapewniał mieszkańcom obronę. Większe i bardziej wydłużone są owalnice. Obie te odmiany- obecnie znacznie przekształcone – występują jeszcze w zachodniej Polsce: na Śląsku, Pomorzu i Wielkopolsce. Nieco młodsze są wsie powstałe w węźle kilku dróg, tzw. wielodrożnice, w wyniku późniejszego rozwoju osiągające niejednokrotnie duże rozmiary i występujące w różnych częściach Polski.
Bardziej regularne układy liniowe pojawiły się w XIII-XIV w. na skutek komasacji królewszczyzn, upowszechnienia trójpolówki i kolonizacji niemieckiej. Do tego typu wsi należą m.in. zwarte ulicówki z domami rozmieszczonymi po obu stronach drogi i widlice, w których część zabudowy skupia się przy bocznej drodze. Lokalną odmianą są placowe ulicówki spiskie, gdzie w centrum znajduje się duży plac otoczony zabudową mieszkalną i stodołami na peryferiach wsi. W XV w., wskutek rozwoju osadnictwa na prawie niemieckim, pojawiły się rzędówki- odznaczające się luźną zabudową występującą tylko po jednej stronie drogi. Ich odmiana są XV-wieczne szeregówki, spotykane jeszcze na Podlasiu. Domy stoją tam wzdłuż dróg bocznych, odbiegających od głównej drogi. Rzędówki i ulicówki zakładano też w XIXw. w środkowej Polsce, w związku z parcelacją niektórych majątków i uwłaszczeniem chłopów. Na Żuławach występują rzędówki bagienne, w których wzdłuż dróg i miedz biegną kanały odwadniające. Na obszarach o bardziej urozmaiconej rzeźbie- zwłaszcza w Karpatach- od XIII w. zakładano łańcuchówki, wsie o zabudowie ciągnącej się dość luźno wzdłuż osi doliny, nad rzeką i drogą. XIX-wieczny głód ziemi spowodował znaczne rozdrobnienie należących do poszczególnych gospodarzy pasm gruntów, biegnących zboczami aż po las i dział wodny, oraz powstanie nowych siedlisk powyżej starych, tzw. zarębków. Największe z tych wsi liczą po kilka tysięcy mieszkańców.
Wsie o układzie rozproszonym przypominające bardziej luźne rzędówki, z gospodarstwami leżącymi o 100-500 m od siebie, występują na zasiedlanych dopiero w XVII-XIX w. obszarach piaszczystych, leśnych lub zabagnionych pn. Polski (np. pradoliny Warty, Wisły, Noteci, Pomorze Zachodnie, wylesione fragmenty Puszcz Augustowskiej, Noteckiej). Jest to rozproszenie pierwotne, w przeciwieństwie do wtórnego, wywołanego odpływem ludności ( z przyczyn np. ekonomicznych). W wyludnionych po 1947r. Bieszczadach i Beskidzie Niskim wsie są znacznie mniejsze niż przed wojną, a wiele z nich ma charakter przysiółków i wsi samotniczych, złożonych z kilku zaledwie gospodarstw (ok. 80 miejscowości tego regionu w statystykach zalicza się do bezludnych). W położonej np. najdalej na pd. wschód gminie Lutowiska na 28 wsi jest 9 bezludnych, a dalsze 4 liczyły w 1994r. 1-4 mieszkańców. Rozproszone osadnictwo, nie tworzące większych skupień, występuje też w innych rejonach Polski, np. w strefach podmiejskich, gdzie – prócz zabudowy zagrodowej – lokalizowane są domy pracujących w mieście mieszkańców wsi oraz wakacyjne ( a nawet stałe) siedziby mieszkańców miasta.
Osobny typ reprezentują wsie o zabudowie miejskiej. Są to dawne, administracyjnie zdegradowane miasteczka, które zachowały swój układ przestrzenny, z rynkiem, ulicami, zwartą zabudową w centrum, oraz wsie zurbanizowane, formalnie bez praw miejskich, gdzie jednak mieści się duży zakład przemysłowy lub inne miejsce pracy pozarolniczej, a nierzadko niewielkie osiedle mieszkaniowe. Ta druga odmiana wsi o miejskiej fizjonomii występuje często w rejonach uprzemysłowionych, np. na Górnym Śląsku, w Sudetach i Kielecczyźnie.
Typem związanym z okresem socjalizmu są wsie dawnych PGR-ów, spotykane najczęściej w zach. i pn. Polsce. Oprócz stałej zabudowy zagrodowej i ewentualnie dworu, występują tam duże zabudowania z produkcją rolną, budynki administracji i innych usług oraz osiedle robotników rolnych.

Źródło: Encyklopedia geograficzna świata.